Respublika ilmiy-amaliy konferensiya
292
ONA TILI TA’LIMI VA XORIJIY TAJRIBALAR
Sh.Sh. Yuldasheva
– pedagogika fanlari nomzodi
D.Urazbayeva
– magistrant Nukus davlat pedagogika instituti
Xalqaro ona tili kuni alohida sana sifatida nishonlanayotganiga ko‘p muddat
bo‘lmadi. YUNESKOning 1999-yilda bo‘lib o‘tgan 30-sessiyasi qarori bilan
21-fevral – “Xalqaro ona tili kuni” deb e’lon qilingan. Bu sana 2000-yildan boshlab
dunyo miqyosida keng nishonlanmoqda. Yana shuni ma’lumot sifatida keltirish
o‘rinliki, BMT Bosh Assambleyasining 2007-yil 16-maydagi qarori bilan
2008-yil
“Xalqaro ona tili yili”
deb e’lon qilingan. Bular milliy tillarni saqlab qolishga
qaratilgan xalqaro tadbirlar bo‘lib, statistik ma’lumotlarga ko‘ra yer yuzida yoqolish
arafasida turgan tillar soni oy sayin ortmoqda. Binobarin, til xalqning taqdiri, yashash
tarzi, ma’naviy boyligi sanaladi. Har bir tilda shu til egasi bo‘lgan millatning
sa’jiyasi, ruhiyati aks etadi. Shu sababli har bir xalq o‘z ona tilining sofligi, kamoloti
va rivoji uchun tinmay qayg‘uradi. Zotan,
Prezidentimiz I.A.Karimov “O‘zlikni
anglash, milliy ong va tafakkurning ifodasini, avlodlar o‘rtasidagi ruhiy-
ma’naviy bog‘liqlik til orqali namoyon bo‘ladi. Ona tili – bu millatning ruhidir”
deb bejiz ta’kidlamaydi. Darhaqiqat,
“ona tilining mavjudligi o‘z sohib-u
sohibalarining
globallashuv
deb atalayotgan murakkab davrda sobit tura
olishidan, tarix sahnasidan o‘chib ketmasligidan dalolatdir”
.
Mamlakatimizda “Davlat tili haqida”gi Qonunimizda korsatilganidek, nafaqat
o‘zbek tili, balki barcha tillarning rivojlanishi uchun imkoniyatlar yaratilganligini
alohida e’tirof etish o‘rinli. O‘zbek tili taraqqiyoti haqida so‘z yuritganda esa, uning
har bir davridagi rivojlanish xususiyatlari, ayniqsa, uning mustaqillik yillaridagi
mavqeyi alohida qimmat kasb etadi. Binobarin, Vatanimiz mustaqilligi, ona tilimizga
davlat tili maqomining berilishi o‘zbek tili taraqqiyotida yangi sahifa ochdi. Uning
jamiyat hayotidagi xizmat va vazifalari nihoyat darajada o‘sdi. Til ichki qurilishida –
leksik, morfologik, sintaktik sathlarda misli ko‘rilmagan yangiliklar paydo bo‘ldi.
Grammatik hodisalarga ilmiy va odilona, o‘zbek tilining o‘z ichki qurilishi
mohiyatidan kelib chiqib baho berilmoqda. Davlat tili haqidagi qonunning chiqishi
prof. A.Nurmonov ta’kidlaganidek,
tilimizning rus tili doirasida siqilib, faqat
ko‘cha-ko‘yda va oilada foydalaniladigan ikkinchi darajali bir tilga aylanib
qolish xavfiga chek qo‘ydi.
Mustaqillikni qo‘lga kiritgan mamlakatimizda ona tili ta’limini ham mazmun,
ham mundarija jihatidan yangilash borasida jiddiy qadamlar tashlandi. Jumladan,
«Ona tilidan Davlat ta’limi standartlari» tasdiqlandi, yangi yo‘nalishdagi «Ona tili»
dasturi yaratildi. Bu hujjatlar 2010-yilda uzviylashtirildi.
Maktabni isloh qilish yo‘nalishlari va “Davlat til haqida”gi Qonun talablarini
bajarish, xususan, ona tili ta’limiga yangicha munosabat muammosini hal qilish
maqsadida “O‘zbek tili” doimiy anjumani ta’sis etildi. Uning birinchi yig‘ini 1991-yil
12-13-aprelda Samarqandda o‘tkazilgan bo‘lsa, har ikki yilda bir marta muntazam
o‘tkazilib kelinmoqda. 2017- yilda Qoraqalpog‘iston Respublikasida o‘tkazilishi
rejalashtirilgan.
Globallashuv davrida tilshunoslik va adabiyotshunoslik taraqqiyoti hamda ta’lim texnologiyalari
293
Amerika olimlarning bilimlarni o‘zlashtirish borasidagi keyingi tadqiqotlari
shuni ko‘rsatadiki, bugungi kunda dunyoni bildirishi jihatidan
o‘qituvchi oila,
axborot vositalari va muhitdan keyingi to‘rtinchi o‘ringa
tushib qolgan. Bundan
bizning ta’lim tizimimiz ham mustasno emas. Prezidentimizning tashabbusi bilan
tayyorlangan «Ta’lim to‘g‘risida»gi qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»
ta’lim sohasining zamon talablari darajasida, jahon andozalariga mos rivojlanishi
uchun zamin tayyorlab, ularning hayotga tatbiqi esa qator islohotlarning davom
ettirilishini taqozo qildi.
