№ 1 (2020) Sharqshunoslik

Анъанавий  араб  тилшунослигида  майл  шакллари  ўзига  хос  таснифга  эга.  Араб наҳвшунослари  томонидан  майл  шаклларини  тавсифлашда  сўзнинг  маъновий  ва  модал  хусусиятларига  алоҳида  эътибор  қаратилади.  Анъанавий  араб  грамматикасида  феълларнинг  замон,  шахс, жинс  ва  сондаги  ўзгаришлари  сарф  (морфология)  бўлимида,  исм  (отлар)нинг  турланиши  ва феълларнинг  эъроби  (тусланиши)  эса  наҳв  (синтаксис)  бўлимида  ўрганилади.  Юкламалар  ўзининг ўзгармас  шакли  билан  ҳамда  от  ва  феълларни  бошқариш (яъни,  уларга  таъсир  қилиш)  хусусияти билан таъсир қилувчи омиллар сифатида наҳвнинг объекти ҳисобланади. Иш-ҳаракати ва воқелик ўртасидаги  муносабатни  турли  юкламалар  белгилайди  ва  грамматикада  улар  “ҳуруф”  деб аталади. Ушбу юкламалар бир томондан, шартлик, воқелик ва императивлик (инкор-таъқиқ)нинг модал  вазифасини,  иккинчи  томондан  эса,  шарт  эргаш  гаплардаги  боғланишнинг  синтактик вазифаларини бажаради. Мазкур мақола араб тилидаги “жазм” тушунчасини ўрганиш, маҳаллий ва хорижий наҳвшуносларнинг  асарларида  ушбу  мавзуни  солиштириш,  шунингдек,  феълнинг  “жазм”  ҳолатини  юзага келтирувчи омил (сабаб)ларни аниқлашга бағишланган. Араб наҳвшуносларининг фикрларини таҳлил  қилиш  асосида  шартни  ифодаловчи  юкламалар  ўрганилган  ва  уларнинг  шарт  эргаш  гапдаги синтактик хусусиятлари аниқланган.

Ҳар  қандай  тил  тўрт  кўникмадан  иборат  (тинглаш,  гапириш,  ўқиш,  ёзиш)  ва  араб тилида сўзлашмайдиган араб тили ўқитувчиларининг даражаси араб тилини ўрганишга имкон беради. Ушбу  тадқиқот  чет  тилида  сўзлашувчилар  учун  араб  тилини  ўқитишда  ва  ўрганишда  тил  кўникмаларининг  аҳамияти  ҳақида. Мазкур  тадқиқот  иши  араб  тилида  сўзлашмайдиган  араб  тили  ўқитувчиларига қаратилган бўлиб, тилни ўргатишда тил кўникмаларининг аҳамияти, шунингдек, ўқитувчи билан ўқувчи  ўртасидаги  ўзаро  муносабат,  ўқитиш  усулларини  қўллаш  ва  тил  ўқитиш  воситаларидан фойдалана  олиш  каби  масалаларни ёритиб  беради.  Тил  кўникмаларининг ўқутувчи  ва  ўқувчи  ўртасида намоён бўлиши, ўқувчининг эҳтиёжлари ва ўқитувчининг маҳорати ҳақида ҳам сўз юритилади. Тадқиқотчи Тошкент давлат шарқшунослик институтининг Шарқ тиллари факультети араб тили  кафедрасида  олиб  борган  ўз  изланишлари  ва  араб  тили  ўқитувчилари  дуч  келадиган  баъзи муаммоларни  аниқлаш  жараёнига  таянган  ҳолда  араб  тилини  ўргатиш  ва  ўрганишга  ёрдам берадиган маълумотларни кўрсатиб ўтишга ҳаракат қилади. Шу сабабли айтиш мумкинки, араб тилини  билиш  ва  уни  ўқитиш  қобилияти  бор  билимларни  ривожлантириш  ҳамда  тилни  билмай-диганларга  араб  тилини  ўргатиш  учун  ўқув  дастурларини  ишлаб  чиқишда  жуда  кераклидир. Албатта, тил кўникмаларидан дарс жараёнида самарали фойдаланиш ва ўқувчиларни тил кўник-маларани билишга жалб қилиш тилни ўрганиш ва ўқитишда муҳим саналади.

Мақолада  араб  тилининг  хорижий  тил  сифатида  ўқитилишининг  ўзига  хос  жиҳатлари,  тил  таълимидаги  замонавий  инновацион  ёндашувлар  ҳамда  адабий  тил  ва  сўзлашув лаҳжалари масалалари ёритиб берилган. Араб адабий тили бу тилнинг энг мақбул ва соф версияси ҳисобланади. Одатда, бу тил аҳолининг асосий қисми сўзлашадиган тил эмас, чунки одамлар доимо унинг турли кўринишларини кашф қилишади. Тил шевалари маҳаллий аҳоли гуруҳларига хос бўлиб, ёзма  шаклда  сақланмасдан,  оғзаки  равишда  ўтиб  боради.  Бу  омил  ҳам  араб  тилини  хорижий талабаларга  ўргатишда  ўзига  хос  қийинчиликларни  юзага  келтиради.  Араб  тилини  ўргатиш усуллари  билан  биргаликда  араб  тилини  коммуникатив  ўрганиш  усули  араб  тилини  самарали ўзлаштиришда  асосий  аҳамиятга  эга.  Грамматикани  ўрганиш  муҳимдир,  бироқ  ўрганувчи  грамматикани тўлиқ билиши, лекин сўзлай олмаслиги мумкин. Шунинг учун ушбу икки усул ҳам катта аҳамиятга эга. Тил бу маданий ҳодисадир, шунинг учун ҳар бир мамлакатнинг маданий-тарихий мероси унинг тилига боғлиқ. Бу эса, ўз навбатида, миллат, мамлакат ва умуман, жамият ривожланишига ёрдам кўрсатади.  Инсон,  энг  аввало,  мулоқот  қилувчи  зотдир,  шу  боис,  ривожланишимиз  ва  комил бўлишимиз учун бир-биримизни тушуниш қобилиятига эга бўлишимиз даркор.

Мазкур мақоланинг мақсади, араб давлатларида фаолият юритаётган тадқиқот марказлари, уларнинг давлат ҳаётига оид стратегик концепцияларни ишлаб чиқишдаги иштироки даражасини таҳлил қилишдан иборат. Тадқиқот марказларининг давлат сиёсий идоралари билан ҳамкорлигини ўрганиш араб давлатларида илм-фан тараққиёти ва демократик қадриятлар ҳамда сиёсий плюрализмнинг ривожланиш даражасини аниқлаш имконини беради.  Услубий жиҳатдан араб тадқиқот марказлари фаолиятини баҳолашда иккита мезон танлаб олинди: биринчи, давлатнинг илм-фан тараққиётига сарфлаётган инвестициялари, иккинчи, унинг демократик индекслари. Ҳар икки мезон бўйича араб давлатларининг халқаро кўрсаткичлари нуфузли рейтинг агентликлари ҳамда тадқиқот марказларининг ҳисоботлари асосида шакллантирилди. Тадқиқот  марказлари  фаолиятини таҳлил  қилиш учун  биринчи, уларнинг  ривожланиш босқичлари,  иккинчи,  марказлар  фаолиятига  таъсир  кўрсатувчи  омиллар,  учинчи,  ички  сиёсат,  иқтисодиёт,  халқаро  ҳамкорлик  ҳамда  минтақавий  хавфсизлик  билан  боғлиқ  стратегик  қарорлар  қабул қилишда  марказларнинг  ўрни  ва  аҳамияти  ўрганилди.  Тадқиқот  натижасида  шу  аниқ  бўлдики, минтақадаги ҳозирги кескинлик ҳамда инқирозларнинг ортиб бораётганлиги марказлар фаолияти самарадорлигини юқори баҳолаш имкониятини бермайди.

