“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2017 йил
1
№ 1, 2017
ИҚТИСОДИЙ БАРҚАРОРЛИКНИ ИФОДАЛОВЧИ
КЎРСАТКИЧЛАР ТАҲЛИЛИ
З.Н. Қурбанов, и.ф.д., проф.
Ф.И. Исаев, катта илмий ходим-изланувчи, БМА
Аннотация:
Мақолада республикамизда амалга оширилаётган иқтисодий
ислоҳотлар
натижасида
иқтисодий
ўсишнинг
юқори
суръатлари
таъминланганлиги рақамлар билан асосланган. Иқтисодий барқарорликни
таъминловчи кўрсаткичлар тизими келтирилган ва таҳлил қилинган.
Аннотация:
В данной статье рассмотрены темпы роста экономики
обоснованные цифрами в результате осуществления экономических реформ в
нашей республике. Анализирован и приведен в пример система показателей
обеспечивающих экономическую стабильность.
Annotation:
The article shows the provision of high economic growth is based
on figures as a result of the ongoing economic reforms in the Republic. The system of
indicators of providing economic stability is given and analyzed.
Калит сўзлар:
иқтисодий ўсиш, иқтисодий барқарорлик, ЯИМ,
давлат бюджети, солиқ юки, ҳаракат стратегияси.
Кириш
Ҳозирги глобаллашув, дунёда давом этаётган молиявий иқтисодий
инқирозлар, “савдо урушлари”, геосиёсий жараёнларнинг янада мураккаблашиб
бораётган бир шароитда иқтисодий барқарорликни таъминлаш ҳам сиёсий, ҳам
иқтисодий, ҳам ижтимоий аҳамиятга эга бўлади. Иқтисодий барқарорликни
таъминлаш борасида Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат
Мирзиёевнинг маърузасида «Бугун мамлакатимизнинг барқарор ривожланиш
йўлида изчил илгарилаб боришини таҳлил қилар эканмиз, ўтган йили
принципиал муҳим ислоҳотларни амалга ошириш бўйича қатъий қадамлар
қўйилди, деб айтишга барча асосларимиз бор. Бу ислоҳотларнинг асосий
мақсади
–
аҳоли
учун
муносиб
ҳаёт
даражаси
ва
сифатини
таъминлашдир. Жадал ва барқарор ривожланишга қаратилган бу сиёсат бундан
кейин ҳам сўзсиз давом эттирилади» деб таъкидлади [1].
Жумладан, Президентимиз маърузада яна муҳим бўлган қуйидаги
масалаларга
тўхталиб: “2017-2021
йилларда
Ўзбекистонни
янада
ривожлантириш бўйича Ҳаракат стратегияси лойиҳасини кенг муҳокама қилиш
давомида келиб тушган таклифларни инобатга олган ҳолда 2017 йил учун
мўлжалланган иқтисодий ва ижтимоий дастурнинг ўн битта энг муҳим устувор
вазифасини белгилашни таклиф этаман. Шулардан асосийларидан бири,
Макроиқтисодий барқарорликни янада мустаҳкамлаш ва иқтисодий ўсишнинг
юқори суръатларини сақлаб қолиш, жумладан, давлат бюджети барча даражада
мутаносиб, миллий валюта ва ички бозордаги нарх даражаси барқарор
бўлишини таъминлаш – энг муҳим устувор вазифамиздир” деб алоҳида
таъкидлади.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2017 йил
2
№ 1, 2017
Шунингдек маърузада, 2016 йил якунлари бўйича ялпи ички маҳсулот 7,8
фоизга ўсганлиги қайд этиб ўтилди. Саноат маҳсулоти ҳажмлари – 6,6 фоизга,
қурилиш-пудрат ишлари – 12,5 фоизга, чакана савдо айланмаси – 14,4 фоизга,
хизматлар – 12,5 фоизга ўсди. Давлат бюджети ялпи ички маҳсулотга нисбатан
0,1 фоиз миқдорида профицит билан ижро этилди. Ташқи савдо айланмасининг
ижобий сальдоси таъминланди. Инфляция даражаси прогноз параметрларидан
ошмади ва 5,7 фоизни ташкил этганлиги эътироф этилди [1].
