Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
23
QISHLOQ XO‘JALIGI MOLIYALASHTIRISHDAGI MUAMMOLAR VA YECHIMLAR
PhD, dots.
Alikulov Mekhmonali Salakhiddin ugli
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
ORCID: 0000-0001-5981-885X
Annotatsiya.
Maqolada qishloq xo‘jaligi moliyalashtirishdagi muammolar va yechimlar
boʻyicha dunyoning yetakchi olimlari fikrlari oʻrganilgan, qishloq xo‘jaligini
moliyalashtirishdagi
mavjud muammolar va yechimlari tavsiflangan, qishloq xo‘jaligi rivojlangan mamlakatlar TOP 7
ligining qishloq xo‘jaligini moliyalashtirishda muammolari va ularning yechimlari tahlil qilingan
hamda mamlakatimizda qishloq xo‘jaligi moliy
alasht
irishdagi muammolarni yechish bo‘yicha
asoslantirilgan xulosa va takliflar berilgan.
Kalit soʻzlar:
qishloq xo‘jaligi, moliyalashtirish, kredit, investitsiya, moliyaviy barqarorlik,
subsidiya, moliyaviy savodxonlik, imtiyozli kreditlash, sug‘urta, innovatsion texnologiya, xalqaro
moliyaviy institutlar.
ПРОБЛЕМЫ И РЕШЕНИЯ В СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННОМ ФИНАНСИРОВАНИИ
к.э.н., доц.
Аликулов Мехмонали Салахиддин yгли
Ташкентский
государственный экономический университет
Аннотация.
В статье рассматриваются взгляды ведущих ученых мира на
проблемы и пути их решения в сельскохозяйственном финансировании, описываются
существующие проблемы и пути их решения в сельскохозяйственном финансировании,
анализируются проблемы и пути их решения в сельскохозяйственном финансировании в
7 странах с развитым сельским хозяйством, а также обсуждается развитие
сельскохозяйственного финансирования в нашей стране. Даны обоснованные выводы и
предложения по решению проблем в сельскохозяйственном финансировании.
Ключевые слова:
сельское хозяйство, финансирование, кредит, инвестиции,
финансовая стабильность, субсидии, финансовая
грамотность, льготное кредитование,
страхование, инновационные технологии, международные финансовые институты.
PROBLEMS AND SOLUTIONS IN AGRICULTURAL FINANCING
PhD, assoc. prof.
Alikulov Mekhmonali Salakhiddin ugli
Tashkent State University of Economics
Abstract.
The article studies the views of leading world scientists on problems and solutions in
agricultural financing, describes existing problems and solutions in agricultural financing, analyzes
the problems and solutions in agricultural financing in the top 7 most developed agricultural
countries, and provides substantiated conclusions and proposals for solving problems in agricultural
financing in our country.
Keywords:
agriculture, financing, credit, investment, financial stability, subsidies, financial
literacy, preferential lending, insurance, innovative technology, international financial institutions.
UO
‘
K: 336.02
I SON - YANVAR, 2025
23-30
00
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
24
Kirish.
Qishloq xo‘jaligi iqtisodiyotning asosiy
tarmoqlaridan biri sifatida nafaqat oziq-ovqat
xavfsizligini ta’minlash, balki millionlab odamlar bandligini ta’minlash va eksport salohiyatini
oshirishda ham muhim ahamiyatga ega. Bu sohaning barqaror rivojlanishi nafaqat mamlakat
iqtisodiyoti, balki uning ijtimoiy-iqtisodiy holati uchun ham strategik ahamiyat kasb etadi. Shu
sababli, qishloq xo‘jaligini moliyalashtirish masalasi har doim dolzarb hisoblanib, uning to‘g‘ri
yo‘lga qo‘yilishi ushbu sektorda yuqori samaradorlikka erishishning asosiy shartlarid
an biri
bo‘lib kelmoqda.
