ØÀУ ÒÈËËÀÐÈ ÑÈÐËÀÐÈ
АЛИШЕР
НАВОИЙНИНГ
“
ЛАЙЛИ
ВА
МАЖНУН
”
АСАРИДАГИ
АРАБИЙ
ЎЗЛАШМАЛАР
ҚУРОНБЕКОВ
АҲМАДЖОН
Филология
фанлари
доктори
,
профессор
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Бу
мақолада
Алишер
Навоийнинг
“
Лайли
ва
Мажнун
”
асарига
тузилган
конкорданс
асосида
достон
матнида
қўлланилган
арабий
ўзлашмалар
статистик
,
семантик
ва
функционал
таҳлилга
тортилган
.
Асардаги
арабий
ўзлашмалар
шуни
кўрсатадики
,
Алишер
Навоий
араб
тилини
мукаммал
эгаллаган
ва
керак
бўлганда
арабий
сўзларни
матн
мазмунига
мос
равишда
қўллай
олган
.
Бу
Алишер
Навоий
ижодий
қудратининг
яна
бир
қиррасини
намоён
қилади
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
конкорданс
,
Алишер
Навоий
, “
Хамса
”, “
Лайли
ва
Мажнун
”,
ўзлашма
,
байт
,
аруз
вазни
,
достон
.
Аннотация
.
В
этой
статье
рассматриваются
статистика
,
семантика
и
функциональные
особенности
арабских
заимствований
,
на
основе
конкорданса
,
составленного
по
поэме
«
Лейли
и
Меджнун
»
Алишера
Навои
.
Изучение
арабских
заимствований
в
поэме
показывает
,
что
Алишер
Навои
в
совершенстве
владел
арабским
языком
.
Это
раскрывает
еще
один
удивительный
творческий
феномен
поэта
Алишера
Навои
.
Опорные
слова
и
выражения
:
Алишер
Наваи
, «
Хамса
», «
Лейли
и
Меджнун
»,
заимствование
,
бейт
,
слог
аруз
,
дастан
.
Summary.
In this article it is considered statistics, semantics and functional particularities of the borrowing
words from the Arabic languages, on the base of the concordance formed in the poem “Layli and Majnun” by Alisher
Navai. Learning and studying the borrowing words from the Arabic in this epic poem show that Alisher Navai knew
the Arabic well and if he has needed, he could use suitable the Arabic words, phrases in texts. This reveals amazing
creative phenomenon of Alisher Navai.
Keywords and expressions:
the concordance, “the Khamsa”, the poem of “Layli and Majnun”, borrowing words and
phrases, the bayt, the Aruz vazn, dastan (novel).
Ўзбек
тилининг
сўз
бойлигини
яратувчи
-
си
ўзбек
халқи
бўлса
,
унинг
бор
имкония
-
тидан
фойдаланувчи
ва
янги
сўз
ва
маънолар
билан
бойитувчилар
–
шоирлардир
.
Шоир
-
лар
нафақат
тилнинг
бор
имкониятларидан
фойдаланадилар
,
балки
уни
энг
ноёб
,
энг
жарангли
,
энг
фасиҳ
ва
энг
теран
маъноли
сўзлар
билан
бойитиб
борадилар
.
Шу
жиҳатдан
ҳар
бир
шоирнинг
ҳозирги
ўзбек
тилининг
шаклланишдаги
ҳиссаси
кат
-
та
.
Алишер
Навоийнинг
ўзбек
тилини
бойи
-
тишга
ва
уни
дунё
тиллари
даражасига
кўта
-
ришга
қўшган
ҳиссаси
эса
ҳануз
етарлича
ўрганилгани
йўқ
.
Алишер
Навоийнинг
ҳар
бир
асарида
қўллаган
сўзлари
ва
унинг
миқдори
–
бу
ай
-
ни
вақтда
ўзбек
тилининг
битмас
-
туганмас
бойлигидир
.