“2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг
бешта усутувор йўналишлари бўйича ҳаракатлар стратегияси” лойиҳасида
қуйидаги бешта усутувор йўналиш ўз аксини топган:
1.
Давлат ва жамият қурилиши тизимини такомиллаштиришнинг устувор
йўналишлари.
2.
Қонун устуворлигини таъминлаш ва суд-ҳуқуқ тизимини янада ислоҳ
қилишнинг устувор йўналишлари.
3.
Иқтисодиётни ривожлантириш ва либераллаштиришнинг устувор
йўналишлари.
4.
Ижтимоий соҳани ривожлантиришнинг устувор йўналишлари.
5.
Хавфсизлик, диний бағрикенглик ва миллатлараро тотувликни
таъминлаш ҳамда чуқур ўйланган, ўзаро манфаатли ва амалий ташқи сиёсат
соҳасидаги устувор йўналишлар[2].
Юқоридагилардан кўриниб турибдики, Ўзбекистон Республикаси
Президенти Шавкат Мирзиёевнинг маърузасида ва "2017-2021 йилларда
Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта усутувор йўналиш
бўйича ҳаракатлар стратегияси" лойиҳасида ҳам асосий урғу макроиқтисодий
барқарорликни янада мустаҳкамлаш ва иқтисодий ўсишнинг юқори
суръатларини сақлаб қолишга берилган.
Хўш “иқтисодий ўсиш” категориясининг моҳияти нимадан иборат ва у
қандай иқтисодий кўрсаткичлар билан ифодаланади. Жамиятдаги ижтимоий,
иқтисодий ва бошқа барча муаммоларни ҳал қилишнинг асосий йўли миллий
иқтисодиётнинг барқарор ривожланиши ва иқтисодий ўсишига эришишдир.
Миллий иқтисодиётда иқтисодий ривожланиш қийин аниқланадиган жараён
бўлганлиги сабаб, унинг мезонларидан бири бўлган иқтисодий ўсиш кўпроқ
таҳлил қилинади.
Мавзуга оид адабиётлар таҳлили
А. Ўлмасов ва А. Вахобовнинг эътироф этишича: “Иқтисодий ўсиш
иқтисодиётнинг ривожланиши, яъни ҳаётий неъматлар бўлган товарлар ва
хизматлар ишлаб чиқарилишининг кўпайиб боришидир” [3].
А.Ш. Бекмуродов ва У.В. Ғафуровнинг фикрича, “Иқтисодий ўсиш
бевосита ялпи ички маҳсулот миқдорининг мутлақ ва аҳоли жон бошига ҳамда
иқтисодий ресурс харажатлари бирлиги ҳисобига кўпайиши ҳамда сифатининг
яхшиланишида ва таркибининг такомиллашувида ифодаланади”[4].
Иқтисодчи А. Мўминовнинг қарашича: Иқтисодий ўсиш деганда бевосита
ялпи ички маҳсулот (ЯИМ) ва унинг аҳоли жон бошига тўғри келувчи
қийматининг ортиши тушунилади. Агар мақсад мамлакатнинг иқтисодий
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2017 йил
3
№ 1, 2017
салоҳиятини баҳолаш бўлса, у ҳолда ЯИМ ҳажмининг ўсиш суратларидан
фойдаланилади[5].
Адабиётларда “барқарор иқтисодий ўсиш” тушунчасига ҳам таърифлар
берилган. Хусусан, “Барқарор иқтисодий ўсиш” тушунчаси миллий
иқтисодиётнинг шундай бир ҳолатини ифодалаши керакки, унда салбий ёки
нолга тенг бўлиши мумкин бўлган реал ўзгарувчан мезон ва кўрсаткичлар
узлуксиз мутаносиб суръатда ўсиши лозим[6].
