Globallashuv davrida tilshunoslik va adabiyotshunoslik taraqqiyoti hamda ta’lim texnologiyalari
319
ELEKTRON LINGVODIDAKTIKA INNOVATSION TA’LIMNING MUHIM
UNSURI SIFATIDA
Atiyazov Saparbay Jumamuratovic
h – Ajiniyoz nomidagi Nukus DPI O‘zbek tili
kafedrasi o‘qituvchisi
Jumamuratova Sevara Saparbayevna
– O‘zbek tili va adabiyoti yo‘nalishi 2-kurs
magistranti
E-mail: sjumamuratova@list.ru
Innovatsion til ta’limi sharoitida ham o‘zgarishlar ro‘y bermoqda. Xususan,
yangi tilshunoslik sohalari kirib kelmoqda. Jumladan, lingvopragmatika,
lingvodidaktika, psixolingvistika kabi fanlar. Shular orasidan lingvodidaktika
yo‘nalishini atroflicha izohlasak va o‘zbek til ta’limida lingvodidaktikaning tutgan
o‘rnini belgilab o‘tsak maqsadga muvofiq bo‘lardi. Lingvodidaktika – bu ta’lim
nazariyasi va tillarni o‘rganish va o‘zlashtirish jarayonlarini o‘rganish bilan bir
qatorda ta’lim maqsadida tilni lingvistik tavsiflash bilan shug‘ullanadigan ilmiy fan.
Lingvodidaktika – bu tilni o‘qitishni ham, o‘zlashtirishni ham hisobga oladigan
amaliy fan. Lingvodidaktikaning til o‘qitishga oid qator ilmiy fanlar bilan o‘zaro
aloqasi ko‘rib chiqiladi. Ular orasida tilshunoslik, psixologiya, sotsiologiya, aloqa
nazariyasi, aloqa etnologiyasi, didaktika kabi fanlar mavjud.
Tilni o‘qitish metodikasini oziqlantiruvchi ilmiy fanlar orasida tilshunoslik
qanday o‘rin tutadi – xorijiy va ona tili? Oldingi barcha davrlarda tilshunoslik asosiy
o‘rinni egallagan. Til o‘rganish jarayonida lingvistik ma’lumotlar (leksik birliklar,
morfologiya, sintaktik yasash qoidalari) yetakchi o‘ringa ega bo‘ldi. Grammatika-
tarjima usulida (1840-yillardan boshlab) shunday boʻladi, bunda oʻrganish birligi soʻz
va soʻz turkumlari (grammatika) hisoblanadi. To‘g‘ridan to‘g‘ri usullarda ham xuddi
shunday (XX asr boshlari), faqat murakkabroq birlik – birlik – ibora. Audiolingual va
audio-vizual usullarda (XX asrning 50-yillaridan boshlab) – gapning tuzilishi. Shuni
ta’kidlash kerakki, metodologiya o‘z tarixidagi tilshunoslik fanining rivojlanishini
kuzatib boradi: yosh grammatizmdan strukturalizm va transformatsion grammatika va
undan keyin funksionalizm [1.35-36].
Ammo hozirgi holatida tilshunoslik turli xil mavzular va o‘rganish birliklari bilan
ajralib turadi. Uning asosiy subyektlari, tildan tashqari, nutq, nutq faoliyati, nutq
subyekti, nutq xatti-harakati, nutqiy xabarni shakllantirishning real jarayonlari va uni
o‘zlashtirish, ular sodir bo‘ladigan sharoitlar va boshqalar [4.12]. Xususiy
didaktikadan olingan usul esa lingvodidaktikaga aylanadi, chunki bu xilma-xil
tilshunoslik mavzulari metodologiyaga kiritilgan. Ammo lingvodidaktika nutq
subyektining qanday mavjudligiga alohida qiziqish uyg‘otadi (homo loquens –
gapiruvchi shaxs), ya’ni psixolingvistika nima qiladi. Nutq predmeti, uning nutqiy
mavjudlik muhiti, nutq, muloqot va o‘rganish birligi – matn – matn va intizomga
bag‘ishlangan “Til o‘qitishning psixolingvistik asoslari” bo‘limida insonning lingvistik
mavjudligi masalalari atroflicha muhokama qilinadi, lingvodidaktikaning o‘qitish bilan
bog‘liqligi – til yoki nutq faoliyati [2.28].
Psixologiyaning lingvodidaktik nazariya holatiga ta’siri juda kuchli. Nutq
psixologiyasi og‘zaki va yozma nutqni, tashqi va ichki nutqni, nutq faoliyatining turli
tomonlarini, nutq predmetini tekshiradi; ta’lim psixologiyasi – bilim, qobiliyat,
Respublika ilmiy-amaliy konferensiya
320
ko‘nikmalar qanday shakllantirilishi, o‘quv jarayonida yuqori aqliy funksiyalar qanday
amalga oshirilishini anglatadi; umumiy psixologiyani o‘rganish sohasida, nutq
subyekti faoliyatining motivatsion sohasi (I.A.Zimnyaya), “nutq va fikrlash”
muammosi (L.S.Vygotskiy, A.R.Luria, A.N.Leontiev); ijtimoiy psixologiya turli
ijtimoiy guruhlarning nutqiy xulq-atvorini, til standarti yoki me’yorini, kommunikativ
kompetentsiyaning ijtimoiy-madaniy jihatlarini, ijtimoiy-madaniy jarayon sifatida
tushunishni o‘rganadi; va, albatta, kognitiv jarayonlar psixologiyasi bilan
shug‘ullanadigan kognitiv psixologiya lingvodidaktikaning diqqatini jalb qiladi [3.47].