Moliyalashtirishdagi bunday muammolar qishloq xo‘jaligining raqobatba
rdoshligi va
samaradorligiga bevosita ta’sir qiladi. Xususan, kreditlarning yuqori foiz stavkalari, uzoq muddatli
investitsiyalarning kamligi, zamonaviy
texnologiyalarni xarid qilish uchun mablag‘ yetishmovchiligi
fermer xo‘jaliklarining mahsuldorligini pa
saytiradi va bozor talablari bilan raqobatlashuvini cheklaydi.
Shuningdek, qishloq xo‘jaligidagi kichik va o‘rta biznes subyektlari uchun moliyaviy resur
slarga
yetishish imkoniyatlari cheklangan bo‘lib, bu ularning rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda
. Bu
masala ayniqsa, rivojlanayotgan davlatlar va qishloq xo‘jaligi yetakchi tarmoqlardan biri bo‘lgan
mamlakatlar uchun dolzarbdir.
Qishloq xo‘jaligini
samarali moliyalashtirish masalasini hal qilish uchun mavjud muammolarga
kompleks yondashuv talab etila
di. Bu, bir tomondan, davlat tomonidan fermerlarni qo‘llab
-quvvatlash
mexanizmlarini kuchaytirishni, ikkinchi tomondan esa xususiy sektorni jalb qilish orqali
moliyalashtirish imkoniyatlarini kengaytirishni nazarda tutadi. Bunda subsidiyalar, grantlar, imtiyozli
kreditlar, sug‘urta tizimlarini joriy etish va rivojlantirish, shuningdek, xalqaro moliyaviy institutlar bilan
hamkorlikni kuchaytirish kabi chora
larga alohida e’tibor qaratish lozim.
Ushbu mavzu bo‘yicha tahlil qishloq xo‘jaligini moliyalashtirish tizimidagi mavjud to‘siqlarni
aniqlash va samarali yechimlar ishlab chiqish orqali bu sohaning barqaror rivojlanishiga hissa
qo‘shishga
qaratilgan. Shuningdek, ushbu masala nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy jihatdan ham keng
ko‘lamli ahamiyatga ega bo‘lib,
qishloq aholisining turmush darajasini yaxshilash va jamiyatda oziq-
ovqat xavfsizligini ta’minlashga xizmat qiladi.
Adabiyotlar sharhi.
Mavzuga oid adabiyotlarni tahlil etish jarayonida
qishloq xo‘jaligi moliyalashtirishdagi
muammolar va yechimlar bo’yic
ha dunyoning bir qancha yetakchi iqtisodchi olim va
mutaxassislar tomonidan ilmiy izlanishlar olib borilgan bo’lib. Ulardan,
Qosimov (2020)
tomonidan “Qishloq xo‘jaligida moliyaviy barqarorlikni ta’minlash uchun davlat
subsidiyalarining adolatli taqsimlanishi, fermerlarning moliyaviy savodxonligini oshirish va
imtiyozli kreditlash tizimini rivojlantirish zarurligi” takidlangan.
Xoliqov (2018)
o’z darsligida “Qishloq xo‘jaligidagi asosiy muammolardan biri –
resurslarning notekis taqsimlanishi va kichik ferm
er xo‘jaliklarining moliyalashtirish
imkoniyatlaridan chetda qolishidir. Buning uchun davlat tomonidan kichik xo‘jaliklar uchun
maxsus m
oliyalashtirish dasturlarini yo‘lga qo‘yish taklif etiladi” takidlagan.
Karimov (2019)
o’z ilmiy ishlarida “Sug‘urta tiz
imining rivojlanmaganligi va moliyaviy
vositalarning chegaralanganligi qishloq xo‘jaligining barqaror rivojlanishiga to‘siq bo‘lmoqda.
Sug‘urta tizimini modernizatsiya qilish va fermerlarga moliyaviy imkoniyatlarni kengaytirish
kerakligini
”
takidlagan.
Pingali (2007)
, (FAO eksperti) o’z ilmiy ishlarida “Qishloq xo‘jaligini moliyalashtirishda
uzoq muddatli kreditlashning rivojla
nmaganligi va iqlim o‘zgarishiga moslashgan moliyaviy
mexanizmlarning cheklanganligi asosiy muammolar hisoblanadi” kabi fikrlarni bi
ldirgan.