Мазкур мақолада Яқин Шарқ энергетика муносабатларининг сўнгги ривожланиш тенденциялари, халқаро ва минтақавий воқеаларнинг унга таъсири, минтақа энергетика хавфсизлигини таъминлашнинг долзарб муаммолари ўрганилган. Шунингдек, дунё миқёсида энергия ресурслари  таъминоти  масалалари  бўйича  етакчи  давлатларнинг  стратегиялари,  Яқин  Шарқда  янги энергетика  муносабатларининг  шаклланиши  билан  боғлиқ  геосиёсий,  геоиқтисодий  ўзгаришлар таҳлил  қилинган.  Яқин  ва  Ўрта  Шарқнинг  етакчи  нефть  ишлаб  чиқарувчи  мамлакатларининг глобал ва минтақавий даражадаги энергетика дипломатияси ва ташқи сиёсати қиёсий-таҳлилий кўриб чиқилган. Бугунги  кунда  Яқин  Шарқ  минтақасидаги  энг  муҳим  диққат-эътибор  объекти,  шубҳасиз, энергия ресурслари масаласидир. Бу Яқин Шарқ мамлакатларининг ривожланиш эҳтиёжлари билан узвий боғлиқ бўлиб, минтақа давлатларининг фаровонлиги, хавфсизлик ва барқарорлигини таъмин-лашда ёқилғи-энергетика имкониятлари муҳим аҳамият касб этади. Ўзининг улкан захираларига эга Яқин Шарқ ХХI асрда ҳам АҚШ, Хитой, Европа Иттифоқи ва Россия  каби  етакчи  давлатларнинг  геосиёсий  манфаатлари  тўқнашган  минтақа,  турли  қарама-қаршиликлар нуқтаси бўлиб қолмоқда. Глобаллашув шароитида мамлакатларнинг энергетика хавфсизлиги глобал сиёсий жараённинг энг  муҳим  вазифасига  айланмоқда.  Углеводород  захираларининг  камайиши,  нефть  қазиб  олувчи мамлакатларда  сиёсий  ва  иқтисодий  инқирозларнинг  кучайиши,  хом  ашё  истеъмолининг  кескин ортиши  оқибатида  энергетика  хавфсизлиги  муаммоси  долзарб  аҳамият  касб  этиб,  халқаро вазиятнинг кескинлашиши шароитида энергетика хавфсизлигини таъминлаш халқаро муносабатлар иштирокчилари учун муҳим вазифага айланмоқда. Бугунги  кунда  дунёдаги  етакчи  нефть  қазиб  олувчи  ўнта  давлатдан  бештаси  Яқин  Шарқда жойлашган бўлиб, Саудия Арабистони, Эрон, Ироқ, Кувайт ва БАА шулар жумласидандир. Дунё бўйича нефть қазиб олишнинг чорак қисмидан кўпроғи ушбу мамлакатлар гуруҳига тўғри келади. Минтақада энергия  ресурсларини  ишлаб  чиқариш  нафақат  Яқин  Шарқдаги  иштирокчиларга,  балки минтақавий бўлмаган акторларга, бутун халқаро энергетика хавфсизлиги тизимига таъсир кўрсатади. Мақоланинг  хулоса  қисмида  Яқин  Шарқ  минтақасида  энергетика  хавфсизлигини  таъминлаш, минтақа  давлатларининг  халқаро  ва  минтақавий  даражада  энергетика  муносабатлари  ва  конструктив  мулоқотининг  замонавий  механизмларини  шакллантириш  борасидаги  илмий  тавсиялар илгари сурилган.

Мақолада Суриянинг ички сиёсати трансформациясида диний омилнинг роли кўриб чиқилади, Сурия жамиятининг эволюцияси ва трансформацияси, ички сиёсий бошқарувнинг ўзига хослиги  таҳлил  қилинади.  Ҳукумат  томонидан  ушбу  мамлакатда  амалга  оширилаётган  ўзгаришларга  диний  мухолиф  ташкилотларнинг  ёндашувлари  ва  мавқелари,  мазкур  ташкилотларнинг Суриядаги  можародаги  роли,  шунингдек,  уларнинг  сиёсий  талаблари  теократик  давлат  тузиш мақсадига  трансформация  бўлгани  тадқиқ  этилади.  Ўз  навбатида,  Сурия  ҳукуматининг  етакчи диний  ташкилотлар  билан  муносабатларни  ўрнатиш  борасидаги  саъй-ҳаракатлари  борасида мулоҳазалар  келтирилади.  Бунда  расмий  Дамашқ  мамлакатда  демократик  жамиятни  Суриядаги ички  вазиятдан  келиб  чиқиб  қуриш  зарур  деган  мавқеда эканлигини  намойиш этаётгани  таъкидланади.  Мақолада  бир  вақтлар  фаровон  давлат  бўлиб  келган  Сурияда  қуролли  тўқнашувларнинг бошланиши  шарт-шароитлари  ва  айни  пайтда  ушбу  мамлакат  минтақадаги  глобал  сиёсий инқирознинг эпицентрига айланганлиги таҳлил қилинади. Шунингдек, Суриядаги расмий ҳокимиятга қарши  чиққан  мухолифат  ўтган  можароли  давр  мобайнида  ўзининг  сиёсий  жиҳатдан  тайёр эмаслиги,  парокандалиги,  давлат  миқёсидаги  муаммоларни  ҳал  этишга  қодир  эмаслиги  ва  барча масалаларда  ташқи  ҳомийлари  ҳамда  уларни  қўлловчи  давлатларга  мутлақо  тобе  эканлигини намойиш қилгани зикр этилади.

