Respublika ilmiy-amaliy konferensiya
82
O‘ZBEK TILIDA QO‘LLANILADIGAN AYRIM MAQOLLARNING
GENETIK, LEKSIK-SEMANTIK XUSUSIYATLARI
Matjanov Sherali Ataxanovich –
Ajiniyoz nomidagi NDPI O‘zbek tili kafedrasi
assistent o‘qituvchisi
Isokulov Abdullo –
Nukus tumani 29-maktab o‘zbek tili
fani o‘qituvchisi
Tilimizda so‘zlarni chiroyli va ifodali qilib gapirish va ularni ta’sirchanligini
oshirishda maqollarning ahamiyati nihoyatda yuqori. Maqollar ifodalagan ma’no va
mazmun, undagi so‘zlarning ko‘p ma’noligi va majozga boyligi, eng asosiysi, chuqur
mazmuni bilan boshqa janrlardan ajralib turadi. Maqolamizni davom ettirishdan
avval O‘zbek tilining izohli lug‘atida maqol janriga berilgan ta’rifga to‘xtalib
o‘tmoqchimiz:
Maqol
–
[arabcha-maqola, kichik asar; so‘z, nutq]. Hayotiy tajriba asosida xalq
tomonidan yaratilgan, odatda, pand-nasihat mazmuniga ega bo‘lgan ixcham, obrazli,
tugal ma‘noli va hikmatli iborali gap [1. 315].
Xalqimiz orasida maqollarning go‘zal namunalari yaratilgan, masalan:
“Qo‘shning tinch – sen tinch”, “Inson – odobi bilan, Osmon – oftobi bilan”, “Odobni
beodobdan o‘rgan” kabi bir biridan ibratli, ma’no-mazmunga boy maqollar
yaratilgan. Lekin ayrim hollarda xalqimiz orasida ko‘p qo‘llaniladigan, lekin biz har
doim ma’nosiga e‘tibor beravermaydigan maqollar ham uchrab turadi. Biz quyida
shunga o‘xshash maqollarni tahlil qilishga urinib ko‘rdik:
“Otasi tentakning biri – tentak, Onasi tentakning bari – tentak” –
bu
maqolni biz tilimizda juda faol qo‘llamasak ham ora-orada uchrab turadi. “Biror
kimni bizga yoqmaydigan ish qilganda va oilasida ham shunday odamlar bor”,-degan
ma’noda qo‘llaymiz. Izohli lug‘atda “tentak so‘ziga “aqli noroso, esi past” degan
ta’riflar berilgan. Endi nima uchun Otasi tentakning biri –
tentak, Onasi tentakning
bari –
tentak? Ko‘chma ma’noga ega bo‘lgan bu maqolda otalar asosan davlat yoki
bir jamoat yumushlari bilan shug‘ullanishini, hamda kunning asosiy vaqtini, asosan,
uydan tashqarida o‘tkazishini hammamiz yaxshi bilamiz. Oilada farzandlar tarbiyasi
bilan asosan onalar band bo‘ladi. Shu holatdan kelib chiqib shu maqol yaratilgan
bo‘lsa ajab emas.
“Osilsang, baland dorga osil” –
bu maqolda “maqsadni katta qo‘yish kerak”,-
degan ba’zan ijobiy, ba’zan salbiy ma’noda keladi. E’tibor berib qarasak, yuqoridagi
ma‘no bilan “Baland dorning qanday aloqasi bor?”. Bu borada uch xil taxminimiz
bor. Birinchidan, qadimda jinoyati uchun dorga osilishidan oldin olomon tomonidan
toshbo‘ron qilish, yuziga tupurish kabi holatlar tarixda ko‘p bor qo‘llangan, balki shu
haqoratli vaziyatdan yuqoriroqda turish maqsadida qo‘llangan bo‘lishi mumkin.
Ikkinchidan, baland dorga osilish orqali oxirgi bor yaqin qarindoshlarini ko‘rib qolish
istagi ham bo‘lishi mumkin. Uchunchidan, o‘limi oldidan boshqalar tanib olishi, hech
bo ‘lmaganda duo-fotiha qilish umidida qo‘llangan bo‘lishi mumkin. Nima bo‘lganda
ham bu maqolda balandda turish sememasi faollashib, keyinchalik ko‘chma yondosh
ma’nolari vujudga kelib, bugungi kunda “katta ishga qo‘l urish, yuqori mansabni
ko‘zlash” ma‘nolarida qo‘llaniladi.