Morduch (1999)
, tomonidan “Kichik fermer xo‘jaliklarining barqarorligini oshirish uchun
mikro-moliyalashtirish dasturlarini rivojlantirish zarur. Ushbu dasturlar kichik fermerlarga
garov talab qilmasdan moliyaviy yordam berish imkonini yaratadi” t
akidlagan.
Binswanger and Deininger (1997)
o’zining tadqiqotlarida “Qishloq xo‘jaligida yer va
kredit bozorlarini isloh qilish orqali moliyalashtirish mexanizmlarini yaxshilash mumkin. Yer
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
25
egalik huquqlarining mustahkamlanishi fermerlarning moliyaviy barqarorligini oshirishga
xizmat qiladi” deb takidlaydilar.
Zander va Drucker (2008)
o’zining tadqiqotlarida “Ekologik qishloq xo‘jaligini
moliyalashtirish muhim bo‘lib, uglerod chiqindilarini kamaytirishga qaratilgan dasturlarni
moliyaviy rag‘batlantirish lozim” deb takidlaydilar.
Jabborov (2021)
qishloq xo‘jaligini moliyalashtirishda moliyaviy resurslarni samarali
taqsimlash va mo
liyaviy yordamlardan foydalanishga urg‘u beradi. Uning fikricha, qishloq
xo‘jaligi tarmoqlaridagi muammolarni hal qilish uchun ferme
rlarga nisbatan moliyaviy
yordamlarning samarali taqsimlanishi muhim ahamiyatga ega. Jabborov moliyaviy
yordamlarning maqsad
li va shaklli joylashuvini ta’minlash zarurligini ta’kidlaydi.
Sokolova (2022)
“qishloq xo‘jaligini moliyalashtirishdagi davlatning o‘zgarib boradigan
o‘rni va xususiy sektor bilan hamkorlikdagi imkoniyatlarga e’tibor qaratmoqda. Uning fikricha,
moliyalashtirish usullarini rivojlantirish uchun xususiy investisiyalar va kreditlar muhim
ahamiyatga ega, chunki davlatning o‘z yordami faqat
bir vaqtning o‘zida faoliyat ko‘rsatadi,
ammo yangi muammolarni hal qilish uchun xususiy sektorning qatnashishini samarali shaklda
tashkil qilish zarur”.
Albatta yuqoridagi olimlarning qarshlari zamon va makondan kelib chiqqan holda
berilgan va o’z davrida dolzarblik kasb etgan. Lekin, ba’zi qarashlar bugungi kunga kelib ham
o’z yechimini topmaganini ko’rishimiz mumkin.
Tаdqi
qot metodologiyasi.
Qishloq xo‘jaligi moliyalashtirishdagi muammolar va yechimlar
bo’yicha dunyo olimlari
tomonidan olib borilayotga
n tadqiqodlarni tahlil qilish, mavzu yuzasidan barcha maʼlumotlarni
to’plash, solishtirish, mantiqiy fikrlash kabi
iqtisodiy tadqiqot usullaridan foydalanildi.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Qishloq xo‘jaligi har qanday mamlakat iqtisodiyotining eng muhi
m va strategik
tarmoqlaridan biri hisoblanadi. Bu tarmoq nafaqat aholining oziq-
ovqat mahsulotlariga bo‘lgan
ehtiyojlarini qondirish, balki iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari, jumladan, sanoat va xizmat
ko‘rsatish sohalarini xomashyo bilan ta’minlash, yangi
ish o‘rinlarini yaratish va eksport
salohiyatini oshirishda muhim ahamiyatga ega. Shu sababli qishloq xo‘jal
igini rivojlantirish
masalasi mamlakatning barqaror iqtisodiy o‘sishini ta’minlash uchun hal qiluvchi ahamiyatga
ega bo‘lgan yo‘nalishlardan biridi
r.