Таҳлил, натижа, хулоса ва таклифлар
Иқтисодий ўсишни ифодаловчи кўрсаткичлар жуда кўп. Биз ушбу илмий
мақоламизда қуйидаги учта кўрсаткичга тўхталиб ўтамиз. Булар: ялпи ички
маҳсулотнинг ўсиши, давлат бюджетининг даромад қисми шаклланиши ва
солиқ юкининг пасайишидир.
Ҳақиқатан ҳам кейинги йилларда мамлакатимизда иқтисодий ўсишнинг
юқори суръатлари таъминланмоқда (1-расм маълумотларига қаранг).
1-расм. Ўзбекистон Республикасида 2000-2017 йилларда ЯИМнинг ўсиш
тендецияси
1-расмдаги маълимотлардан кўриниб турибдики, Ўзбекистонда ЯИМ
ўсиши суръатлари 2000-2003 йилларда 3,8-4,2 фоиз, 2004-2006 йилларда 7,7-7,3
фоиз, 2007-2008 йилларда эса 9-9,5 фоиз даражасида кузатилган бўлса, кейинги
йилларда жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози мазкур кўрсаткичга ҳам ўз
таъсирини кўрсатиб, ўсиш суръати бироз пасайди. 2007-2015 йиллар мабойнида
ЯИМнинг ўсиши 8 фоиздан кам бўлмаган бўлса, 2016 йилга келиб, ўсиш
7,8 фоиз даражасида бўлди.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2017 йил
4
№ 1, 2017
Мамлакатимизда эришилган иқтисодий ўсиш Халқаро ташкилотлар
томонидан ҳам эътироф этилмоқда. Жумладан, Global Ratings рейтинг
агентлиги ҳисоботида "Ялпи ички маҳсулот (ЯИМ) ўсиши суръатлари
камайиши афтидан тўхтайди, реал ЯИМ ўсиши 2017-2018 йилларда йиллик 6-7
фоизни ташкил қилиши кутилмоқда. Фикримизча, номинал ифодада кредитлаш
ўсиши юқори суръатлари баъзи қийинчиликларни ифода этади, бироқ
фикримизча, улар умуман номинал ифодада иқтисодий ўсиш суръатларига мос
келади ва иқтисодиётда “нарх пуфаклари” юзага келишига олиб келмайди",
дейилмоқда. Ўзбекистон иқтисодий ўсиш кўрсаткичи бўйича дунёда бешинчи
ўринда қайд этилган.
Global Ratings рейтинг агентлиги ҳисоботида Эфиопияда ўртача ЯИМнинг
ўсиши 2014 йилдан 2017 йилгача 9,7%, иккинчи ўринда Туркманстон 9,07%,
кейинги ўринларда Конго, Маянма, Ўзбекистон, Кот-д Ивуар, Хитой қайд
этилган. Жаҳон банки Ўзбекистонда 2017-йилда ЯИМнинг ўсиши 7,4%
бўлишини прогноз қилмоқда [7].
МДҲ давлатлараро статистика қўмитасининг 2016 йил 5 декабрда эълон
қилган маълумотларига кўра, МДҲ мамлакатлари бўйича иқтисодий ўсиш
бўйича энг юқори кўрсаткич Ўзбекистон ва Туркманистонда қайд этилган.
Жорий йилнинг ўтган 10 ойида Туркманистонда ЯИМ ўсиши ўтган йилнинг шу
даври билан таққослаганда 11,1%га, Ўзбекистонда эса 8,2%га кўтарилган. Бу
эса МДҲ да энг юқори кўрсаткич ҳисобланади. «Қирғизистонда МДҲ бўйича
энг паст иқтисодий кўрсаткич қайд этилди – ЯИМ 4,3% га пасайган» - дейилади
хабарда[8].