Umuman olganda, zamonaviy lingvodidaktika ilmiy bilimlarning chuqur
psixologik ildiz otgan sohasi sifatida namoyon bo‘ladi. Bu haqda shaxs sifatida,
faoliyat subyekti va ijtimoiy hayot subyekti sifatidagi ilmiy fikrning muammolari va
holatini o‘rganadigan “Til o‘qitishning psixologik asoslari” bo‘limida muhokama
qilinadi. Lingvodidaktika – zamonaviy ta’lim makonida til o‘qitishning an’anaviy
usulini almashtirgan fan. Bu yondashuvlarni diversifikatsiya qilish bilan bog‘liq
bo‘lgan til ta’limida tajribali momentning o‘ziga xosligini aks ettiradi va ta’lim
paradigmasining bilimdan (axborot-kognitiv) gumanistik tomonga tubdan o‘zgarishi.
Bunday oʻzgarishlarning namoyon boʻlishi til taʼlimida shakllangan 4 ta yoʻnalishda,
lingvodidaktika rivojlanayotgan ilmiy kontekstga qayta urgʻu berishda, psixologiya va
faoliyat bilan bogʻliq fanlarga, oʻquv predmetini qayta koʻrib chiqishda nutqiy fanlarga
murojaat qilishda namoyon boʻladi. “ona tili”, ta’lim maqsadlari sifatida
kompetensiyalarni shakllantirishga qaratilgan.
Shunday ekan, hozirgi innovatsion til ta’limi sharoitida innovatsion
lingvodidaktika muhim ahamiyatga ega. Sababi, o‘zga tilli guruhlarida o‘zbek tilini
o‘rgatish jarayonida turli xil elektron mashqlar yordamida dars tashkil qilinsa
maqsadga muvofiq bo’lar edi. Shunda o‘quvchilarning o‘zbek tilini o‘rganishga
yanada qiziqishi ortadi va ishlab chiqilgan elektron mashqlar o‘qituvchilar uchun ham
har tomonlama qulay hisoblanadi. Shunday elektron mashqlardan ishlab chiqqanmiz
va shuni tahlil qilib o‘tsak:
ushbu elektron mashq 5-sinf o‘zbek tili darsligi yuzasidan LearningApp.org
programmasi asosida tuzilgan. Bunda o‘quvchilar rasmlarda nima tasvirlanganligini
to‘g‘ri topishlari kerak va ular shu asosda baholanadi.
Globallashuv davrida tilshunoslik va adabiyotshunoslik taraqqiyoti hamda ta’lim texnologiyalari
321
Yuqoridagi elektron mashq ham 5-sinf o‘zbek tili darsligi “Ertaklar olamida”
mavzusidan tuzilgan. Ushbu mashqda ertak nomlarini rasmlar orqali birlashtirish
lozim. Bu orqali o‘quvchilar ertak nomlarini eslab qoladi va ular uchun faqat ertak
nomlarini aytib qo‘ymasdan shunday mashqlardan foydalanilsa o‘quvchilar uchun
mavzuga bo‘lgan qiziqish uyg‘onadi.
Xulosa o‘rnida shuni aytish lozimki, o‘qituvchilarning dars jarayonida AKT
vositalaridan foydalanishi samarali va innovatsion til ta’limi sharotida elektron
lingvodidaktikaning bugungi kunda ahamiyati kuchli. Sababi o‘quvchilar an’anaviy
dars jarayonidan zerikdi. Ular uchun kompyuter orqali bajariladigan elektron
mashqlar qiziqarli sanaladi. Shunday ekan, bunday elektron mashqlarni ko‘plab
ishlab chiqilishi maqsadga muvofiq.
Adabiyotlar:
1. Galskova N.D. Chet tillarini o‘qitishning zamonaviy metodlari. O‘qituvchi
uchun qo‘llanma. – M.: Arkti-Glossa, 2000.
2. Galskova N.D., Gez N.I. Chet tillarni o‘qitish nazariyasi. Lingvodidaktika va
metodologiya. – M.: Akademiya markazi, 2004.
3. Zimnyaya I.A. Pedagogik psixologiya. – M.: Logotolar, 1999.
4. Zimnyaya I.A. Nutq faoliyatining lingvopsixologiyasi. – M.: Mosk. Psixolog.
– Ijtimoiy institut, Voronej: NPO MODEK, 2001.
5. Юлдашева Ш.Ш. (2018). Almighty power of the word. Молодой ученый,
(3), 238-242.
