Globallashuv davrida tilshunoslik va adabiyotshunoslik taraqqiyoti hamda ta’lim texnologiyalari
97
O‘ZEK ADIBLARINING “NUTQ” MA’NOLI FRAZEMALARNI QO‘LLASH
MAHORATI
Allambergenova Nigora Gulmirzayevna –
Ajiniyoz nomidagi Nukus DPI mustaqil
tadqiqotchisi
“Nutq – inson faoliyati turlaridan biri, – deb yozadi akademik I.Qo‘chqortoyev.
– Faoliyat substantsiya, holat yoki xususiyat emas, balki protsessdir. Shu ma’noda
nutq fe’llari ma’nosining asosiy komponentlaridan biri protsess tushunchasi
hisoblanadi. Semema strukturasida bu komponent aniq sezilmasa, mazkur semema
ifodasi fe’ldan ko‘ra qobiliyat yoki xususiyat nomiga yaqinlashadi”.
114
Bu fikrlar
faqat nutq fe’llarigagina emas, balki “nutq” ma’noli frazemalarga ham xosdir.
Mohir yozuvchi, shoirlar frazemalarni juda ko‘p foydalanadilar, ba’zan ularning
ma’nolarini chuqurlashtirib, o‘quvchining alohida diqqatini tortadi, ularning
badiiyligi orttiradi.
Yozuvchi A.Qahhor o‘z asarlarida “nutq” ma’noli frazemalardan unumli
foydalanib, ba’zilarining strukturasiga, ayrimlarining ma’nolariga o‘zgarish kiritish
orqali frazemalarning jozibadorligini, uslubning o‘ziga xosligini ta’minlay olgan. Sof
gapiruv amalini bildiradigan
gapni aylantirmoq, gapni burmoq
frazemalarining
ma’nosi o‘zgarish, yangilanish arxisemasi bilan xarakterlanadi. Mazkur frazemalar
suhbat mavzusi, gap obyektining o‘zgarishini, yangi mavzu, yangi obyekt to‘g‘risida
gapirishga o‘tish amalini bildiradi. Ko‘rsatilgan frazemalar nutq obyekti, nutq
mavzusini ataylab, ongli ravishda o‘zgartirish ma’nosini anglatadi:
Saida aytmadi,
gapni chalg‘itdi
(
A.Qahhor).
Mirza Muhiddin xijolat bo‘lib,
gapni boshqa yoqqa burdi
(A.Qahhor).
Saida
gapni
harchand
aylantirsa
ham, Hurinisoni asl maqsadiga
yaqinlashtirolmadi
(A.Qahhor).
Frazemalar tilda tayyor holda mavjud bo‘lganligi, turg‘unligi sababli, bir
qarashda ularning struktural tarkibi o‘zgarmasdek tuyuladi. Ammo nutqda, ayniqsa
badiiy va publitsistik nutqda, she’riy matnlarda frazemalar ma’lum tashqi, ya’ni
struktural va ichki, ya’ni semantik o‘zgarishlarga uchraydi. Tilshunoslikda
frazemalarning struktural o‘zgarishlarini deformatsiya, ya’ni shakl buzilishi sifatida
qaralsa, ichki ma’no, semantik o‘zgarishi modifikatsiya sifatida o‘rganib
kelinmoqda
115
.
Prof. B.Yo‘ldoshev shoir Erkin Vohidovning frazemalardan foydalanish
mahorati haqida fikr yuritar ekan, quyidagicha yozadi: “ Shoir Erkin Vohidovning
tildan mohirona foydalanishi uning umumtil frazemalarini individual qo‘llashida
ayniqsa yaqqol ko‘rinadi. U ba’zan frazemalarni mazmun tomonidan o‘zgartirib,
tasvirlanayotgan hodisalarga moslab qo‘llasa, ba’zan ularni uslubiy tomondan yangi,
odatdan tashqari matnlarda qo‘llashga intiladi.
114
Qo‘chqortoyev I. So‘z ma’nosi va uning valentligi. – Toshkent: Fan, 1977. – S. 78.