Globallashuv davrida tilshunoslik va adabiyotshunoslik taraqqiyoti hamda ta’lim texnologiyalari
83
“Er-xotin –
qo‘sh ho‘kiz”
– izohli lug‘atda “ho‘kiz” leksemasiga “Ikki yoshdan
oshib, qo‘shga yaraydigan holga kelgan bichilgan erkak zotli qoramol.
Masalan
: U yerdan suv chiqadi deb o‘ylash – ho‘kiz sut beradi, deb o‘ylashday
gap. H.Nazir
. 2-ko‘chma ma‘noda – so‘kish shu molga nisbatan haqoratni bildiradi.
–
Anavi ho‘kizni qarang-u manavi parini!-dedi Zavrak ancha narida turgan
Xudododbekni yana ko‘rsatib...-biyron va shaddod qiz o‘shaning qo‘liga tushayapti.
Mirmuhsin, (Me’mor)
[1. 211]. Bu maqolning etimologiyasiga qaraydigan bo‘lsak yer
haydash uchun qo‘shilgan ho‘kizlar birdek harakat qilmasa yer ko‘ngildagidek
shudgor qilinmasligi hammamizga ma’lum. Maqolda ham aynan shu ma’no qirrasi
“Er-xotin oilada farovonligi uchun birday xizmat qilish kerak”,-degan ma’no ko‘rinib
turibdi.
Lekin
bizni
ajablantirgan
narsa
ayol
kishini,
“dunyodagi yaratiqlar ichidagi eng oliysi” bo‘lgan ayollarimizni ho‘kizga o‘xshatish
“noqisroq” tuyuldi. Qolaversa, jins jihatidan ham to‘g‘ri kelmaydi.
“Berganni
–
betiga qarama”
– bu maqolimiz “birovni xayriyasini qaytarmay
ol” degan ma’noda qo‘llaniladi. Bizni ajablantirgan narsa nima uchun “betiga
qaramaslik kerak?”, – degan savolga ko‘pchilikni o‘ylantirib qo‘yishi aniq. Bizning
taxminimizcha, bu yerda “andisha qilish” shu bilan birga “kamtarlik” kabi ma‘nolari
faollashgan.
“O‘ng qo‘ling berganni, chap qo‘ling bilmasin” –
bu maqolimiz ham
kundalik hayotimizda ko‘p qo‘llaniladigan maqollaridan biri bo‘lib, yuqorida tilga
olgan maqolimizning uzviy davomiga o‘xshab ketadi va “Qilgan yaxshiligingni hech
qachon birovga bildirma, hatto chap qo‘ling ham bilmasin” degan ma‘no yotibdi.
Bunga sabab birinchidan, andisha qilish, bo‘lsa ikkinchidan, muqaddas dinimizda
ham yashirin tarzda hech kimga bildirmay qilingan yaxshilik savobi yuqori
bo‘lishligi haqida ko‘pgina rivoyatlar keltirilgan. Bu yerda bizni ajablantirgan narsa
nima uchun aynan “O‘ng qo‘l berganini – chap qo‘l bilmasligi kerak?” degan savol
o‘ylantiradi. Bunga sabab xalqimiz orasida o‘ng qo‘lni –Rahmon, chap qo‘lni –
Shayton boshqaradi” degan qarash sabab bo‘lgan bo‘lsa ajab emas.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, har bir so‘zni o‘z o‘rnida qo‘llash, ma’nosi va
estetik go‘zalligiga e’tibor berish, maqollardan unumli va to‘g‘ri foydalanish har
birimizni muomala madaniyatimizni ko‘rsatib beruchi asosiy omillardan biridir.
Adabiyotlar:
1. Madvaliyev A. va boshqalar. O‘zbek tili izohli lug‘ati. 5 jildli. – T.:
“O‘zbekiston” nashriyoti, – 2021.
2. Rahmatullayev Sh. O‘zbek tili etimologik lug‘ati (turkiy so‘zlar) Toshkent:
Universitet, – 2000.
3. O‘zbek
xalq maqollari (Tuzuvchilar: T.Mirazayev, A.Musaqulov,
B.Sarimsoqov). – T.: Sharq, 2005.