Бугунги
авлоднинг
вазифаси
,
шоир
иш
-
латган
ҳар
бир
асардаги
сўзлар
миқдорини
аниқлаш
,
ҳар
бир
ишлатилган
сўзнинг
гене
-
тик
илдизлари
,
қўлланиш
даражаси
,
маъно
таркиби
,
парадигматик
ва
синтагматик
му
-
носабатлари
,
фонетик
ва
фонологик
хусу
-
сиятларини
ўрганиш
ва
туркий
тилида
мав
-
жуд
бўлган
ва
ҳозирда
унут
бўлиб
,
унинг
ўрнига
ажнабий
тиллардан
ўзлашмалар
иш
-
латилаётган
сўзларни
имкон
борича
қайта
тиклашдир
.
Зотан
,
бу
қабилдаги
ишлар
ХХ
асрнинг
ўттизинчи
йилларидаёқ
араб
мамла
-
катларида
,
Туркия
ва
Эронда
бошланган
.
Улар
мумтоз
адабиётда
ишлатилган
ва
ке
-
йинчалик
муомаладан
чиқиб
кетган
ҳамда
унинг
ўрнига
хорижий
тиллардан
ўзлашма
-
лар
қўлланаётган
сўзларни
қайтадан
муома
-
лага
киритмоқдалар
ва
бу
сўзлар
муваффа
-
S H A R Q M A S H ’ A L I
35
қиятли
равишда
умумтил
тизимига
сингиб
кетган
.
Масалан
,
форс
тилида
Форс
тили
ва
академияси
томонидан
,
фаолиятининг
би
-
ринчи
даврида
олти
минг
янги
сўз
муома
-
лага
киритилган
.
Бу
вазифаларни
амалга
оширишнинг
би
-
ринчи
шарти
Навоий
асарларининг
тўлиқ
конкордансини
тузиб
чиқиш
ҳамда
ҳар
бир
асардаги
ишлатилаётган
сўзларнинг
миқдо
-
ри
ва
таркибини
аниқлашдир
.
ТошДШИ
ҳузуридаги
“
Ф
-1-135
Алишер
Навоий
асарлари
конкордансининг
илмий
ва
услубий
тадқиқи
”
фундаментал
тадқиқотлар
гуруҳи
ҳозиргача
“
Хамса
”
нинг
“
Ҳайрат
ул
-
аброр
”, “
Фарҳод
ва
Ширин
”
ва
“
Лайли
ва
Мажнун
”
1
достонларининг
конкордансини
ту
-
зиб
,
кичик
ададда
нашрдан
чиқарди
.
Бу
кон
-
корданслар
катта
ададда
чиқарилиб
,
дунёга
тарқатилса
,
Алишер
Навоий
асарлари
бўйича
тадқиқотчиларга
айни
муддао
бўлур
эди
.
Чун
-
ки
,
бу
конкордансларда
достонларнинг
матни
араб
алифбосидаги
танқидий
матн
асосида
қайта
кўриб
чиқилган
,
баъзи
бир
йўл
қўйилган
хатолар
тузатилган
,
вазндаги
сакталиклар
шо
-
ир
ҳаётлик
давридаги
Абдужамил
котиб
томонидан
кўчирилган
нусха
асосида
тузатил
-
ган
ва
лотин
алифбосидаги
халқаро
тран
-
скрипцияда
берилган
.
Айни
пайтда
гуруҳ
аъзолари
томонидан
ҳар
бир
достон
конкор
-
данси
бўйича
илмий
тадқиқотлар
олиб
борил
-
моқда
ва
уларнинг
натижаси
сифатида
бир
қатор
мақолалар
эълон
қилинди
.
“
Лайли
ва
Мажнун
”
достонига
тузилган
конкорданси
бўйича
шоир
бу
достонда
9994
та
сўзшакл
ишлатган
.
Шоирнинг
ўз
эътирофига
кўра
,
бу
достон
5000
та
байтдан
иборат
.