115
Bu haqda qarang: Abramovich I.M. Ob individual`no-avtorskix preobrazovaniyax frazeologizmov i otnoshenii k nim
frazeologicheskogo slovarya// Problemi frazeologii (issledovaniya i materiali). – M.-L.: Nauka, 1964. – S. 213-218;
Kuchkartaev I. Frazeologicheskoe novatorstvo Abdulli Kaxxara. Avtoref.diss… kand. filol. nauk. – Tashkent, 1965. –
S. 17-20.
Respublika ilmiy-amaliy konferensiya
98
Frazema so‘z singari shakl va mazmunning dialektal birligi sifatida mavjud
bo‘ladi. Frazemaning shakli uning tashqi tomoni, ko‘rinishi bo‘lib, ifoda plani,
komponent tarkibi, struktural qurilishi yoki material asosi deb yuritiladi. Frazemaning
mazmuni esa uning ichki tuzilishi yoki semantikasidir. Masalan, “
tilga kirmoq
”
frazemasi “ma’lum fursat o‘tgandan so‘ng gapira boshlamoq” (O‘TFL, 256) degan
ma’noni ifodalasa, uning shakli – ifoda plani to‘ldiruvchili so‘z birikmasidir:
Shunda
chashma //
Tilga kirdiyu
// So‘ylay ketdi chuldirab biyron...
[1-tom, 316]. Yoki “
tili
chiqmoq
” frazemasi “nutqqa ega bo‘lmoq” ma’nosini bildiradi (O‘TFL, 260). Bu
frazemaning shakli – ifoda plani ikki bosh bo‘lakli yig‘iq sodda gapdir:
Endi bularga
ham har qalay og‘ir // Zamon shitobi tez, parvozi tikka // Kecha
tili
chiqqan
Nargiza
o‘qir // Birinchi sinfda matematika
[2-tom, 33].
Frazemaning yuqoridagi kabi odatdagi, umumtil qo‘llanishida uning shakli ham,
mazmuni ham o‘zgarmaydi. Lekin talantli shoirlar singari Erkin Vohidov ham
frazemalarni o‘z asarlarida ijodiy jihatdan qo‘llab, ularni “yoshartirish”ga, uslubiy
samaradorligini, ta’sirchanlik darajasini darajasini oshirishga harakat qilib
kelmoqda”.
116
Shoir Erkin Vohidov erkin birikmalarni ko‘chma ma’noda qo‘llab, ularning
metaforizatsiyasi asosida yangidan yangi frazemalar hosil qilishga alohida ahamiyat
bergan. Masalan, “so‘zlashni, gapirishni boshlamoq” ma’nosini ifodalovchi “
labdan
uchmoq
”frazemasini ana shu usul asosida shakllantirgan:
Ey do‘stlarim, bir zamonlar
kelib// Shunday so‘zlar
uchsa
labimdan
// Siz ishonmang soddalik qilib// Chiqqan
bo‘lmas bu so‘z qalbimdan
[Sadoqatnoma, 18].
“Frazeologizmlarning komponentlaridan birini almash qo‘llash, tilda ko‘plab
frazeologizmlarning leksik variantlarini yuzaga keltirsa, nutqda, badiiy asar tilida
keng qo‘llanilib ular ma’lum sintaktik vazifani bajaradi, – deb yozadilar prof.
A.Mamatov va B.Boltaevalar. – Masalan yozuvchi E.Usmon o‘zining “Tilla chanoq”
povestida quyidagi transformatsiyani amalga oshiradi. Gapga
ham qalpoq
kiydirvorasiz-da, mulla aka, – u cho‘ntagidan gugurt olib shaqirlatdi.
Hozirgi o‘zbek
adabiy tilida “
gapga to‘n kiygizmoq
” iborasi mavjudligi ma’lum. Ammo badiiy asar
tilida bu frazeologizm ma’lum struktural o‘zgarishga uchraganligini kuzatish
mumkin. Asos frazeologizmning “to‘n” komponenti “qalpoq” so‘ziga almashtirilishi
oqibatida bayon qilinayotgan voqea-hodisani konkret aniq tasvirlashga imkoniyat
yaratadi, stilistik mahsuldorlik oshiriladi”.