Bugungi global sharoitda oziq-ovqat xavfsizligi masalasi jahon hamjamiyati uchun tobora
dolzarb bo‘lib bormoqda. Aholi sonining tez o‘sishi, iqlim o‘zgarishi va cheklangan tabiiy
resurslar mavjud sharoitda oziq-
ovqat mahsulotlariga bo‘lgan talab ortib b
ormoqda. Shu bilan
birga, qishloq xo‘jaligi yuqori xavf darajasi bilan ajralib turadi. Tabiiy ofatlar, global
iqlim
o‘zgarishi, qurg‘oqchilik, toshqinlar va zararkunandalarning ko‘payishi kabi xavflar ushbu
sektorning iqtisodiy samaradorligini pasaytirishi va moliyaviy barqarorligini buzishi mumkin.
Bu esa qishloq xo‘jaligini moliyalashtirishni yanada dolzarb mas
alaga aylantiradi.
Qishloq xo‘jaligi rivojlangan mamlakatlarda ham davlat tomonidan subsidiyalar, grantlar,
imtiyozli kreditlar va boshqa moliyaviy
qo‘llab
-
quvvatlash mexanizmlari keng qo‘llaniladi.
Ammo rivojlanayotgan mamlakatlarda qishloq xo‘jaligi subyektlari, ayniqsa kichik va o‘rta
fermer xo‘jaliklari, moliyaviy resurslarga yetarli darajada ega emasligi sababli ushbu soha
to‘laqonli rivojlanmay
apti. Bundan tashqari, bank va moliyaviy institutlarning qishloq
xo‘jaligiga bo‘lgan e’tibori pastligi, uzoq
muddatli investitsiyalarning yetishmasligi,
moliyalashtirishning yuqori xavf darajasi va moliyaviy bilimlarning yetarli emasligi ushbu
masalani yanada murakkablashtiradi.
Mamlakatlararo raqobat sharoitida qishloq xo‘jaligining raqobatbardoshligini ta’minla
sh,
yuqori hosildorlikka erishish va yangi texnologiyalarni joriy etish uchun zamonaviy
moliyalashtirish mexanizmlarini shakllantirish zarur. Xususan, moliyaviy resurslarning
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
26
yetishmasligi yoki ularni samarali taqsimlashning qiyinchiliklari nafaqat hosildorlikni
pasaytiradi, balki oziq-
ovqat narxining oshishi va aholining ijtimoiy holatiga salbiy ta’sir
ko‘rsatishi mumkin.
Yana bir dolzarb masala
–
q
ishloq xo‘jaligida sug‘urta tizimining rivojlanmaganligi.
Sug‘urta tizimi zaif bo‘lgani sababli, ko‘pchilik f
ermerlar tabiiy ofatlar va boshqa xavflarga
qarshi himoyasiz bo‘lib qolmoqda. Bu esa ularning moliyaviy barqarorligiga jiddiy xavf
tug‘diradi va qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmini kamaytiradi.
Bundan tashqari, qishloq
xo‘jaligida innovatsion texnologiyalarni joriy etish uchun zarur
bo‘lgan mablag‘larning yetishmovchiligi sohaning zamonaviy talablar bilan moslashishiga
to‘sqinlik qilmoqda. Masalan, zamonaviy sug‘orish tizimlari, yuqori mahsuldor urug‘lar,
kimyoviy moddal
ar va texnikalarni joriy etish uchun katta mablag‘ talab etiladi. Bu
mablag‘larning yetishmovchiligi esa hosildorlikni oshirish imkoniyatlarini cheklaydi.
Yuqorid
agi mahalliy hamda xorijiy olimlarning ilmiy ishlarini va qarashlarni o’rgangan
holda qishloq
xo‘jaligini moliyalashtirishda bir qator muammolar borligini aniqladik va
muammolarga yechimlar taklif qildik.