Халқаро Валюта Фонди маълумотларига кўра иқтисодий ўсиш АҚШда
2016 йилда 2,9 фоизни ташкил қилган бўлса, 2017 йилда 2,3 фоиз, 2018 йилда
фоиз бўлиши прогноз қилинган.
Бу кўрсаткичнинг даражаси Россияда қандай? Россия Федерацияси Давлат
Думасининг “Бюджет ва солиқлар” бўйича қўмитаси раиси А.Макаровнинг
фикрича, ЯИМнинг ўсиши 2017 йилда 0,6%, 2018 йилда 1,7%, 2019 йилда эса
2,1% ўсиш бўлиши тахмин қилинмоқда[9].
Хитой ялпи ички маҳсулоти ўсиш суръати 2016 йилда 6,7 фоизга етди.
2015 йилда бу кўрсаткич 6,9 фоизни ташкил этган. «Тахминий маълумотларга
кўра, Хитой ЯИМ 2016 йилда 74,41 триллион юань (деярли 10,84 триллион
АҚШ доллари)ни ташкил этди. Бу ўтган йилга нисбатан 6,7 фоизга кўпроқ.
Хусусан, йилнинг биринчи чорагида ЯИМ ўсиши – 6,7 фоиз, иккинчи чоракда –
6,7, учинчи – 6,7 ва тўртинчи чоракда – 6,8 фоизга тенг бўлди» - дейилади.
Хитой давлат статистика бюроси материалларида. Хитой ЯИМ ўсиш суръати
2016 йилда 26 йил давомидаги энг ёмон натижани қайд этди[10].
Жаҳон иқтисодиётини ўсиши ўртача 2017-йилда 2,7 %, 2018 йилда эса
2,9% бўлиши прогноз қилинган[11].
Макроиқтисодий барқароликни характерловчи кўрсаткичлардан бири
мамлакат бюджетининг манбалар билан таъминланганлигидир.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2017 йил
5
№ 1, 2017
1-жадвал
Ўзбекистон Республикаси давлат бюджети даромад қисмининг 2010-2017 йиллардаги шаклланиш манбалари [12]
Йиллар
2010 йил
2011 йил
2012 йил
2013 йил
2014 йил
2015 йил
2016 йил
2017 йил прогноз
Солиқ турлари
Сумма
%
Сумма
%
Сумма
%
Сумма
%
Сумма
%
Сумма
%
Сумма
%
Сумма
%
1. Бевосита солиқлар
3546,8
26,1
4497
26,4
5414,2
25,42
6353,7
24,23
7433
23,92
8798,4
24,1
9853,6
24
10674,2
24
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
Юридик шахслардан олинадиган фойда солиғи
644,5
4,74
861,6
5,1
1001,1
4,70
1038,8
3,96
1120,2
3,61
1180,5
3,23
1215,1
2,96
1291,1
2,90
Савдо ва умумий овқатланиш корхоналари учун
ЯСТдан давлат бюджетига ажратмалар
390,9
2,87
561,4
3,3
645,9
3,03
832,6
3,18
954,4
3,07
1207,8
3,31
1516,1
3,70
1613,2
3,63
ЯСТдан давлат бюджетига ажратмалар, шу
жумладан микрофирма ва кичик корхоналардан
ажратмалар
365,4
2,69
480,2
2,8
588,2
2,76
755
2,88
967,9
3,12
1191,7
3,27
1440,8
3,51
1622,8
3,65
Жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиғи
1594,6
11,7
1919,1
11,2
2301,8
10,8
2717,3
10,36
3261,7
10,5
3800,7
10,41
4137,4
10,1
4476,1
10,07
Тадбиркорлик фаолиятининг айрим турлари бўйича
қатъий белгиланган солиқ
168,0
1,24
225
1,3
317,3
1,48
415,6
1,58
553,1
1,78
681,5
1,87
822,3
2,00
831,7
1,87
Ободонлаштириш ва ижтимоий инфратузилмани
ривожлантириш солиғи
383,4
2,82
449,6
2,6
559,9
2,62
594,4
2,27
575,7
1,85
736,2
2,02
721,9
1,76
839,3
1,89
2. Билвосита солиқлар
6858,5
50,4
8225
48,2
10434,5
48,99
13398,7
51,09
16852,3
54,24
19193,8
52,6
21131
51,5
24285,4
54,61
Қўшилган қиймат солиғи
3900,2
28,7
4761,4
29,9
5966,6
28,0
7552,5
28,8
9476,1
30,5
10850,9
29,7
11891,6
29,0
13422,1
30,2
Акциз солиғи
2219,4
16,3
2541,8
14,9
3175,9
14,9
4168,3
15,9
4941,1
15,9
5618,5
15,4
6258,5
15,3
6870,8
15,5
Божхона божи
430,3
3,16
516,3
3,02
759,7
3,56
1007,4
3,84
1350
4,34
1481,5
4,06
1449,5
3,5
1632,2
3,67
Транспорт воситаларига бензин, дизель ёқилғиси ва
газ ишлатганлик учун олинадиган солиқ.