117
Ba’zi hollarda bir kontekst doirasida bir necha frazeologizm ishlatilishi asosida
matnning ifodalash qiymati oshadi. Bunda frazeologizmlar ma’lum grammatik
o‘zgarishlarga uchraydi. Buni shu misol bilan isbotlaymiz:
Hoy, menga qara,
seningcha yigiti bor qiz birov bilan gaplashmaydimi? Senga duch kelgan qizning
sho‘ri qursin.
Og‘ziga qulf, qo‘liga zanjir, oyog‘iga kishan solar ekansan
(Shuhrat).
Tilimizda mavjud bo‘lgan “og‘ziga qulf solmoq” frazeologizmi, quyidagi
“qo‘liga zanjir”, “oyog‘iga kishan” so‘z birikmalari bilan kengaytirilgan. Matndan
anglashiladiki, birinchi frazeologizmning ma’no ottenkasi keyingi so‘z birikmalari
bilan kengaygan.
116
Yo‘ldoshev B. O‘zbek frazeologiyasi va frazeografiyasi asoslari. – Toshkent: Muharrir, 2013. – S. 280.
117
Mamatov A.E., Boltaeva B. Frazeologik birliklarning lingvomadaniy va semantik-pragmatik tadqiqi.– Toshkent,
2018. – S. 61.
Globallashuv davrida tilshunoslik va adabiyotshunoslik taraqqiyoti hamda ta’lim texnologiyalari
99
Nutqda mualliflar umumtildagi ikki frazeologizmni bir kontekst doirasida
ishlatib, matn ma’nosini kuchaytiradi, frazeologizmlar ma’nolarini bir-biri bilan
to‘ldiradi:
Obidjon esa ko‘rinishidan chog‘, buning ustiga etsiz, yerga qaragancha
turibdi: rais bo‘lsa undan na ko‘z uzadi, na
so‘z qotadi
: g‘amgin ko‘zlarini unga
tikib o‘tiribdi
(Y.Shamsharov).
Nutqda frazeologizmlar ma’nosini kuchaytirish uchun mualliflar iboraning bir
komponentini qayta takrorlaydi:
Ancha yurilgach, Solijon charchadi shekilli,
o‘rnidan turib, o‘tirganlardan biriga “ma, bir oz ushlab tur arqonni”, demoqchi
bo‘lib, og‘iz juftladi-yu, lekin
og‘zidagi og‘zida, bo‘g‘zidagi bo‘g‘zida qoldi
(I.Rahim).
Adiblar tildagi frazeologizmlardan foydalanishda har xil usullarni qo‘llaydi.
Asarga badiiylik, obrazlilik, emotsional-ekspressivlik ma’no berish, uning
o‘quvchiga ta’sirini orttirish maqsadida frazeologizmlardan san’atkorona
foydalanganlar.
Adabiyotlar:
1.
Qo‘chqortoev I. So‘z ma’nosi va uning valentligi. – Toshkent: Fan, 1977. – S. 78.
2.
Abramovich
I.M.
Ob
individualno-avtorskix
preobrazovaniyax
frazeologizmov i otnoshenii k nim frazeologicheskogo slovarya// Problemы
frazeologii (issledovaniya i materiali). – M.-L.: Nauka, 1964. – S. 213-218;
Kuchkartaev I. Frazeologicheskoe novatorstvo Abdullы Kaxxara. Avtoref.diss…
kand. filol. nauk. – Tashkent, 1965. – S. 17-20.
3.
Yo‘ldoshev B. O‘zbek frazeologiyasi va frazeografiyasi asoslari. – Toshkent:
Muharrir, 2013. – S. 280.
4.
Mamatov A.E., Boltaeva B. Frazeologik birliklarning lingvomadaniy va
semantik-pragmatik tadqiqi.– Toshkent, 2018. – S. 61.