1-jadval
Qishloq xo‘jaligini moliyalashtirishdagi
mavjud mauammolar va yechimlari
MUAMMO
SABABLARI
YECHIMLAR
Moliyaviy resurslarning
yetishmasligi
Fermer
xo‘jaliklarining
kapitali
cheklangan,
kredit
olish
imkoniyatlari past
Davlat
subsidiyalari
va
imtiyozli
kreditlash dasturlarini kengaytirish
Kredit olishdagi
qiyinchiliklar
Kredit stavkalarining yuqoriligi,
kafolat ta'minotining murakkabligi
Kichik va o‘rta fermerlar uchun imtiyozli
kreditlar, davlat tomonidan kafolat
sxemalarini ishlab chiqish
Sug‘urta tizimining
rivojlanmaganligi
Qishloq xo‘jaligi ma
hsulotlarining
tabiiy ofatlar va boshqa xavflarga
yuqori
darajada ta’sirchanligi
Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari uchun
samarali sug‘urta tizimini yo‘lga qo‘yish
Investitsiyalarni jalb
qilishdagi qiyinchiliklar
Investorlar uchun xavf darajasining
yuqoriligi va foyda olishning uzoq
muddatliligi
Xorijiy va mahalliy investorlar uchun
soliq
imtiyozlari
va
qo‘shimcha
rag‘batlantiruvchi chora
-tadbirlar
Moliyaviy
savodxonlikning pastligi
Fermerlarning
moliyaviy
rejalashtirish
va
boshqaruv
ko‘nikmalarining yetarli
darajada
rivojlanmaganligi
Fermerlar uchun moliyaviy savodxonlik
bo‘yicha o‘quv dasturlarini tashkil etish
Innovatsion
texnologiyalarni joriy
etishdagi cheklovlar
Zamonaviy
texnika
va
texnologiyalarni sotib olish uchun
mablag‘ yetishmasligi
Innovatsiyalar
ni
qo‘llab
-quvvatlash
uchun
maxsus
moliyalashtirish
dasturlarini ishlab chiqish
Bozor infratuzilmasining
rivojlanmaganligi
Logistika va saqlash tizimlarining
yetarli darajada rivojlanmaganligi
Bozor infratuzilmasini rivojlantirishga
yo‘naltirilgan davlat
va xususiy sheriklik
loyihalarini amalga oshirish
Uzoq muddatli moliyaviy
manbalar yetishmasligi
Moliyalashtirishning
qisqa
muddatliligi,
uzoq
muddatli
resurslarning cheklanganligi
Uzoq muddatli investitsiya kreditlarini
joriy etish va banklarni qishloq
x
o‘jaligiga jalb qilish
Xalqaro moliyaviy
institutlar bilan
hamkorlikdagi
qiyinchiliklar
Xalqaro
donor
va
moliyaviy
tashkilotlar bilan o‘zaro hamkorlik
tajribasining cheklanganligi
Xalqaro moliyaviy institutlar bilan
hamkorlikni kengaytirish va grantlarni
jalb qilish
Ushbu
jadval orqali qishloq xo‘jaligini moliyalashtirishdagi asosiy muammolar va
ularning yechimlarini tizimli ravishda tahlil qilish va sektorni rivojlantirish yo‘nalishlarini
belgilash mumkin.
Qishloq xo‘jaligi tarmog‘i moliyalashtirish
muammolariga yechim topish faqat agrar
sektorning emas, balki butun iqtisodiyotning barqaror rivojlanishiga xizmat qiladi. Shu sababli
ushbu mavzuning dolzarbligi quyidagi omillar bilan belgilanishi mumkin:
•
Oziq-
ovqat xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha xalq
aro va milliy vazifalarning dolzarbligi;
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
27
•
Aholining o‘sishi bilan oziq
-
ovqat mahsulotlariga bo‘lgan talabning ortishi;
•
Qishloq hududlarida yashovchi aholi daromadlarini oshirish va bandlikni ta’minlash
zarurati;
•
Milliy eksport salohiyatini rivojlantirish va qi
shloq xo‘jaligi mahsulotlarini xalqaro
bozorlarda raqobatbardosh qilish;
•
Fermer xo‘jaliklarining moliyaviy resurslarga yetarli darajada ega emasligi;
•
Bank va moliyaviy institutlarning qishloq xo‘jaligi sohasiga kredit ajratishda sust
faolligi;
•
Sug‘urta
tizimining rivojlanmaganligi tufayli tabiiy ofatlar oqibatida katta zarar
ko‘rilishi;
•
Innovatsiyalarni joriy etish uchun mablag‘larning yetarli darajada ajratilmasligi;
•
Fermerlarning moliyaviy bilim va ko‘nikmalarining yetarli darajada rivojlanmaganligi.