Мазкур  мақолада  икки  жаҳон  уруши  оралиғида  Буюк  Британиянинг  Саудия Арабистони  ва  Яман  давлатлари  ўртасида  қарама-қаршиликларни  авж  олдиришга  қаратилган сиёсати Британия архив ҳужжатлари, инглиз, араб ва рус тилларидаги адабиётлар асосида таҳлил қилинади. Яман давлати билан Адан–Яман чегарасида мавжуд вазиятни сақлаб қолиш, Жануий  Яман  ҳудудининг  Буюк  Британия  назорати  остида  қолиши,  шунингдек,  ички  Яманнинг  Ҳинд океанига  чиқишдан  тўсиб  қўйилиши  белгилаб  қўйилган  шартномадан  Британия  дипломатияси мақсадлари очиб берилади. 1905 йилда Адан–Яман чегараларининг тикланиши стратегик жиҳатдан муҳим бўлган Британия мустамлакаси ва Адандаги ҳарбий-денгиз ҳамда ҳарбий-ҳаво базаларини орқа тарафдан ишончли ҳимоя билан таъминлади. Буюк Британия Имом Яҳёга бошқаруви остидаги жанубий чегараларда тинчлик ва барқарорликни  кафолатлаган  айни  вақтда  Саудия  Арабистони  ва  Яман  ўртасидаги  қарама-қаршиликлар  шундай  кескин  даражага  чиқдики,  бу  факт  ўз-ўзидан  Имомни  Саудия  билан  бўладиган урушга  тортди.  Мақолада  ХХ  асрнинг  30-йилларидан  бошлаб  Саудия  Арабистонида Буюк  Британия таъсири  сезиларли  равишда  пасайиб,  Америка  таъсири  устунлик  қила  бошлагани  ҳамда  Ибн  Сауд Британия  назоратидан  чиқа  бошлагани  қайд  этилади.  Шу  боисдан  ҳам,  ҳар  икки  урушаётган томоннинг  тинкасини  қуритган  Саудия–Яман  урушида  инглизларнинг  фикрига  кўра,  қайсидир даражада Британия бу минтақада йўқотган таъсири қайта тикланиши лозим эди. Мақолада замонавий Саудия Арабистони–Яман муносабатларининг илдизи ХХ асрнинг ўрталарига бориб тақалиши ҳамда ҳозирга қадар давом этиб келаётган Саудия–Яман қарама-қаршилиги Яманнинг ривожланишдан ўн йиллар орқада қолишига сабаб бўлган деган хулоса берилади.

Мазкур мақолада XIII аср иккинчи ярмида Хоразм, қипчоқ, туркман қабилаларидан чиққан мамлук амирлари Миср ҳокимияти тепасига келганда мамлакат ҳаётида туркий омилнинг кучайиши кузатилган. Бу туркий омил сиёсий-ижтимоий ва маданий ҳаётда ўзини намоён қилди. Туркий  амирлар  бошчилигида  мисрликлар  диёрига  босиб  кирган  салбчиларни  1250  йили  Мансура шаҳри  ёнида  тўхтатиб  тор-мор  қилишди.  Бу  7-салбчиларнинг  юриши  эди  ва  унинг  мағлубиятга учраши бутунлай насронийларнинг салб тажовузкор юришларига хотима ясади. Мамлук султони Қутуз  эса,  1260  йилда  Айн  Жалут  деган  жойда  босиб  келаётган  мўғулларга  қарши  жанг  қилиб, уларнинг  устидан  катта  ғалаба  қозонгани  бутун  ислом  дунёсини  қувонтирди,  чунки  мисрликлар мўғулларнинг  араб  оламидаги  зафарона  юришини  тўхтатиб,  уларга  қаттиқ  зарба  бериб,  орқага улоқтириб  ташлаган  эди.  Бу  икки  ёрқин  ғалаба  натижасида  Миср  биринчи  мамлук  султонлар даврида душманларга қарши тура оладиган, ташқи савдоси, суғориш тизими ва деҳқончилиги яхши ривожланган кучли давлатга айланди. Шунингдек,  мақолада  XIII–XIV  асрда  Мисрда  аббосий  халифат  емирилгандан  сўнг  мусулмон маданияти марказига айлангани кўриб чиқилган. Мисрда бутун мусулмон оламидан олимлар йиғилди,  янги  мадраслар  қурилди,  биринчи  мусулмон  энциклопедиялари  яратилди.  Улар  илми-фаннинг турли  соҳалари  –  жуғрофия,  тарих,  филология,  фалакшунослик,  аниқ  фанлар  бўйича  ўзида  етиб келган  ва  ислом  тамаддунида  пайдо  бўлган  билим-маълумотларни  қамраб  олган.  Мадрасаларда араб  устозлари  билан  бир  қаторда Хоразм, Олтин Ўрда,  Озарбайжон  каби  туркийзабон  минтақалардан келган олимлар ҳадис, мантиқ, нотиқлик санъати, фиқҳ ва бошқа диний илмлардан дарс берарди. Мамлуклар даврида Мисрда турк тилига, айниқса, қипчоқ ва Хоразм шеваларига қизиқиш катта  бўлди.  Олимлар  шу  тилларнинг  лексикаси  ва  грамматикаси  бўйича  махсус  илмий  ишлар яратиб,  араб-туркий  луғатлар  туздилар.  Мисрда  шу  даврда  бизгача  етиб  келган  туркийзабон бадиий адабиёт шаклланди. Унинг бошида Сирдарё қуйиларида туғилган ва тақдир тақозоси билан Мисрга  келиб  қолган  таниқли  Сайфи  Саройи  турар  эди.  У  чиғатой  (эски  ўзбек)  тилида  асарлар ёзган,  ўзбек  адабиётига  асос  солган  адиблардан  ҳисобланади.  Сайфи  Саройидан  бошқа  Мисрда ижод қилган яна 8 нафар шоирларнинг номи маълум бўлиб, кўпчилигининг нисбаси “Хоразмий”дир. Мамлуклар даврида соф араб адабиётида ҳам катта ўзгаришлар рўй берди. Мўғуллар зарбасидан кейин араб оламида анъанавий сарой шеърияти  инқирозга учрайди, Миср адабиёти эса халқ оғзаки ижодига яқинлашиб, шеъриятида “мавал”, “зажал”, “мувашшах” каби янги жанрлар пайдо бўлди, шунингдек, “адаб” жанри равнақ топди. Бу жанр солиҳ мусулмоннинг тарбиясига йўналти-рилган бўлиб, илмий маълумотларни оммабоп тарзда, турли ибратли ҳикоят ва шеърий парчаларни тақдим этарди. “Адаб” жанри асарлари ўзида бой бадиий ва дидактик материалларни мужассамлаштириб, ўша давр адабиёти тўғрисида тасаввурни кенгайтиради. Афсуски, мамлуклар даври Миср маданияти, жумладан, адабиёти яхши ўрганилмаган. Айниқса, туркий омилни Мисрнинг сиёсий-ижтимоий ва маданий ҳаётга кўрсатган таъсири ҳанузгача чуқур тадқиқ  этилмаган.  Ваҳоланки,  туркий  элатларининг  таъсири  ҳарбий  ва  кундалик  маиший  ҳаёт лексикасида, янги қадриятлар, одат ва удумлар кириб келишида, ҳатто кийим кийишида, таомда яққол сезилди. Туркий қабилалардан чиққан, ҳаёт тақозоси билан оқ қуллар – мамлукларга айланиб, сўнг  машҳур  тарихий  шахс  мавқеига  кўтарилган  малика  Шажарат  ад-Дурр,  мамлук  султонлари Қутуз  ва  Бейбарслар  Миср  халқининг  миллий  қаҳрамонлари  сифатида  танилган,  улар  тўғрисида ривоятлар, халқ романлари – сиралар тўқилган. Ҳозирги кунда ҳам улар Миср  халқининг тарихий хотирасидан  ўчгани  йўқ.  Машҳур  араб  ёзувчилари  улар  тўғрисида  тарихий  романлар  ёздилар, уларнинг номлари кўчаларга қўйилиб, ҳайкаллар ясалган. Ҳанузгача телесериаллар олиниб, телеспекталлар намойиш қилинмоқда. Ушбу  мақолада  мамлуклар  даври  Миср  маданий  ҳаётида  биринчи  бор  туркий  унсурлар  кўриб чиқилиб,  Миср  ва  Марказий  Осиё  ўртасидаги  алоқаларнинг  маълум  бўлмаган  баъзи  саҳифалари ёритиб берилган.