Бу
достонда
ишлатилган
арабий
ўзлашмаларнинг
сони
3655
та
сўзшакл
.
Бу
умумий
сўзликнинг
36,6%
ини
ташкил
қилади
.
XV–XVI
асрларда
ўзбек
ва
форс
адабиёти
муштарак
анъаналарга
эга
бўлган
.
Л
.
С
.
Пей
-
сиковнинг
таъкидлашича
,
форс
тилидаги
араб
1
Алишер
Навоийнинг
«
Лайли
ва
Мажнун
”
достони
конкорданси
. –
Т
., 2014.
тилидан
ўзлашмалар
70–80%
ни
ташкил
қил
-
ган
.
Бу
мақола
муаллифи
томонидан
амалга
оширилган
Амир
Хусрав
Деҳлавийнинг
“
Ои
-
наи
Искандарий
”
достони
бўйича
тузилган
конкордансга
кўра
,
бу
достон
4416
та
байтдан
иборат
бўлиб
,
бу
асарда
ишлатилган
алоҳида
луғат
бирликларининг
сони
4943
та
бирлик
,
шу
жумладан
араб
тилидан
ўзлашма
бирлик
-
лар
1609
та
бўлиб
,
бу
умумий
луғат
бирликла
-
рининг
32,6%
ини
ташкил
этади
.
Ҳофиз
Шерозий
ғазаллар
девонидаги
алоҳида
луғат
бирликларининг
умумий
сони
4810
та
сўз
бўлиб
,
арабий
ўзлашмалар
сони
1941
та
бирликдан
иборат
,
бу
умумий
сўз
-
ликнинг
40,77%
ини
ташкил
қилади
.
Алишер
Навоийнинг
“
Лайли
ва
Мажнун
”
достони
-
даги
арабий
ўзлашмалар
сони
билан
қиёс
-
ланганда
,
ўша
даврдаги
арабий
ўзлашмалар
Марказий
Осиёнинг
ҳамма
тилларида
деяр
-
ли
бир
хил
эканлиги
маълум
бўлади
.
“
Лайли
ва
Мажнун
”
достонида
ишлатил
-
ган
арабий
ўзлашмалар
таркиби
асосан
,
икки
хил
луғат
бирликларидан
иборат
:
аксарият
луғат
бирликлари
ўзбек
тилига
тўла
ўзлаш
-
ган
луғавий
бирликлар
.
Масалан
: “adad,
adam, ad
ǎ
vat, adl, afv, ajab, ajz, aks, al
ǎ
mat,
an
ǎ
ṣ
ir”
каби
.
Иккинчи
бир
гуруҳ
сўзлар
фақат
Навоий
асарларида
учрайдиган
арабий
луғат
бирликлари
бўлиб
,
бу
шоирнинг
араб
тилини
ўз
она
тилидай
яхши
билишидан
дарак
беради
.
Масалан
:
1/3 Ey aqlga f
ǎ
yizi ma’
ǎ
niy,
B
ǎ
qiysen-u bar
č
a xalq f
ǎ
niy.
Бу
байтдаги
“f
ǎ
yizi”
сўзи
“
мўл
-
кўл
”, “
сахо
-
ватли
”, “
тўлиб
-
тошган
”
маъноларини
англата
-
ди
.
Демак
,
бу
байт
”
Эй
ақлдаги
маъноларни
орттирувчи
,
фақат
сен
абадийсан
,
қолган
бар
-
ча
халқ
ўткинчи
”
деб
талқин
қилинади
.
Ҳозир
-
ги
ўзбек
тилида
“
фоиз
”
сўзи
бор
,
фақат
бу
сўз
“
процент
”
маъносида
ишлатилади
,
асардаги
маъноси
бутунлай
бошқа
2
.
Юқорида
келтирилган
байтдаги
маъно
-
лари
ҳозирги
тилда
мавжуд
эмас
,
фақат
На
-
воий
асарлари
матнида
сақланган
.