•
Iqli
m o‘zgarishi va tabiiy resurslar tanqisligi sharoitida tarmoqning barqaror
rivojlanishini ta’minlash ehtiyoji.
Shu sababli, qishloq xo‘jaligini moliyalashtirishdagi mavjud muammolarni tahlil qilish,
ularni hal qilish yo‘llarini izlash va samarali moliya
lashtirish mexanizmlarini joriy etish
bugungi kunning eng muhim vazifalaridan biri hisoblanadi. Bu esa milliy va xalqaro darajada
oziq-
ovqat xavfsizligini ta’minlash va iqtisodiy barqarorlikni oshirishga xizmat qiladi.
2-jadval
Qishloq xo‘jaligi rivojlang
an mamlakatlar TOP 7 ligi
Mamlakat
Qishloq xo‘jaligining ahamiyati
Asosiy mahsulotlar
AQSH
Dunyoning eng yirik qishloq xo‘jaligi ishlab chiqaruvchisi,
ilg‘or
texnologiyalar
va
ilmiy
-tadqiqotlar
orqali
rivojlanmoqda.
Don, soya, makkajo‘xori, paxta,
go‘sht, su
t mahsulotlari
Germaniya
Yevropada qishloq xo‘jaligi texnologiyalari va ekologik
qishloq xo‘jaligiga e’tibor qaratilmoqda, barqaror
rivojlanish tamoyillari qo‘llaniladi.
Soya, makkajo‘xori, kartoshka,
guruch, go‘sht, sut mahsulotlari
Fransiya
Yevropada q
ishloq xo‘jaligi mahsulotlari eksportida
yetakchi, ekologik qishloq xo‘jaligi rivojlanmoqda.
Sharob,
bug‘doy,
guruch,
kartoshka,
sut,
go‘sht
mahsulotlari
Yaponiya
Kichik yer maydonlari bilan samarali qishloq xo‘jaligi,
innovatsion texnologiyalar va aqlli
qishloq xo‘jaligi
tizimlarini qo‘llash.
Guruch, sabzavotlar, baliq, sut va
go‘sht mahsulotlari
Kanada
Yirik yer maydonlari, intensiv qishloq xo‘jaligi va
innovatsiyalar orqali samaradorlikni oshirayotgan
mamlakat.
Bug‘doy,
arpabodiyon, soya,
jujuba, karto
shka, go‘sht, sut
mahsulotlari
Avstraliya
Keng yer maydonlari va iqlim sharoitlari bilan qishloq
xo‘jaligini rivojlantirgan, ekologik qishloq xo‘jaligi sanoati
rivojlanmoqda.
Bug‘doy, arpa, paxta, go‘sht, sut
mahsulotlari, mevalar
Niderlandiya
Kichik hud
udga ega bo‘lsa
-
da, samarali qishloq xo‘jaligi
ishlab chiqarish va yuqori texnologiyalarni qo‘llash orqali
dunyoda yetakchi.
