“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2017 йил
1
№ 2, 2017
ЖАҲОН АВТОМОБИЛСОЗЛИГИНИНГ ЖАҲОН МОЛИЯВИЙ-ИҚТИСОДИЙ
ИНҚИРОЗИДАН КЕЙИНГИ ДАВРДА РИВОЖЛАНИШ ДИНАМИКАСИ
Умаров Отабек Мухамадалиевич,
ТДИУ мустақил тадқиқотчиси
E-mail:
Аннотация:
Ушбу мақолада жаҳон молиявий иқтисодий инқирозидан
кейинги даврда дунёда автомобиллар ишлаб чиқариш ҳажмлари ҳамда
бозорларда сотувлари таҳлили натижалари ёритилган. Жаҳон мамлакатлари
ва минтақари бўйича асосий ўзгаришлар аниқланган.
Аннотация:
В статье освещены результаты анализа объёмов
производства и продаж в мире автомобилей в период после мирового
финансово-экономического кризиса. Выявлены основные тенденции в страновом
и континентальном разрезах.
Abstract:
The article highlights the analysis of the volume of production and
sales in the world of cars in the period after the global financial and economic crisis.
The main trends in the country and continental sections are revealed.
Калит сўзлар:
автомобилсозлик саноати, ишлаб чиқариш, молиявий-
иқтисодий инқироз, автомобиль бозори.
Жаҳонда автомобилсозлик саноати ҳозирги даврда жадал ривожланаётган
ва тез ўзгараётган муҳим тармоқдир. Саноат бир бутун тарзда ишлаб
чиқарувчилар ва альянслардан ташкил топган, булар биргаликда саноат
иқтисодиётининг асосий таянчлари ҳисобланади.
Жаҳонда автомобиль саноати юқори суръатлар билан ривожланаётган
тармоқдир. Бироқ, жаҳон молиявий иқтисодий инқирози унинг иштирокчилари
ишлаб чиқариши ва бозори ривожланишига маълум даражада ўз таъсирини
кўрсатди. Қуйида бу соҳадаги ўзгаришлар кўриб чиқилган.
Бутун жаҳон бўйича 2008 йилда 70,8 млн. автомобиль ишлаб чиқарилган
бўлса, 2016 йилда ушбу рақам 95,0 млн. донага етган, яъни охирги 9 йил
давомида автомобиль ишлаб чиқариш 34,20 фоизга ошган (1-жадвал).
Бироқ бу тенденция барча жаҳон минтақаларига хос эмас.
Осиё ва Тинч океани минтақасида жаҳон молиявий иқтисодий инқирозига
қарамай, автомобилсозлик ўз кўрсаткичларини пасайтирмаган ва натижада 2016
йилда 2008 йилга нисбатан ишлаб чиқарилган автомобиллар сони 63,52 фоизга
ошиб, 51,5 млн. донани ташкил этган.
Ушбу даврда Европада тескари тенденция кузатилган: жаҳон молиявий
иқтисодий инқирози салбий таъсири натижасида 2009 йилда автомобиль ишлаб
чиқариш даражаси пасайган, 2010 йилдан кейинги даврда ишлаб чиқариш
даражаси ўсган бўлсада, 2016 йилгача инқироз олди ишлаб чиқариш даражаси
тўла тикланмаган. Пировардида Европада 2016 йилда 2008 йилга нисбатан
ишлаб чиқарилган автомобиллар сони 0,36 фоизга камайиб, 21,7 млн. донани
ташкил этган.
Америка ва Африка минтақаларида кўриб чиқилаётган даврда автомобиль
ишлаб чиқариш ортган: ўсиш суръати мос равишда 23,50 ва 53,92 фоизни ташкил
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2017 йил
2
№ 2, 2017
этган.
1-жадвал
Жаҳонда ишлаб чиқарилган автомобиллар сони динамикаси, минг дона
Минтақа
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2016/ 2008
қўшимча
ўсиш
суръати,
фоизда
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
Европа
21778
17056
19823
21118
19826
19825
20430 21167 21700
-0,36
Шимолий ва
Жанубий
Америка
16886
12562
16641
17794
20086
21081
21222 20963 20854
+23,50
Осиё ва Тинч
океани
31507
31760
40901
40576
43722
45779
47405 47879 51521
+63,52
Африка
586
413
493
557
586
626
720
835
902
+53,92
Жами
70757
61791
77858
80045
84220
87311
89776 90844 94977
+34,20
Манба: Автомобиль ишлаб чиқарувчиларнинг халқаро ташкилоти (OICA –
Organisation Internationale des Constructeurs d'Automobiles) маълумотлари асосида
тузилган (www.oica.net).