2
А
.
Қуронбеков
.
Форс
тили
лексикологияси
. –
Т
.,
2009.
S H A R Q M A S H ’ A L I
36
1/25 Har ne seni desa r
ǎ
yi
ṣ
ǎ
yib
Ul sendin u sen ar
ǎ
da g
ǎ
yib.
Бу
байтдаги
“
ṣ
ǎ
yib”
сўзи
ўзбек
тили
ти
-
зимига
ўзлашмаган
сўз
.
Бу
сўз
араб
тилида
“
тўғри
мақсадга
йўналтирилган
”
маънола
-
рини
англатиб
,
бу
ўринда
шоир
қофия
тузиш
заруратидан
бу
сўзни
ишлатган
.
Бунинг
учун
араб
тилини
мукаммал
эгал
-
лаган
бўлиш
керак
.
Чунки
шоир
араб
тилини
билмаса
,
арабий
сўзларни
шеър
матнига
сингдира
олмаган
бўлур
эди
.
Шоир
достон
ёзиш
жараёнида
асосан
ўзи
баён
қилаётган
воқеа
ва
ҳодисаларни
қандай
қилиб
мукам
-
мал
тасвирлашга
ҳамда
мазмун
теранлигига
кўпроқ
эътибор
беради
.
Араб
тилини
яхши
билсагина
достон
мазмунига
муносиб
сўз
-
ларни
топиб
ёза
олади
.
Яна
:
1/28 Kun yuzini aylading mušakkal
Tun kozini aylading mukahhal.
Бу
байтдаги
“mušakkal”
ва
“mukahhal”
ўз
-
бек
тилида
умуман
учрамайдиган
сўзлар
,
лекин
ўша
давр
зиёлилари
ҳаммаси
яхши
ту
-
шунадиган
луғат
бирликлари
бўлиб
, “mušak-
kal”
сўзи
араб
тилида
“
шаклланган
”
ва
“mu-
kahhal”
сўзи
“
сурма
тортилган
”
маънолари
-
ни
ифодалайди
.
Ўрта
аср
ўзбек
зиёлилари
мактаб
-
мадрасаларда
араб
ва
форс
тиллари
-
ни
ўрганишган
.
Шунинг
учун
бу
сатрларни
тушуниш
улар
учун
қийинчилик
туғдирма
-
ган
.
Ҳозирда
бу
анъаналар
йўқ
бўлиб
кет
-
гани
учун
ҳозирги
авлод
Навоий
асарларини
ўқишда
қийинчиликларга
дуч
келади
.
Навоий
“
Лайли
ва
Мажнун
”
достонини
“
ҳазажи
мусаддаси
ахраб
”
вазнининг
саккиз
хил
зиҳофларини
қўллаб
ёзган
.
Аруз
вазнида
муайян
вазнни
бир
достоннинг
бошидан
-
охи
-
ригача
бузмай
ёзиш
ва
шу
билан
бирга
ўз
фикрини
тўла
баён
қилиш
зарурати
бўлганлиги
учун
,
ўша
даврда
форс
ва
ўзбек
тилларида
расм
бўлганидек
,
керак
пайтда
арабий
сўз
ва
би
-
рикмалардан
фойдаланганлар
.
“
Лайли
ва
Мажнун
”
достонида
яна
бир
кўзга
ташланадиган
жиҳати
Навоийнинг
“
Қуръон
”
оятлари
ва
“
ҳадис
”
ларни
ёддан
билишидир
.
Қуйидаги
байтларда
шоир
“
Қуръон
”
оят
-
ларидан
ва
“
ҳадис
”
лардан
тазмин
санъати
билан
арабий
сўз
ҳамда
бирикмаларни
кел
-
тирган
ва
бу
тазминлар
достон
матни
маз
-
муни
билан
тўла
уйғунлашган
.