308,6
2,27
405,4
2,4
532,4
2,50
670,5
2,56
1085,1
3,49
1242,9
3,41
1531,3
3,7
1940,3
4,36
Абонент тўлови
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
420
0,94
3. Ресурс тўловлари ва мулк солиғи
2095,5
15,4
2626,2
15,4
3312,5
15,6
3888,3
14,83
4311,5
13,88
4816,1
13,2
5306,2
12,9
6049,5
13,6
Мол-мулк солиғи
432,9
3,18
571,5
3,34
736,1
3,45
1011,6
3,86
1273,7
4,10
1393,1
3,82
1659,3
4,04
1988,8
4,47
Ер солиғи
322,7
2,37
437,2
2,56
486,3
2,28
583,4
2,22
647,5
2,08
750,1
2,06
966,7
2,36
1102,5
2,48
Ер қаъридан фойдаланувчилар учун солиқлар ва
махсус тўловлар
1284,5
9,45
1555
9,11
2016,3
9,46
2190,9
8,35
2275,6
7,32
2514,5
6,89
2517,7
6,14
2746,3
6,18
Сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солиқ
55,3
0,41
62,4
0,36
73,9
0,34
102,4
0,39
114,7
0,37
158,4
0,43
162,5
0,40
211,9
0,48
4. Қўшимча фойда солиғи
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
723,2
1,63
Бошқа даромадлар
1095,9
8,06
1713,1
10
2134,4
10
2582,5
9,85
2473,7
7,96
3684,4
10,1
4739,9
11,6
2737,3
6,16
Жами
13597
100
17061,3
100
21295,6
100
26223,2
100
31070,5
100
36492,7
100
41030,7
100
44469,6
100
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2017 йил
6
№ 1, 2017
1-жадвалда
келтирилган
маълумотлардан
кўриниб
турибдики,
Республикамиз бюджетининг даромад қисмининг асосий манбаларидан бири
солиқ бўйича тушумлар ташкил қилади. Бу кўрсаткич 2010 йилда 13597 млрд.
сўмни ташкил қилган бўлса, 2015 йилда 36492,7 млрд. сўм бўлган, 2017 йилда
эса солиқ тушумлари 44469,6 млрд. сўм бўлиши прогноз қилинмоқда. Солиқ
тушумларининг солиқ турлари бўйича таҳлил қиладиган бўлсак, билвосита
солиқларнинг улуши 2010 йилда 50 фоизни, 2015 йилда 53 фоизни ташкил
қилган бўлса, 2017 йилда эса 55 фоиз бўлишлиги прогноз қилинмоқда, яъни
солиқ тушумларида билвосита солиқларнинг улуши ошиб бормоқда(3,4,5-расм
маълумотларига қаранг).