Абдураҳмон Жомий “Ал-Фавоиду-з-Зиёиййа” асарида “Тобе сўзлар”нинг ёритилиши ва грамматик таҳлилини кенг тадқиқ этган. “Тобе сўзлар” мавзуси наҳвга оид бошқа асарлар билан қиёслаб шарҳланган. Шунингдек, асарда “тобе сўзлар”нинг “мослашган аниқловчи” ва унинг турлари бўлган ҳақиқий ва сабабли мослашган аниқловчилар, “бирикувчи изоҳловчи” ва унинг турлари бўлган боғловчилар ёрдамида боғланган ]уюшиқ бўлаклар [ ва “атфун-насқ” (боғловчи ёрдамида мослашиш  орқали  жумланинг  бир бўлагига  боғланган исм),  “таъкидловчи  аниқловчи” ва  унинг турлари  бўлган  лафзий  ва  маънавий  таъкидловчи  аниқловчи, “изоҳловчи  ўрнидаги  исм”  ва    унинг таркибига кирувчи бадал ал-кулл ва бадал ал-баъз, шунингдек “аниқловчи изоҳловчи” каби турлари илмий  жиҳатдан  таҳлил  этилган.  Мазкур  ишда  “Ал-Фавоиду-з-Зиёиййа”  асаридаги  “тобе  сўзлар”нинг ифодаланиши мавзусининг ўзига хос хусусиятлари атрофлича таҳлил қилиниб, наҳвга оид бошқа асарлар билан қиёсланди ва фарқли жиҳатлари кўрсатиб ўтилди. Ўзига хос мураккабликка эга бўлган, араб тили грамматикасидаги “тобе сўзлар”ни манба асосида таҳлил қилишга эришилди.  Жумладан,  Жомийнинг  асарида  “Тобе  сўзлар”  мавзуси  жуда  чуқур  ва  кенг  таҳлил  этилган бўлиб, маълумотлар кетма-кетлик билан берилган ва мавзуни ёритишда Қуръони карим оятларидан,  арабларнинг  ўзига  хос  бўлган  сўзлари  ва  бошқа  шу  каби  мисоллар  орқали  қизиқарли  ва  аниқ далиллар  билан  таҳлил  этилган.  Мазкур  далиллар  атрофлича  тадқиқ  этилди.  Ушбу  грамматик категория ҳақидаги назарий билимлар манбадан олинган мисоллар билан тўлдирилди. Ушбу мавзуда учрайдиган грамматик қоидаларни ёритишда Жомийнинг ўзига хос ёндашуви кузатилади ва ишда  булар аниқ ёритилиб ўтилди. Жумладан, “Ал-Фавоиду-з-Зиёиййа” асарида берилган “тобе сўзлар” мавзуи наҳвга оид бошқа асарлар билан қиёслаб ўрганилганда, унда баён этилган масалалар ҳозирги кун  талабларига  жавоб  берадиган  тамойил  билан  изоҳлангани  аниқланди.  Мавзуни  ёритишда Жомий мантиқий ва грамматик жиҳатдан  таҳлил қилиб, аниқлик киритади. Ҳар бир мавзу баёни, албатта, фактик мисоллар таҳлили билан чуқур ёритилган.

Қадимдан Марказий Осиёнинг буюк мутафаккирлари, олимлари, файласуфлари ва шоирларини  аввало  инсон  муаммоси,  хусусан,  инсон  ахлоқ-одоби  муаммолари  қизиқтириб  келган. Шу сабабдан ҳам Марказий Осиёнинг ижтимоий-фалсафий ва ахлоқий қарашлари тарихида ахлоқ ва таълим-тарбия соҳасига эътибор қилмаган бирор-бир алломани топиш қийин. Ҳар бир аллома у хоҳ илоҳиётшунос бўлсин, табиатшунос бўлсин, файласуф бўлсин, ёзувчи бўлсин, шоир бўлсин ҳар бирлари  ахлоқ  масалаларига  ўз  қарашларини  билдириш  билан  бирга,  ахлоқнинг  у  ёки  бу  соҳаси бўйича  тадқиқот  олиб  борганлар.  Бу  тадқиқотларнинг  тарихий  илдизлари  узоқ  ўтмишга  бориб тақалади. Айниқса, файласуфларнинг ижтимоий қарашларида инсон таълим-тарбияси, ахлоқ-одо-би  каби  категориялар  юқори  ўринларда  бўлиб  келган.  Ушбу  мақолада  ўрта  асрларда  яшаган  кўп қиррали  мутафаккир  Жоруллоҳ  Маҳмуд  Замахшарийнинг  ахлоқий  қарашлари  илмий  жиҳатдан таҳлил  қилинган.  Мақолада  Маҳмуд  Замахшарийнинг  ижтимоий-ахлоқий  қарашлари  тўғрисидаги маълумотларни  унинг  ўзи  томонидан  билдирилган,  айтилган  насиҳатларидан  иборат  асарлари орқали баён қилинади. Бу асарларда берилган ҳар бир фикр нафақат ўз замонасининг, балки ўн аср ўтса  ҳам  бугунги  кундаги  долзарб  бўлган  масалаларга  бағишланган.  Бу  насиҳатларда  берилган ахлоқий  ғоялар,  асосан,  Маҳмуд  Замахшарийнинг  таълимоти  билан  қиёсий  ҳолда  ёритилади. Шунингдек, ахлоқий етук, баркамол инсонни тарбиялаш ҳозирги даврнинг долзарб масалаларидан эканлиги жамиятдаги ўзгаришлар билан боғлиқ ҳолда ёритилган.