1/75 š
ǎ
nin bilmay xiradga anduh
“Jallat ab
ǎ
uhu va ša’nuh”
2/1 P
ā
k
ā
ṣ
ifatingda ahli idr
ǎ
k
Soz surmadi gayri “ma’arafn
ǎ
k”
Бу
байтлардаги
“Jallat ab
ǎ
uhu va ša’nuh”
ва
“ma’arafn
ǎ
k”
Қуръон
оятларидан
тазминдир
.
Бундай
тазминларни
шеър
ёзиш
жараёнида
ўйлаб
ўтирмай
шеър
тўқимасига
сингдириб
кетиш
учун
,
нафақат
“
Қуръон
”
ни
ёддан
би
-
лиш
,
балки
унинг
ўзбек
тилидаги
маънола
-
рини
мукаммал
билиш
тақозо
қилинади
.
Бу
-
нинг
учун
феноменал
хотира
керак
.
Зотан
,
шоир
шундай
мислсиз
хотира
эгаси
бўлган
.
Шоир
достон
ёзиш
жараёнида
баён
қилинаёт
-
ган
фикрига
қачон
Қуръон
ё
ҳадисдан
иқтибос
келтириш
керак
бўлса
,
уни
бемалол
келтира
олган
ва
келтирибгина
қолмай
уни
достон
маз
-
мунига
уйғунлаштириб
,
вазнига
сола
олган
.
Асарда
энг
кўп
ишлатилган
арабий
ўз
-
лашмалар
“
мим
”
ҳарфи
билан
бошланадиган
луғавий
бирликлар
бўлиб
,
бу
достонда
улар
-
нинг
миқдори
568
тани
ташкил
қилади
.
Бу
-
нинг
сабаби
шуки
,
араб
тилидаги
сифатдош
-
ларнинг
барчаси
“
мим
”
ҳарфидан
бошлана
-
ди
.
Масалан
: “ma’
ǎś
ir, ma
́
luf, ma’man, ma’-
mur, ma’nus, ma’yus”
ва
ҳ
.
к
.
Достондаги
қолган
ўзлашмалар
,
асосан
отлар
ва
I–X
бобдаги
масдарлардан
иборат
.
Масалан
: “abir, adam, ad
ǎ
vat, adl, ajam, ajz,
aks”
ва
ҳ
.
к
.
Ўзлашмаларнинг
кўпчилиги
ўзбек
тили
-
нинг
сўз
ясаш
воситалари
билан
янги
сўзлар
,
келишик
ва
кўплик
категориялари
билан
грамматик
шакллар
қабул
қилган
.
Масалан
: “alamtir
ǎ
zi, anq
ǎ
ni, aqlga, arusining,
at
ǎ
da, av
ǎ
mdin, ay
ǎ
ndur, ilmu-hunar”
ва
ҳ
.
к
.
Бу
ҳодиса
шундан
дарак
берадики
,
бу
сўзлар
ўзбек
адабий
тилига
тўла
ўзлашиб
кетган
.
Достонда
арабий
ўзлашмалар
билан
фор
-
сий
аффикслар
ва
яримаффикслар
ёрдамида
S H A R Q M A S H ’ A L I
37
ясалган
ясама
сўзлар
ҳамда
қўшма
сўзлар
катта
миқдорни
ташкил
қилади
.
Масалан
:
1/22 Bašdin ki qadam qilib durur mehr
Istab seni boldi za’far
ǎ
n
č
ehr.
Бу
байтдаги
“za’far
ǎ
n
č
ehr”
сўзи
арабий
“za’far
ǎ
n”
ва
форсий
“
č
ehr”
морфемалари
бирлашувидан
ташкил
топган
қўшма
сўз
.
Достонда
яна
арабий
ва
форсий
синонимлар
-
дан
ясалган
сўз
бирикмалари
ҳам
учрайди
.