Аксинча таҳлил даврида бевосита солиқлар, ресурс тўловлари ва мол-мулк
солиқларининг улуши камайиб бормоқда. 2017 йилда солиқ тушумлари
таркибида қўшимча фойда солиғи алоҳида кўрсатилмоқда ва унинг улуши 1,63
фоизни ташкил қилиш белгиланган.
Бевосита
солиқлар
26%
Билвосита
солиқлар
50%
Ресурс тўловлари
ваа мулк солиғи
16%
Бошқа
даромадлар
8%
2010
2-расм. 2010 йилда солиқ тушумларининг улушлари
Бевосита
солиқлар
24%
Билвосита
солиқлар
53%
Ресурс тўловлари
ваа мулк солиғи
13%
Бошқа
даромадлар
10%
2015
3-расм. 2015 йилда солиқ тушумларининг улушлари
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2017 йил
7
№ 1, 2017
Бевосита
солиқлар
24%
Билвосита
солиқлар
55%
Ресурс
тўловлари ваа
мулк солиғи
13%
Қўшимча фойда
солиғи
2%
Бошқа
даромадлар
6%
2017 прогноз
4-расм. 2017 йилда солиқ тушумларининг улушлари (прогнози)
Иқтисодий барқарор ўсишни характерловчи кўрсаткичлардан бири солиқ
юки кўрсаткичидир. Республикамизда солиқ юки кўрсаткичи таҳлил
қилинаётган даврда пасайиш тенденциясига эга.
5-расм. Ўзбекистон Республикаси 2000-2017 йилларда солиқ юкининг
пасайиш тенденцияси
5-расмда келтирилган маълумотлардан кўриниб турибдики, солиқ юки
2000-2005 йилларда 37,4 фоиздан 30,1 фоизга пасайган, 2010 йилда
21,9 фоизни, 2015-2016 йилларда 20 фоизни ташкил қилган бўлса, 2017 йилда
18,9 фоиз бўлиши прогноз қилинмоқда.
Хулоса ўрнида айтиш мумкинки, солиқ юки кўрсаткичининг пасайиш
тенденцияси мамлакатнинг нафақат иқтисодий ўсиш кўрсаткичига ижобий
таъсир қилади балки иқтисодий, сиёсий ҳамда ижтимоий аҳамиятга эга
ҳисобланади.
0
5
10
15
20
25
30
35
40
солиқ юки
(ЯИМ
нисбатан
фоизда)
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2017 йил
8
№ 1, 2017
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёев томонидан
Вазирлар Маҳкамасининг 2017 йил 14 январда ўтказилган мажлисдаги
«Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик – ҳар бир
раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак» маърузаси. //Халқ сўзи.
16.01.2017 й.
2.
2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг
бешта усутувор йўналишлари бўйича ҳаракатлар стратегияси лойиҳаси.
3.
Ўлмасов А., Вахобов А. Иқтисодиёт назарияси. Дарслик. -Т.: Iqtisod-
moliya, 2014.
4.
Бекмуродов А.Ш., Ғафуров У.В.
Ўзбекистон
иқтисодиётни
модернизациялаш ҳамда ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг янги ва юксак
босқичи йўлида. -Т.: Иқтисодиёт, 2008. – 126 б.
5.
Мўминов А. Иқтисодий ўсиш ва унинг омиллари нималардан иборат”
//Ўзбекистон овози. 20.05.2016 й.
6.
Словарь современной экономической теории Макмиллана – М.,1997.с.
471.
7.
Доклад Всемирного банка “Перспективы мировой экономики» 2017.
8.
Ўзбекистон иқтисодий ўсиш бўйича МДҲ да етакчи.
5.12.2016 й
9.
Макаров. А. В 2017-2019 годах экономический рост в России окажется
ниже среднемирового уровня. «Росбалта», 28 октября 2016 года.
10.
РИА «Новости» мамлакат статистика бюросига асосан.
рукни 20.01.2017 й.
11.
Доклад Всемирного банка «Глобальные экономические перспективы
2017».11.01.2017 г
12.
Интернет манбалари: mf.uz