Дунё  шарқшунослигида  жаҳоннинг  барча  қўлёзма  фондларида  сақланаётган ирфоний  адабиёт  намояндалари  меросини  матншунослик  ва  манбашунослик  нуқтаи  назаридан ўрганиш, улар яратган асарларнинг маъно-моҳияти, поэтикаси масалаларига қизиқиш тобора ошиб бормоқда. Замонавий адабиётшунослик, шарқшунослик ва исломшуносликда  исломий йўналишдаги адабиётни  ўрганиш,  хусусан,  улардаги  комил  инсон  концепцияси,  фалсафий-ирфоний  қарашлар, ижтимоий ва одоб-ахлоққа оид масалаларга бағишланган илмий тадқиқотлар кундан-кунга кўпайиб ва теранлашиб бормоқда. Ўзбекистоннинг  бир  неча  минг  йиллик  бой  тарихи  ва  маданиятини  ўрганишда  хорижий  тадқиқотлар ҳамда манбалар муҳим ўрин тутади. Айниқса, бетакрор илмий меросимизнинг таркибий қисми  бўлмиш  Шарқ  мумтоз  адабиёти  намояндаларининг  диниймаънавий  асарларини,  хусусан, “Арбаъин”  –  “Чиҳил  ҳадис”  асарларини  ўрганиш,  шу  хусусдаги  илгари  илмий  истеъмолга  жалб этилмаган манбаларни аниқлаш, таржима қилиш, уларни маҳаллий манбалар билан қиёсий таҳлил қилиш муҳим аҳамиятга эга.  Ўзбекистон ФАнинг Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институти қўлёзмалар фонди картотекаларини кўздан кечирганимизда 80 га яқин арбаъин асарлари қўлёзмалари ва уларнинг бир неча нусхалари мавжудлиги маълум бўлди. Республикамизда  мавжуд  қўлёзма  фондларида  сақланаётган  араб,  форс-тожик  ва  туркий тилларда  ёзилган  кўплаб  арбаъин  асарлари  адабий  манбашунослик  ва  матншунослик  нуқтаи назаридан ўрганилмаган. Ўзбекистон ФАШИ қўлёзмалар фондидаги Арбаъин асарлари орасида Нававийнинг “Арбаъин” نيعبرلاا   يوونلا  ининг 12 та қўлёзма нусхаси мавжудлиги ва бу қўлёзма нусхалар “Шамоили ан-Набий”–ىبنلا ليامش, “Ҳошия” - ةيشاح, “Ал-Ҳисн ул-ҳасийн мин калам саййид ал-мурсалийн” –  ملا ك نم نيصحلا نصحلا لا  ديس نيلسرم ,  “Васияти  Имоми  Аъзам”,  “Шарҳу  одоби  ал-мунозара”,  “Қасидат  ул-бурда”  –  “  ةديصق ةدربلا” каби машҳур асарлар билан китобот қилинганлиги унинг халқ орасида анча машҳур бўлганлигини билдиради. Бу эса “Арбаъин” асарининг манбашунослик нуқтаи назаридан илмий қийматини янада  оширади.  Нававий  “Арбаъин”  асарининг  ёзилган  йили  номаълум,  асар  араб  тилида  ёзилган бўлиб, ўз ичига 42 та ҳадисни жамлаган. Қўлёзма нусхаларда “Арбаъин” даги 42 та ҳадис рақамлаб борилган. Анъанага кўра, айтилаётган ҳадисдан аввал албатта унинг исноди келтирилган. Ҳар бир ҳадис батафсил шарҳланган. Асар турли даврларда, турли хаттотлар томонидан кўчириб келинган.  Мазкур  қўлёзмалар  фондида  сақланаётган  арбаъинларнинг  бир  қанча  қўлёзма  нусхалари хаттотлик ва китобат санъатининг нодир намуналаридан ҳисобланади.

Ушбу  мақола  IX  аср  араб  тарихчиси  ва  географи  Ал-Яъқубийнинг  учинчи,  кам ўрганилган  “Мушакалат  ан-нас  ли  заманиҳим”  асарини  таҳлил  қилиш  асосида  янги  қирраларини очиб беради. Мақолада  ушбу  рисола  социологик  нуқтаи  назардан  кўриб  чиқилади.  Ал-Яъқубий,  мусулмон жамиятидаги барча одамлар халифаларига эргашган, унинг феъл-атвори ва одоб-ахлоқига тақлид қилган,  деган  тезисга  асосланиб,  уммавийлар  ва  илк  аббосийлар  даврида  мусулмон  жамиятининг таназзулга  учраш  сабабларини  кўрсатишга  ҳаракат  қилган.  У  жамиятни  ахлоқий  ва  маънавий таназзулининг асосий сабабини халифаларнинг ахлоқлари бузилишида кўради. Халифаларнинг маънавий  ва  ахлоқий  сифатлари  ва  одатлари  рисоланинг  матнидан  кўринади,  зодагонлар  ҳам,  оддий одамлар ҳам уларга тақлид қилганлар, деб таъкидлайди. Шундай  қилиб,  Ал-Яъқубийнинг  фикрига  кўра,  мусулмон  жамиятининг  сифати  бевосита  унинг раҳбарига  боғлиқ.  Халифа  ўзининг  ахлоқий  ва  маънавий  фазилатлари  билан  “амир  ул-муъминийн” образига мос келар эди, шунинг учун жамият аъзолари солиҳ мусулмонларнинг қиёфаларига мос келдилар. Рисола Ал-Яъқубий дунёқарашининг янги қирраларини, унинг адолатли, одил мусулмон жамиятига  бўлган  қарашларини  очиб  беради.  Ушбу  рисолани  таҳлил  қилиш  натижасида  Ал-Яъқубий ижодининг  янги  томони  –  социология  кашф  этилди.  Бир  қарашда  Ал-Яъқубийнинг  мусулмон жамиятининг ривожланиш сабабларини аниқлашга уриниши жуда оддий кўриниши мумкин. Бироқ, бу  асар  “одамларни  ўз  даврига  мослаштириш”  ва  “аҳолининг  ўз  ҳукмдорларига  тақлид  қилиш” тезислари  орқали  кундалик  ҳаётда,  шунингдек,  уларнинг  ахлоқий  фазилатларини  тавсифлаш, фикримизча, ўрта асрлар араб тилидаги социологик йўналишдаги асарнинг биринчи намунасидир. Мақоладан келиб чиқадики, Ал-Яъқубийнинг “одамларнинг ўз даврига мослашиши” тезислари ва мисолларини чуқурроқ кўриб чиқиш керак. Ислом халифаларининг (ҳукмдорларининг) “халифалар” ва “шоҳлар” тоифаларига бўлиниши, муаллифнинг рисолага берган кириш қисмидан кўриниб турибдики, бу мақолада берилган кўплаб мисолларда намоён бўлган. Рисола  мазмунидан  маълум  бўладики,  муаллиф  биринчи  тўртта  солиҳ  халифаларни  “халифалар”  деб  атаган,  улар  орасида  ажралиб  турадиган  Усмон  ибн  Аффан,  унинг  тавсифига  кўра, аввалги икки халифа Абу Бакр ва Умар ибн ал-Хаттобнинг аскетизмидан ва камтарлигидан маҳрум бўлган. Ислом “шоҳлари” – булар, муаллиф фикрича, Умайя ва Аббосий сулолалари халифаларини назарда тутади. Шундай қилиб, рисоланинг асосий сюжети солиҳ мусулмон жамиятини унинг “бузуқ” шаклига (Ал-Яъкубийга кўра) қарама-қарши қўйиш концепциясига асосланган.