2016 йилда автомобиль ишлаб чиқариш бўйича Хитой (28,1 млн. дона),
АҚШ (12,2 млн. дона) ва Япония (9,2 млн. дона) жаҳон лидерлари ҳисобланган[1]
Жаҳон молиявий иқтисодий инқирози жаҳон автомобиль сотувига ҳам ўз
салбий таъсирини кўрсатган. Бироқ, 2008-2009 йилларда рўй берган автомобиль
сотуви ҳажми камайишига қарамай, жаҳон бўйича янги автомобиль сотуви
ҳажми 2010 йилдан кейин ўса бошлаб, 2016 йилда 93,9 млн. донага етган ва 2008
йилга нисбатан 37,4 фоизга ошган (1-расм).
1-расм. Жаҳон минтақалари бўйича автомобиль сотуви ҳажми
динамикаси, минг дона
Манба: Автомобиль ишлаб чиқарувчиларнинг халқаро ташкилоти (OICA – Organisation
Internationale des Constructeurs d'Automobiles) маълумотлари асосида тузилган (
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
Европа
21872
18645
18809
19740
18663
18343
18588
19036
20135
Шимолий ва Жанубий Америка
20903
17497
19720
21578
23671
25030
25476
25688
25549
Осиё ва Тинч океани
24284
28268
35192
35405
38226
40579
42557
43411
46858
Африка
1256
1159
1251
1447
1569
1654
1717
1550
1314
Бутун жаҳон
68315
65569
74972
78170
82129
85606
88338
89685
93857
0
10000
20000
30000
40000
50000
60000
70000
80000
90000
100000
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2017 йил
3
№ 2, 2017
2005 йилда Осиё ва Тинч океани минтақасига нисбатан Европада
автомобилсозлик саноатида сотув ҳажми юқорироқ бўлган, лекин, 1-расм
маълумотларига асосланиб айтиш мумкинки, 2008 йилдан кейин Осиё ва Тинч
океани минтақасидаги ўзгариш сезиларли бўлиб, Европага нисбатан анча
олдинга ўтиб кетган. Шимолий ва Жанубий Америка минтақасида автомобиль
бозори ҳажми охирги тўрт йил давомида кескин ўзгармаётган бўлса, Африкада
ривожланиш тенденцияси сусайиши кузатилган.
2016 йилда жаҳон автомобиль сотувининг 29,9 фоизи (28028175 та
автомобиль) Хитойга тўғри келган (2-расм).
2-расм. 2016 йилда энг йирик 6та автомобиль бозорларида сотувлар ҳажми,
дона
Манба: Автомобиль ишлаб чиқарувчиларнинг халқаро ташкилоти (OICA –
Organisation Internationale des Constructeurs d'Automobiles) маълумотлари асосида
тузилган (www.oica.net).
Хитой автомобиль бозори сўнгги йилларда энг жадал суръатларда
ривожланаётган саналади. Хитой автомобилларига бўлган талабнинг ўртача
йиллик ўсиши сўнгги ўн йилликда 11-13 фоизни ташкил этган. Бундан
кўринадики, Хитой автомобиль саноати жаҳон автомобиль тармоғида ўз ўрнини
янада мустаҳкамлаш учун етарлича имконият ва салоҳиятга эга ва келгусида
унинг мавқеи янада ошишини кутиш мумкин.
Мустаҳкам иккинчи ўринни 19,0 фоиз (17865773та автомобиль) сотуви
билан АҚШ эгаллаган. Умумжаҳон сотувлар 5,3 фоизи (4970260та автомобиль)
Японияга тўғри келган. Қолган 3та ўринни жаҳон лидерлари орасида Германия,
Ҳиндистон ва Буюк Британия мамлакатлари эгаллашган. Автомобиль
умумжаҳон сотувининг 11,2 фоизи ушбу 3та мамлакатга тўғри келган.
Автомобиль сотуви бўйича Европа мамлакатлари орасида Россияни
алоҳида кўрсатиб ўтиш керак. Россияда 2012 йилда 3,1 млн. дона автомобиль
сотилган бўлса, 2016 йилда бу кўрсаткич 1,4 млн. донани ташкил этиб, 55,3
фоизга камайган (2-жадвал).