Масалан
: 1/27 Afl
ǎ
kka sen šit
ǎ
b berding,
Anjumga bu n
ǔ
ru t
ǎ
b berding.
Бу
байтдаги
“n
ǔ
r”
арабча
ва
“t
ǎ
b”
эса
форсий
, “t
ǎ
b” – “
ёруғлик
”, “
жило
”
маъноси
-
ни
ифодалайди
.
Хулоса
қилиб
шуни
айтиш
керакки
,
бу
мавзулар
ҳар
бири
алоҳида
тадқиқот
олиб
боришга
лойиқ
.
Алишер
Навоийнинг
асар
-
ларида
ишлатган
ҳар
бир
сўз
ва
ибораси
–
бу
ўзбек
тилининг
сўз
бойлиги
,
бу
бойлик
тў
-
лалигича
ўрганилиши
ва
Алишер
Навоий
асарларининг
мукаммал
луғатини
тузиш
,
у
ишлатган
ҳар
бир
сўз
ва
иборанинг
матндаги
ҳар
бир
маъно
бирлигини
шеърий
парчалар
билан
изоҳлаш
ўзбек
тилшунос
тадқиқотчи
-
ларининг
олдида
турган
ўта
муҳим
ва
хайр
-
ли
вазифадир
.
Алишер
Навоий
асарлари
бўйича
тузил
-
ган
мукаммал
конкорданс
ва
изоҳли
луғат
-
лар
,
шоир
яратиб
қолдирган
маънавий
меро
-
симиз
бўйича
теран
тадқиқотлар
олиб
бо
-
ришга
ва
бу
маънавий
бойликни
тўлалигича
ҳозирги
ҳамда
келажак
авлодларга
тушу
-
нарли
ва
севиб
мутолаа
қилинадиган
асарлар
сирасига
киритишга
ёрдам
беради
.
БИЛГА
ХОҚОН
ЁРЛИҒИНИНГ
УНВОНИ
ВА
ТУРКИЙ
ҲУЖЖАТЧИЛИК
ТАРИХИДА
АНЪАНА
МАСАЛАСИ
СОДИҚОВ
ҚОСИМЖОН
Филология
фанлари
доктори
,
профессор
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Туркий
ёзма
ҳужжатчилик
ўз
йўлини
эпиграфик
матнлардан
бошлаган
,
хоқонликнинг
қонуни
,
эл
йўриқлари
улусга
эпиграфик
кўринишда
,
монументал
битиглар
орқали
етказилган
.
Ушбу
мақолада
Кул
тигин
ва
Билга
хоқон
битигларидан
ўрин
олган
ёрлиқлар
ҳамда
туркий
ҳужжатчилик
анъаналари
тўғрисида
сўз
боради
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
қадимги
туркий
ҳужжатчилик
,
хоқон
ёрлиғи
,
ёрлиқ
унвони
,
эпиграфика
,
расмий
услуб
тарихи
.
Аннотация
.
Древнетюркская
дипломатика
берет
свое
начало
с
эпиграфических
текстов
.
Государст
-
венные
законы
и
обращения
правителя
к
народу
донесены
с
помощью
эпиграфических
текстов
.
В
данной
статье
рассматриваются
грамоты
правителя
в
летописях
в
честь
Культегина
и
Бильге
кагана
,
а
также
традиции
тюркской
дипломатики
.
Опорные
слова
и
выражения
:
древнетюркская
дипломатика
,
грамота
кагана
,
должностная
грамота
,
начальный
протокол
грамоты
,
эпиграфика
,
история
официального
стиля
.
Summary.
Turkic literary documentary began its history from epigraphic texts. For example, laws and state rules
of the Turkic Khanates were sent to people as a monumental text. This article holds Kul tigin and Bilge Kagan’s
scripts and traditions of issuing documents.
Keywords and expressions:
the Old Turkic diplomatics, the Label of Qaghan, the title of the Label, the
Epigraphics, the history of official style of documentation.