Мазкур мақола тилшуносликнинг замонавий ривожланиш даражасига ва турли хил адабиётларни таржима қилишда она тили ва ўрганилаётган хорижий тилнинг маданиятлараро алмашинувини акс эттирувчи фразеологик бирликларни кўп қиррали ўрганиш масалаларига бағишланган. Илм-фанда фразеологик бирликларнинг бир қанча таърифлари мавжуд, аммо алоҳида-алоҳида кўриб чиқилса, улар ушбу ҳодисанинг тўлиқ тавсифини бера олмайди. Мақолада бир вақтнинг ўзида бир нечта тилларнинг фразеологик бирликларини таснифлашга уриниб кўрган бир қатор тилшунос олимларнинг асарларидан мисоллар келтирилган.

Мақолада  ҳозирги  араб  тилида  “иштиқоқ”  усулида  янги  сўзларнинг  ясалишининг ўзига  хос  айрим  хусусиятлари  ёритилиб,  мазкур  ҳодиса  воситасида  сўз  ясалиш  усуллари, “иштиқоқ”нинг тур ва гуруҳларига алоҳида аҳамият қаратилган. “Иштиқоқ”  араб  тилидаги  лексик  ҳодисалардан  бири  саналиб,  у  янги  сўзларнинг  ясалиши  ва тилнинг бойишига хизмат қилади. “Иштиқоқ” атамаси ўзак сўз ва ҳосила сўзнинг ўртасидаги шакл ҳамда  маъно  жиҳатдан  бўлувчи  алоқаларни  сақлаб  қолган  ҳолда  янги  сўзнинг  ясалиш  жараёнини англатади. Ушбу мавзу Ибн Манзур, Ҳалил Аҳмад ал-Фараҳидий, Ибн ас-Саййид, Абдуллоҳ Амийн, Муҳаммад Ҳасан ал-Жабал каби араб тилшунос олимлари томонидан ўрганилган. “Иштиқоқ”нинг  шаклий  иштиқоқ,  маъновий  иштиқоқ,  товушли  иштиқоқ  ҳамда  халқона иштиқоқ каби турлари, шунингдек, “ал-иштиқаақ ал-кабийр” – катта иштиқоқ, “ал-иштиқаақ ассоғийр”  –  кичик  иштиқоқ,  “ал-қалбу  ал-луғавийю”  –  лексик  метатеза  ва  “ан-наҳту”  –  икки  ёки ундан ортиқ сўзлардан сўз ясаш сингари гуруҳлари мавжуд. “Иштиқоқ”нинг ҳар бир тур ва гуруҳи араб тилида янги сўзларнинг ҳосил бўлишига ўзига хос тарзда таъсир ўтказиб, улар сабаб сўз ёки шаклан, ёки маъно жиҳатдан ўзгариб боради.  Тадқиқотда “иштиқоқ” доирасида сўзларнинг қандай ўзгаришларга учраши, бу ўзгаришларнинг ташқи ва ички омиллар билан боғлиқлиги масаласи ёритилган.  Араб тилини ўрганувчиларга ушбу тилдан сабоқ беришда янги сўзларнинг  ҳосил бўлишида ўзига хос  жараёнлар  ва  тилдаги  сўзларнинг  шакл  ва  маъно  жиҳатдан  қандай  ўзгаришларга  учрашини аниқ  илмий  мисоллар  тариқасида  тушунтириш  бу  тилга  бўлган  қизиқишни  ҳамда  таълим самарасининг янада ошишига ёрдам беради.

Замонавий  фольклор  ишларида  сезиларли  равишда  кучайган  изланишнинг  қиёсий жиҳатларига бўлган қизиқишни илмий анъаналар ёки мода ҳоббиси сифатида таърифлаш нотўғри бўлар эди. Бизнинг илм-фанимиз адабиёт ва фольклорни тарихий ўрганиш – барча хилма-хиллиги ва замонавий  муаммоларнинг  мураккаблигида  энг  кенг  тизимли  таққослашсиз  таҳлилни  амалга ошириш  мумкин  эмаслигини  аниқ  тасаввур  қилиб  кўришга  асосланган.  Ушбу  тамойилларга  асосланиб, ушбу мақола асосланган.

Турли хил маълумотлардан фойдаланишга асосланган замонавий жамиятнинг ривожланиши  ҳаётнинг  барча  соҳаларига  электрон  коммуникацион  технологияларни  кенг  жорий қилмасдан тасаввур қилиб бўлмайди. Ҳозирги босқичда ҳаётни турли технологиялар, воситалар ва электрон  қурилмаларсиз  тасаввур  қилиш  қийин,  ҳатто  деярли  имконсиздир.  Техник  тараққиёт ривожланишда давом этмоқда ва ҳар куни сиз электрон ва коммуникацион технологияларнинг энг сўнгги ва энг катта ўзгаришларини, ахборот соҳасидаги янги кашфиётларни, Интернет ахборот технологияларининг одамлар ҳаётига таъсирини кўришингиз мумкин. Замонавий ҳаётда электрон алоқа  технологиялари  ва  компьютер  технологияларидан  фойдаланишнинг  аҳамияти  ва  зарурати шубҳасиздир. Ушбу мақолада ахборот жамиятининг замонавий шароитида шаклланган Интернет алоқаси  тилининг  лингвистик  ҳолати,  шунингдек,  ёшлар  орасида  кенг  тарқалган  бўлиб,  муҳим аҳамият касб этган лингвистик ҳодисалар кўриб чиқилади.

Мазкур  мақолада  араб  адабий  тилининг  ривожи  ва  унинг  омма  орасида тарқалишида оммавий ахборот воситалари – вақтли матбуот, телевидениенинг ўрни жуда беқиёс эканлиги  борасида  баъзи  фикр-мулоҳазалар  баён  этилган.  Бунда  араб  адабий  тилининг  халқаро мулоқот  тили,  бадиий  адабиёт  тили  сифатида  қўлланилиши  билан  бир  қаторда,  араб  адабий тилининг  бошқарув  ва  давлат  муассасалари  иш  юритиш  ҳужжатларида,  мактаб  ва  ўқув муассасаларида таълим тили сифатида, ижтимоий-сиёсий, ўқув ва илмий адабиётларда ҳам акс этишини  кўришимиз  мумкин.  Араб  давлатлари  кўп  бўлганлиги  сабабли  ҳар  бир  араб  давлатида ўзининг ҳудудий адабий тил вариантлари мавжудлиги ҳақида ҳам сўз боради.

Боқи Зокирович Холидовни мамлакатимизнинг аксарият кекса ва ўрта ёш арабшунослари аввало у кишининг барчага яхши маълум ва машҳур бўлган “Араб тили дарслиги”муаллифи сифатида яхши билишади. Бу олим Ўрта Осиё давлат университети (ҳозирги Ўзбекистон Миллий университети)нинг Шарқшунослик факультети қошидаги Араб филологияси кафедрасининг салоҳиятли раҳбари, ажойиб илм-фан ташкилотчиси ва араб тилини ўрганаётган талабалар учун меҳрибон, ғамхўр устоз эди. Мадраса талабаси ўлароқ Б.Холидов араб тили билан бирга форс тилини ҳам мукаммал эгаллаган эди. Тилларни яхши билиши боис у 1942-1947 йилларда Эронда Совет Армияси офицери даражасида форс тили таржимони вазифасини ҳам адо этди.