28028175
17865773
4970260
3708867
3669277
3123755
Хитой
АҚШ
Япония
Германия
Ҳиндистон Буюк Британия
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2017 йил
4
№ 2, 2017
2-жадвал
Европа мамлакатлари бўйича автомобиль сотуви ҳажми динамикаси,
минг дона
Мамлакат
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Германия
3425
4049
3198
3508
3394
3258
3357
3540
3709
Буюк Британия
2485
2223
2294
2249
2334
2596
2843
3061
3124
Франция
2615
2719
2709
2687
2332
2208
2211
2345
2479
Италия
2422
2357
2164
1943
1546
1421
1493
1726
2050
Россия
3222
1597
2107
2902
3142
2999
2592
1441
1404
Испания
1363
1074
1114
931
791
823
1030
1277
1347
Туркия
494
557
761
864
818
893
807
1011
1008
Бельгия
613
536
607
644
551
547
545
572
618
Польша
398
322
367
339
330
353
392
432
505
Нидерландия
604
452
542
628
572
481
450
521
469
Швеция
301
248
334
359
326
313
352
397
432
Австрия
336
350
363
397
375
358
342
350
375
Швейцария
321
295
325
355
366
344
338
363
356
Бошқа мамлакатлар
3273
1866
1924
1934
1786
1749
1836
2000
2259
Жами
21872
18645
18809
19740
18663
18343
18588
19036
20135
Манба: Автомобиль ишлаб чиқарувчиларнинг халқаро ташкилоти (OICA –
Organisation Internationale des Constructeurs d'Automobiles) маълумотлари асосида
тузилган (www.oica.net).
Йирик Европа мамлакатлари (Франция, Италия, Испания, Нидерландия)да
2008-2016 йиллар даврида автомобиль сотуви ҳажми камайган. Европа
мамлакатлари ичида автомобиль бозори кўрсаткичларининг пасайиш
тенденцияси билан бирга ўсиш динамикасига эга мамлакатлар ҳам мавжуд.
Масалан, 2016 йилда 2008 йилга нисбатан Германия (8,29%), Буюк Британия
(25,7%), Бельгия (0,8%), Польша (26,9%), Швеция (43,5%), Австрия (11,6%),
Швейцария (10,9%) ўсиш суръатлари сезиларли даражада эканлиги кўзга
ташланади. Ушбу даврда Европа мамлакатлари ичида энг юқори сотув қўшимча
ўсиш суръати (104,0%) Туркияда эришилган.
Европадаги автомобиллар сотуви ҳажмини таҳлил қилишда 2016 йилга
эътиборни қаратиш лозим. 2016 йилда 2015 йилга нисбатан энг юқори ўсиш
Италияда (18,80%), Польшада (16,90%), Швецияда (8,82%), Бельгияда (8,04%),
Австрияда (7,14%), Испанияда (5,48%), Францияда (5,70%) ва Германияда
(4,77%) кузатилган. Бутун Европа бўйича автомобиллар сотуви ҳажми ушбу
даврда 5,77 фоизга ошган. Европада автомобиллар сотувидаги ҳолат
яхшиланишининг асосий омили автомобилларга бўлган ички талаб ошишига
бевосита таъсир қилган макроиқтисодий шароитлар яхшиланиши ҳисобланади.
Маркалари бўйича жаҳонда 2016 йилда энг кўп миқдорда сотилган
автомобиллар 3-расмда акс эттирилган. Расмдан кўриниб турибдики, биринчи
тўртта ўринни сезиларли ҳажмда Toyota Corolla (1,316 млн. дона), Ford F-Series
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2017 йил
5
№ 2, 2017
(0, 994 млн. дона), Volkswagen Golf (0,991 млн. дона), Hyundai Elantra (0,788 млн.
дона) автомобиллари эгаллаган.
3-расм. Жаҳонда маркалари бўйича энг кўп сотилган автомобиллар, дона
Манба: focus2move.com сайти маълумотлари асосида тузилган.
Автомобиль ишлаб чиқариш бозорида Volkswagen, Toyota концернлари ва
Renault-Nissan альянси асосий иштирокчилар ҳисобланади. 2016 йил натижалари
бўйича ушбу энг йирик жаҳон автоконцернлари биринчи учта ўринни ўзаро
бўлиб олишган
1
.
Volkswagen компанияси 2016 йилда 10,102 млн. автомобиль сотиб, 2015
йилга нисбатан сотувини 1,4 фоизга оширган ва жаҳон автобозорида лидерликни
эгаллаб олган.
Toyota компанияси 2016 йилда 9,947 млн. дона автомобиль сотиб, иккинчи
ўринни эгаллаган.
Renault-Nissan стратегик шерикчилик альянси 1999 йил 27 мартда
Франциянинг Renault ва Япониянинг Nissan компаниялари орасида ташкил
этилган. 2016 йилда бу альянс 8,513 млн. дона автомобиль сотиб, учинчи ўринга
чиқиб олган.
