Respublika ilmiy-amaliy konferensiya
106
БЕРДАҚ ШЫҒАРМАЛАРЫНДА ЭТНОГРАФИЗМЛЕР
М.Абатова
–
Әжинияз атындағы НМПИ қарақалпақ тили ҳәм әдебияты
қәнигелиги 2-басқыш магистранты
Этнографизмлер – халықтың үрп-әдетлерин, салт-дәстүрлери менен
байланыслы уғым. Қарақалпақ халқы әсирлер даўамында миллий санмызда
жасап киятырған бийтәкирар қәдириятларға бай. Бердақ шайыр өз
қосықларында халқымыздың өзге халықлардан бөлекленип, айрықшаланып
туратуғын үрп-әдет, дәстүрлик белгилерин шебер сүўретлеген. Мысалы,
«Жақсырақ» қосығында:
«Хош келдиң» деп аттан түсирилген қонақ,
Отырған болмағай сол үйди сынап.
(«Жақсырақ», 1.13)
Бул қосық қатарларында үйге келген мийман менен сәлемлесиў, хош
келдиң деп жыллы жүзлиликте күтип алыў – бул қарақалпақ халқының қанында
бар қәсийет. Мийманды хош келдиң деп күтип алыў, хош бол деп узатып салыў
–бул инсаныйлықтың белгиси.
Бердақ шығармаларында миллий қарақалпақ тағамының атамалары
төмендеги қосық қатарларында берилген:
Жармаңды иш, белинди буў,
Шаршасаң иш, қайнаған суў.
(«Надан болма», 1.18]
Адамлар бәри үйилип,
Ортаға келип жыйылып,
Гүртикке қалды түйилип,
Жүдә қыйын болған екен.
(«Сықмар екен», 1.88)
Қарма, жарма болып тойың,
Әрман менен турсаң келин.
(«Келин», 1.89)
Бул косық қатарларында жарма, гүртик, қарма миллий тағам атамалары
атап өтилген.
Бердақтың буннан басқа қосықларына той, мәресим атамалары менен
байланыслы этнографизмлер де ушырасады. Мысалы:
Алты қыз минип арбаға,
Азығын салып дорбаға,
Ҳайтыў –мерекеге бармаға,
Қызлар талап еткен екен.
(«Алты қыз», 1.95)
Әлимбай той берди дейди,
Аш арықты көрди дейди,
Халық шақырып, жыйды дейди,
Бул айтқан сөз бийкар екен.
(«Сықмар екен», 1.100)
Globallashuv davrida tilshunoslik va adabiyotshunoslik taraqqiyoti hamda ta’lim texnologiyalari
107
Бунда ҳайт – мусылманша байрам атамасы болса, той да түрли қуўанышты
халыққа белгилейтуғын мәресим.
Ал, мереке ҳәр қандай той, бәзим, яки лазымның улыўмалық атамасы.
Бердақ шайыр «Бүгин» қосығында Әметбайдың тойындағы көринисти бир
қатар этнографизм атамалар менен тәриплейди.
Мысалы:
Жети журттан мийман келди,
Той –тойға уласты бүгин.
Ҳәмме жақсылар жәм болып,
Сарпайын жабысты бүгин.
Қассап, гәззап базар қурып,
Хызмет қылдылар тақ турып.
Алтмыш тола ат шаптырып,
Алтын қабақлар аттырып,
Палўанға гүрес туттырып,
Пиллердей алысты бүгин.
Алпыс болды –бас байрағы,
Отыз болды –салым ҳақы,
Он бес болды –ең аяғы,
Байрақты бөлисти бүгин.
(«Бүгин», 1.105)
Бул қосық қатарларында қарақалпақ халқының тойы сүўретленип, үрп –
әдет, дәстүрлери избе-из түрде берилген. Мийман күтиў, оған сарпай жабыў,
халық жәм болып жыйналған жерде ўақытша базарлардың қурылыўы, ат
шабыс, палўан гүреси, бақсы айттырыў ҳам тойхана ийеси тәрепинен байрақ
тигилиўи ҳәм баска да той мәресимлери анық, тынық көрсетилген.
Ал, «Тойда» қосығында қарақалпақ тойларында, үлкен бәзимлерде ер
жигитлер, шабандозлар тәрепинен ойналатуғын ылақ ойыны – көкмар ҳаққында
сөз етилген.
Көкмар шабылды, той болды,
Кәтқудаларға сый болды.
Бизлер келдик тойханаға,
Жарма берди қонақларға.
(«Тойда», 1.106]
Көп атлар келди шапқы аттан,
Шар тәрептен ҳәр елаттан,
Он төрт урыў, қоңыраттан,
Ҳаўазалы тойың сениң.
(«Әдил қалмақ», 1.124)
Respublika ilmiy-amaliy konferensiya
108
Жуўмақлап айтқанда, Бердақ шығармаларының ашылмаған қырлары,
изертлениўи керек тәреплери оғада көп. Бердақ шығармаларының тиллик
тәрепи тил бирликлериниң тематикалық топарлары, мысалы, туўысқанлық
атамалар, лаўазым атамалары, топонимикалық атамалар шығармалары тилинде
қолланылған фитонимлер гидронимлер, этнографизмлер лексикалық –
семантикалық
гәп
қурылысы
(синтаксислик)
тәреплери,
сөзлердиң
этимологиясы мәселелери, сондай-ақ Бердақ шайыр шығармалары тилинде
қолланылған этнографизмлер де өз изертлениўин күтип турған мәселелерден
болып саналады.
Әдебиятлар
1. Бердақ. Таңламалы шығармалары. – Нөкис.: Қарақалпақстан, 1987.