Til ta’limida qo‘llanilayotgan xorijiy tajribalar
modulli tizim, case study,
masofali o‘qitish, mahorat darslari, vebinar
kabi yangi texnologiya va metodlar
bilan boyimoqda. D.Shodmonqulovaning “Ona tili ta’limida keys texnologiyasidan
foydalanish”, X.Muhitdinovaning ”Til ta’limida videomatnlar qanday uyg‘unlashadi”
kabi maqolalari til o‘rgatishning ilg‘or tajribalarini o‘zbek tili ta’limiga tatbiq
qilishning nazariy va amaliy masalalariga bag‘ishlangan.
Biroq shuni alohida ta’kidlash o‘rinliki, xorijda tilshunoslik qanday sur’at bilan
rivojlanayotgan bo‘lsa, tillarni o‘qitish borasidagi tadqiqotlarning doirasi va samarasi
ham shunchalik yuqoridir. Aksincha, o‘zbek tili ilmiy-nazariy jihatdan keng tadqiq
qilinayotgan bo‘lsa ham, uning amaliy yo‘naltirilishida yutuqlarimiz barmoq bilan
sanarli. Til o‘qitish metodikasini rivojlantirish, bunda xorij tajribalaridan o‘rinli
foydalanish masalasi kun tartibida turibdi.
Bugungi kunda ona tili darsliklari “Til – me’yor – nutq” me’zoni asosida
yaratilmoqda. Unda maktabdagi til ta’limini harakatga keltiruvchi uch omil – o‘qish
madaniyati, uqish va matn yaratish madaniyati asos qilib olinadi. Darsliklarda ijodiy
o‘quv topshiriqlariga, musobaqa shaklidagi o‘yinlarga, topishmoqlarga keng o‘rin
berilgan. Lekin nazardan chetda qolayotgan bir masala borki, bu uy vazifasi
masalasidir. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, ona tili samarasi o‘quvchining mustaqil
matn yarata olishi bilan baholanishi tufayli darsliklarimizdan o‘rin olgan uyga vazifa
topshiriqlari asosan matn yaratishdan iborat bo‘lib qoldi. Aslida metodikada
topshiriqlarning turlarini doimo almashtirib turishga alohida e’tibor berish kerak.
Yana bir jihat borki, o‘quvchilar yaratgan matnlarni bir dars davomida (10-12 daqiqa)
tahlil qilish imkoniyati cheklangan. Bu esa metodikada e’tirof etilgan
“topshiriqlar
natijalarini hamisha tekshirish, o‘quvchining qo‘lga kiritgan har bir yutug‘ini
rag‘batlantirish lozim. Bu o‘z navbatida o‘quvchi qiziqishlarining tobora ortib
borishiga yo‘naltiradi”
degan ko‘rsatmaning amalga oshmayotganligini dalillaydi.
Shuning uchun biz ona tili ta’limida xorijiy tillarni o‘qitish amaliyotida mavjud
bo‘lgan uyga vazifalar uchun “Workbook” kitoblariga o‘xshash risolalar yaratilsa
maqsadga muvofiq bo‘lar edi.
Mustaqil yurtimiz rivoji bilimli shaxsgagina emas, balki bilim olish
yo‘llarini puxta o‘zlashtirgan, mustaqil idrok qilish ko‘nikmasiga ega bo‘lgan
ongli fuqaroga ehtiyoj sezayotganligi bugungi globallashuv davrida yanada
yaqqol sezilmoqda.
Xorij tajribalari natijasida til ta’limiga tatbiq qilinayotgan ta’lim texnologiyalari
o‘quvchi-darslik-o‘qituvchi faoliyatini yuzaga chiqarishga xizmat qilmoqda.
Jamiyatning axborotlashuvi davrida ustuvorlik o‘qishga o‘rgatishga yo‘naltirilganligi
bois o‘qitishning metodlari, texnologiyalarini shunday tanlash zarurki, o‘qituvchi
o‘quvchilarga nafaqat tayyor bilimlarni o‘zlashtirishlarida, balki bilimlarni turli
manbalardan izlash, mustaqil egallashlarida o‘rgatuvchiga aylanadi.
Respublika ilmiy-amaliy konferensiya
294
Prezidentimiz Konstitutsiyaning 23 yilligiga bag'ishlangan tantanali marosimdagi
ma'ruzasida istiqlol davrida yetuk, barkamol avlod kamolga yetganligini ta’kidladilar.
Vaholanki, yetuk, barkamol avlodga saboq berayotgan o‘qituvchi, murabbiy, ustoz
shogirdlaridan ikki-uch qadam oldinda yurishi, zamonidan ilgarilashi taqozo qilinadi.
Fan va texnikaning mavjud yangiliklari ularni darslar mazmuniga jadal kiritishni talab
etadi va bu orqali ta’lim oluvchilarning zamonaviy bilimlarini shakllantirishga zamin
yaratiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Karimov I.A. Asosiy vazifamiz – jamiyatimizni isloh etish va
demokratlashtirish, mamlakatimizni modernizatsiya qilish jarayonlarini yangi
bosqichga ko'tarishdan iborat. Ma'rifat 2015 yil 6-dekabr, 98-son.
2. Odilov Y. Ona tili – oily qadriyat. //Til va adabiyot ta’limi. 2015. -№ 2. B.51-53.
3. Nurmonov A. Davlat tili haqidagi qonun va uning tarixiy ahamiyati.
Tanlangan asarlar. II jild. –T.: Akademnashr. 2012. – 432-b
4. Rajabova I., Do‘sjanova G. Ta’lim samaradorligini oshirishda interfaol
metodlarning o‘rni. // Til va adabiyot ta’limi. 2008 -№ 1. B. 7-15
5. Shodmonqulova D. Ona tili ta’limida keys texnologiyasidan foydalanish //Til
va adabiyot ta’limi. -2015. -№5. –B. 17.
6. Muhitdinova X. Til ta’limida videomatnlar qanday uyg‘unlashadi. //Til va
adabiyot ta’limi. -2015. -№8. –B. 15.