Европада шаклланиб улгурган ва ҳозирги кунда ўзига хос тарзда
ривожланиб бораётган автомобиль бозори жуда юқори рақобат муҳитини ярата
олди. Инқироздан кейинги 2009-2010 йилллар давомида ўзгариш тенденцияси
Fiat (18,6%), Ford (13,3%), Volkswagen (6,4%), Opel/Vauxhall (5,6%), Citroen
(3,6%) автомобиль ишлаб чиқарувчи компанияларнинг маркалари учун бўлган
талаб пасайиши кузатилган. Аксинча BMW, Renault. Audi, Peugeot ва Mercedes
каби маркаларга бўлган талаб даражаси нисбатан катта улушда ривожланган.
BMWнинг автомобиль бозоридаги сотув ҳажми қолган маркаларга нисбатан энг
юқори кўрсаткични кўрсатган. 2016 йилда кузатилган ўзгаришларни 3-жадвалда
кўриш мумкин.
1
Автомобиль ишлаб чиқарувчиларнинг халқаро ташкилоти (OICA – Organisation Internationale des Constructeurs
d'Automobiles) маълумотлари асосида тузилган.
1316383
993779
991414
788081
752463
734935
724198
704062
668707
660868
Toyota Corolla
Ford F-Series
Volkswagen Golf
Hyundai Elantra
Honda CR-V
Ford Focus
Toyota RA V4
Volkswagen Polo
Honda Civic
Toyota Camry
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2017 йил
6
№ 2, 2017
3-жадвал
Европада энг оммавий автомобиль брендлари ўсиш суръати
Ишлаб чиқарувчи
2015
2016
2016/2015
ўзгариш, фоизда
1
2
3
4
Volkswagen
1723262
1714646
-0,5
Renault
975554
1101400
+12,9
Ford
1040507
1056115
+1,5
Opel/Vauxhall
939500
991172
+5,5
Peugeot
856010
865426
+1,1
Mercedes-Benz
742035
845178
+13,9
Audi
766726
830364
+8,3
BMW
746592
820505
+9,9
Fiat
647197
731980
+13,1
Skoda
618329
663467
+7,3
Манба: www.zr.ru сайти маълумотлари асосида тузилган
Ушбу йилда фақат Volkswagen бренди ўсишга эриша олмаган. Қолган 9та
бренд бўйича сотувлар ўсиши кузатилган. Европада изидан борувчи
“Renault”дан сезиларли ошиб ўтиб, энг оммавий бренд Volkswagen бўлган.
Шундай қилиб, 2008 йилда бошланган жаҳон молиявий инқирозидан
кейинги даврда жаҳон автомобилсозлик соҳаси ривожланишидаги ўзгаришларни
қуйидагича умумлаштириш мумкин:
– автомобиллар ишлаб чиқариш ўсиш суръатлари юқорилиги;
– жаҳон минтақалари бўйича автомобиллар ишлаб чиқариш ўсиш
суръатлари нотекислиги: Америкага нисбатан Осиё ва Тинч океани ҳамда
Африка минтақаларида ўсиш суръатлари юқорироқлиги; Европада ўсиш деярли
йўқлиги;
– Хитой жаҳонда автомобиллар ишлаб чиқариш ҳажми ва ўсиш суръати
бўйича мустаҳкам етакчи ўринни эгаллаши;
– бутун жаҳонда автомобиллар сотуви ҳажми аҳамиятли ўсиши;
– Европада автомобиллар сотуви ҳажми пасайиши, бироқ 2016 йилда
автомобилларга бўлган ички талаб ошишига бевосита таъсир қилган
макроиқтисодий шароитлар яхшиланиши ҳисобига ушбу ҳолат ростланиши;
– Осиё ва Тинч океани минтақасида автомобиль бозори жадал
ривожланиши, Шимолий ва Жанубий Америка минтақасида автомобиль бозори
ҳажми охирги тўрт йил давомида кескин ўзгармаётганлиги, Африкада
ривожланиш тенденцияси сусайиши;
– Хитой жаҳонда автомобиллар ишлаб чиқариши каби улар сотуви ҳажми
ва ўсиш суръати бўйича мустаҳкам етакчи ўринни эгаллаши;
– Россияда автомобиллар сотуви кескин камайиши;
– автомобиль бозорида Volkswagen, Toyota концернлари ва Renault-Nissan
альянси 2016 йилда энг йирик жаҳон автоконцернлари ҳисобланиши;
– Европада 2016 йилда Volkswagen бренди ўсишга эриша олмаган бўлсада,
энг оммавий бренд ҳисобланиши.