Ушбу  мақола  киши  исмларининг  ўзбек  тили  луғавий  бойлигининг  таркибий  қисми эканлиги,  бу  исмлар  ўзбек  халқининг  улкан  маданий  ва  маънавий  қадриятининг  ажойиб  дурдо-наларидан биридир. Чунки бу исмларда халқимиз босиб ўтган машаққатли ва зиддиятли тарихий йўл,  кенг  халқ  оммасининг  турли-туман  орзу-умидлари,  армонлари,  фалсафий,  диний,  маънавий-ахлоқий, тарбиявий-эстетик қарашлари, эътиқодлари, ўзига хос одат ва расм-русумлари, инсонга бўлган ҳурмат эҳтироми, фарзандига қаратилган муҳаббати ўз ифодасини топган. Исм  қўйилиши  эстетик  ва  этик  тамойиллар,  исм  танловчиларнинг  орзу-истаклари,  расмрусумлари, диний эътиқод, дунёқараши, миллий хусусият ва бошқаларга боғлиқ. Ўзбек оилаларида исм  қўйишда  ижтимоий  шарт-шароитлар,  ота-онанинг  ижтимоий-синфий  табақаси,  хўжалик фаолияти ҳам маълум аҳамиятга эга бўлган.  Маълумки, ўзбек тилидаги аксарият исмларни араб тилидан кирган исмлар ташкил этади. Улар араб  тилидаги  сифатдошдан,  масдар  –  ҳаракат  номи  ҳамда  изофа  бирикмали  отлардан  иборат. Бундан  ташқари,  ўзбек  тилида  ажнабий  тилдан  кирган  араблашган  отлар  ҳам  бор.  Айниқса, фарзандларга ном қўйилаётганда уларни асл шаклидагига мос тарзда имловий, фонетик ва сематик жиҳатларини эътиборга олиб қўйиш ҳам этик, ҳам эстетик жиҳатдан катта аҳамиятга эга.

Ҳозирги  пайтда  хорижий  тилларни  ўрганиш  ва  ўргатишга  юртимизда  катта аҳамият  берилмоқда.  Чунки,  жаҳон  ҳамжамиятидан ўзига муносиб ўрин  эгаллашга  интилаётган мамлакатимиз  дунёнинг  кўпгина  мамлакатлари  билан  иқтисодий,  сиёсий,  маданий,  дипломатик, илмий-маърифий ҳамда бошқа жуда кўп соҳаларда алоқаларни ўрнатаяпти. Бу эса, ўз навбатида, чет тилларини, жумладан, араб тилини ва унинг тенгсиз гўзаллигини, тарихи ва грамматикасини, қолверса, ҳозирги замонда бу тилнинг дунё тилларидан бири сифатида чуқур ўзлаштирилиши муҳим вазифалардан бирига айланиб бораётганини кўрсатмоқда. Шунингдек, уни мукаммал ўзлаштириш учун  грамматик  қонун-қоидалари,  терминларини  таржима  манбалардан  эмас,  балки  асл  манбалардан ҳам ўрганиш давр тақозосидир. Маълумки, она тилимизда мавжуд олтита келишик, араб тилида учта келишикда мужассамлашган  ва  улар  бош,  қаратқич  ва  тушум  келишикларидир.  Бош  келишик  олти  ўринда,  қаратқич келишиги икки ўринда, тушум келишиги эса ўн бир ўринда ишлатилади. Кўриниб турибдики, араб тилида  энг  кўп  ишлатиладиган  келишик,  бу  тушум  келишиги  бўлиб,  гап  бўлакларининг  кўпгина қисми мана шу келишикда ифодаланади. Араб  тили  грамматикасида  воситасиз  тўлдирувчи  тушум  келишигида  ифодаланади  ҳамда гапнинг эга ва кесимидан кейин келади. Шу ўринда, машҳур тилшунос олим Мустафо Ғалайиний ўзининг “ َرَعلا  ِسوُرُّدلا  ُعِماَج  ِةَّيِب” асарида бошқа наҳвшунос олимлардан фарқли равишда, воситасиз тўлдирувчини икки тур (аниқ ва яширин)га бўлгани ва ўз ўрнида уларни ҳам бир неча турларга бўлиниши ҳақида маълумотлар бериб ўтганини таъкидлаб ўтиш зарур.  Шунингдек,  олимнинг  юқорида  зикр  қилинган  асарида  воситасиз  тўлдирувчи  ҳақида  бошқа манбаларда учрамайдиган яна кўплаб маълумотларни учратиш мумкин. Улардан “масдари муъаввал” ёки “жумла муъаввал” билан ифодаланган воситасиз тўлдирувчилардир. Юқорида маълумот берилганидек, мафъулун биҳи, яъни воситасиз тўлдирувчининг келиши гапда ўтимли  феълларнинг  ишлатилши  билан  боғлиқ.  Шу  нуқтаи  назарда  тилшунос  олимлар  мана  шу феълларни ҳам тўрт турга бўлганлар. Жумладан, Ўрта асрнинг машҳур тилшунос олими Саййид Шариф Журжоний ўзининг “Наҳви Мир” номли асарида уларни битта, иккита ва учта воситасиз тўлдирувчининг  келишини  талаб  қилувчи  ҳамда  от-кесимли  гапнинг  эга  ва  кесимини  воситасиз тўлдирувчига айлантирувчи феъллар, деб номлаган.

Бу мақолада ўзбек тилининг асосчиси жаҳоний шоир Aлишер Навоийнинг “Ҳайрат ул-аброр” достонида ишлатилган арабий ўзлашмалар тадқиқотга тортилган. Бу достон асосида тузилган  конкорданс  ва  частотали  луғат  асосида  асарда  2838  та  арабий  сўз  ва  бирикмалар ишлатилганлиги аниқланди. Шу жумладан, ўзбек тили тизимига кирмаган 52 та Қуръон ва ҳадислардан иқтибос қилинган жумла ва иборалар келтирилган. Aсарда қўлланган арабий ўзлашмаларнинг деярли 90% ўзбек адабий тилига Навоий давригача ўзлашиб бўлган ва ҳозиргача ҳам қўлланади. Қолган 10% гача бўлган арабий сўзлар ва иборалар ўзбек тили тизимига кирмаган, лекин шоир вазн ва қофия тақозоси билан уларни қўллашга мажбур бўлган. Шоир бу сўзларни араб тилида махсус ўрганган ва шу асосда “Сабъати абҳур” (“Етти уммон”) луғатини тузиб қолдирган.  Aрабий  ўзлашмаларнинг  ўзбек  тили  тизимига  сингиб  кетганининг  яна  бир  далили  “арабча–форсча” ва “арабча–туркийча” қўшма сўзлар ва аффиксал ясама сўзларнинг қўллангани ҳамда бу сўзларнинг морфологик ва синтактик қоидаларга тўла мослигидир.

Мазкур  мақолада  араб  замонавий  Саудия  адабиёти  шеърияти  вакили  Мансур  ал-Ҳозимийнинг  илмий  мероси  “Завқ-шавқ  ва  ҳикоялар”  девонида  шоирнинг  қасидаларини  ўрганишни  ўз ичига  қамраб  олган.  Биз  Мансур  ал-Ҳозимийнинг  ةيبرعلا  ةريزجلا  نم  ءارعش (“Араб  яримороли  шоирлари”) номли  китобдаги  муҳаббат  ва  табиат  васфи  ила  ёзилган  шеърлари  мазмунан  бой  ва  шаклан гўзаллигига,  Мансур  ал-Ҳозимий  шакл  ва  мазмунга  доир  барча  унсурларни  қунт  билан  ишлаб,  уларга жило ва сайқал берганига, тил имкониятларидан усталик билан фойдаланганлигига, шунинг учун ҳам унинг шеърлари тилининг аниқ равонлиги, образли ва ширали бўлиши билан бирга ғоялар содда ва ихчам, китобхонни  ўйга  солдирувчи,  том  маънода  китобхонга  мослигига  гувоҳ  бўламиз.  Шунингдек,  унинг шеърияти ўзбек адабларининг шеърлари билан мазмуний жиҳатдан ўзаро солиштирилди.

Замонавий тадқиқотларда тарихий-маданий масалаларга катта эътибор қаратилаётган  бўлса-да,  адабиётшунослик  масалаларига  етарлича  эътибор  берилмайди.  Бироқ,  шуни таъкидлаш  керакки,  шу  вақтга  қадар  халқ  севган  қаҳрамонлардан  бири  –  айёр  образи  умуман ўрганилмаган,  шу  билан  бирга  арабларнинг  ўрта  асрлардаги  кулги  дунёси  ҳам  тўлиқ  тадқиқ этилмаган. Унинг миллий ва даврий хусусиятларини аниқлашга ҳаракат қилинмаган. Сиралардаги  кулгунинг  ўзига  хос  хусусиятларидан  бири  бу  –  унинг  кулаётган  одамнинг  ўзига қаратилганлигидир.  Уларда  қаҳрамон  кўпинча  ўзининг  бахтсизликлари  ва  камчиликлари  устидан кулади.  Сираларнинг  қаҳрамонлари  –  бош  қаҳрамон  эпигонлари  –  ҳайратланарли  даражада  гўзал бўлмаган,  оддий,  ўқимаган  инсоннинг  хусусиятларини,  идеал, қаҳрамонона  хусусиятларни  ажойиб тарзда  ўзларида    мужассам  этадилар.  Улар  кучли  ва  жасур,  дўстларига  содиқ,  душманларига сахий, топқир, ақлли, чарчоқ билмас ва олийжанобдир. Ўрта  асрлардаги  бошқа  асарлар,  хусусан,  фирибгарлик  романлари  ёки  фирибгарлик  қиссаларининг характерли хусусиятлари – ўша даврдаги шаҳар аҳолиси турли қатламлари ҳаётининг ёрқин тасвири,  кўп  бўлмаган  фантастик  унсурлар,  тасвирланаётганларга  истеҳзоли  муносабат  эди. Фирибгарлик романида юмшоқлик ва сабр-тоқатга ўрин йўқ, жўшқинлик, шу билан бирга айёрлик, қатъийлик  ва  куч-қудрат  асосий  фазилатлардан  ҳисобланади.  Бу  ерда  ҳақиқий  қаҳрамон  рақиби билан энг зўр ҳазил қилган, уни алдаб, енгиб чиққан кишидир. Араб адабиётидаги фирибгарлик ҳақидаги эртак ва ҳикоялар мавзу доираси ва бадиий тасвир чегараларининг кенгайиши орқали янги имкониятларга эга бўлган араб насрининг ривожланишида катта  роль  ўйнайди.  Юмор,  илмий  фантастика  ва  карикатура  элементларининг  уйғунлиги, тақлидий-сатирик ва фантастикхаёлий тенденциялар айёрлар ҳақидаги ривоятларни умумжаҳон маданиятининг анъаналари билан муносабатда бўлиш имконини яратди.

Мазкур  мақолада  ХХ  асрнинг  иккинчи  ярми  Миср,  Сурия,  Ливан,  Ироқ, Фаластин, Иордания  каби  араб  мамлакатлари  адабиётидаги  ҳикоя  жанрининг  эволюцияси  қиёсий-типологик, қиёсий-тарихий  жиҳатдан  таҳлил  этилиб,  ҳикоя  жанрининг  ХХ  аср  давомидаги  тараққиёт  йўли ишлаб  ёритилган.  ХХ  асрда  ижод  қилган  араб  ёзувчиларининг  ҳикояларини  таҳлил  этиш  асосида жаҳон адабий жараёнидаги замонавий йўналиш ва оқимларнинг таъсири ва мослашув жараёни очиб берилган.  Замонавий  араб  ҳикоячилигида  ўрта  аср  араб  насрига  хос  поэтик  анъаналарнинг  янгича ифода тарзи, қадимги Шарқ халқлари ҳамда юнон мифларига ижодий ёндашув масаласи акс эттирилган.  Шунингдек,  қадимги  диний  манбаларда  келтирилган  қиссаларнинг  мавзу  ва  образларининг янгича  талқинда  берилганлиги  ёритилган.  Мақолада  замонавий  араб  ҳикоячилигида  «қисқа  ҳикоя», «узун ҳикоя», «энг қисқа ҳикоя» каби шаклларининг мавзу кўлами ва поэтикаси таҳлил қилинган.

Жаҳон  эпосини  ўрганиш  тарихида  араб  достони  узоқ  вақт  ўрганилмай  келган, унинг  ўзига  хос  хусусиятлари  эса,  араблар  достончилиги  мавжуд  эмас,  деган  тасаввурга  сабаб бўлган. Бугунги кунга қадар эпик намуналар асосан тарихчи ва этнограф олимлар томонидан манба сифатида  ўрганилиб  келган.  Арабларнинг  илк  ўрта  асрларга  оид  эпик  ижодининг  энг  ноёб намуналаридан бири – арабшуносликда “Аййам ал-араб” (“Араблар кунлари”) номи билан машҳур бўлган  қабилавий  ривоятлардир.  Аввал  оғзаки  ва  кейинчалик  ёзиб  олинган  бу  ривоятлар  тўплами нафақат ноёб тарихий ёдгорлик, балки кенг маънодаги қимматли филологик манба ҳисобланади. Ушбу  мақола  “Аййам  ал-араб”  ривоятларида  ўз  бадиий  аксини  топган  исломдан  олдинги жамият инсонининг роли ва ўрни, унинг моҳияти ва фазилатлари, ижобий ва салбий жиҳатлари масаласини ёритишга бағишланган. Шу  мақсадда  бир  қатор  танлаб  олинган  “Кунлар”  ривоятлари  таҳлили  асосида  тарихий  воқеаларнинг асосий иштирокчилари – эпик қаҳрамонлар аниқланди, уларнинг тавсифи ва таснифи тузилди, шунингдек,  араб  адабиётида  бадиий  қаҳрамонлар  прототипи  ва  адабиётнинг  кейинги  тараққиёти босқичида адабий типларнинг шаклланишига унинг таъсири масаласи атрофлича ёритилди.