Sabzavotlar, gullar, sut, go‘sht
Qishloq xo‘jaligi moliyalashtirishdagi muammolar va yechimlar mavzusidagi
tadqiqotimizni xalqaro darajadagi tahlilar bilan kengroq ochib beramiz. Shuningdek, biz
tadqiqotimizni olib borish davomida bir qator omillarni chetga surishga qaror qoldik. Sababi
q
ishloq xo’jaligi bu bugun paydo bo’lgan yangicha soha yoki mexanizm emas. Shu sababli biz
imkon
qadar mamlakatimizda qishloq xo’jaligini har tomonlama taraqqiy etishini bosh maqsad
qilib olgan holda rivojlantirishga asosiy urg’uni bermoqdamiz. Asosiy maqsa
dimiz ushbu
sohani taraqqiyotiga xizmat qiluvchi ham moliyaviy, ham boshqaruv qarorlarini hamda
islohatlarni yoki mexanizmlarni ishlab chiqishdan iboratdi. Shu maqsadda biz qishloq xo’jaligi
taraqqiy etgan mamlakatlardagi mavjud amaliyotlarni tahlil qilishdan boshladik. Albatta,
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
28
muakkammal tizim mavjud emas, lekin yaxshi natijalar ko’rsatayotgan va o’zini oqlayotgan bir
qator iqtisodiy strategiyalar mavjud ekanligini guvohi bo’ldik. Quyida bir qator o’zining ijobiy
natijalariga ega bo’lgan davlatlarning taj
ribalarni ulardagi mavjud muammolarni keltiramiz:
Qishloq xo‘jaligi rivojlangan mamlakatlar qato
rida AQSH, Germaniya, Fransiya, Yaponiya,
Kanada, Avstraliya va Niderlandiya kabi mamlakatlar yetakchilik qiladi. Ushbu mamlakatlarda
qishloq xo‘jaligini moliya
lashtirish, innovatsion texnologiyalarni joriy etish, ekologik
barqarorlikni ta’minlash va bozor
tizimlarini rivojlantirishga katta e’tibor qaratilmoqda.
Ularning tajribasi rivojlanayotgan mamlakatlarga ham foydali bo‘lishi mumkin, chunki ular
samarali qis
hloq xo‘jaligi tizimlarini yaratish bo‘yicha o‘z tajribalarini baham ko‘rishmoqda.
Jadvalda rivo
jlangan mamlakatlarning qishloq xo‘jaligi sektori haqida qisqacha ma'lumot,
asosiy mahsulotlar va ularning qishloq xo‘jaligidagi ahamiyati ko‘rsatilgan. Bu maml
akatlar
innovatsiyalarni joriy etish, ekologik barqarorlikni ta’minlash, va texnologiyalardan sa
marali
foydalanish borasida yuqori natijalarga erishgan.
Shuningdek, ushbu
rivojlangan mamlakatlarda qishloq xo‘jaligini moliyalashtirishda
muammolar mavjuddir.
Bu mamlakatlar sanab o’tilgan muammolarga tizimli ravishda bir qator
islohatlar hamda dasturlar ishlab chiqishganlar:
3-jadval
Rivojlangan mamlakatlarda qishloq xo‘jaligini moliyalashtirishda muammolar va
ularning yechimlari
Mamlakat
Qishloq
xo‘jaligini moliyalashtirishdagi
muammolar
Yechimlar
AQSH
- Fermerlarning kredit olishdagi qiyinchiliklari.
-
Kichik va o‘rta fermalarga kamroq yordam
berilishi.
-
Ekstremal
iqlim
o‘zgarishlari.
-
Bozor narxlari o‘zgarishi.
- Davlat
subsidiyalari va qo‘llab
-quvvatlash.
- Kichik fermalarni moliyalashtirish uchun
maxsus
dasturlar.
-
Iqlim o‘zgarishlariga qarshi i
nnovatsion
yechimlar.
Germaniya
-
Qishloq
xo‘jaligiga
subsidiyalar
va
investitsiyalarni o‘rnatishdagi byurokratik
to‘siqlar.
-
Ekologik talablarning ko‘payishi.
-
Qishloq xo‘jaligini barqaror rivojlantirishga
qaratilgan
dasturlar.
-
Ekologik qishloq xo‘ja
ligiga subsidiyalar.
- Innovatsion moliyalashtirish vositalari.
Fransiya
-
Qishloq xo‘jaligi
kreditlariga yuqori foiz
stavkalari.
- Fermerlarning raqobatbardoshligini oshirish
uchun yetarli moliyaviy resurslar yo‘qligi.
- Davlat tomonidan subsidiyalar va imtiyozlar.
- Rivojlangan moliyaviy infrastrukturani
yaratish.
- Eko-fermerlik va barqaror qis
hloq xo‘jaligi
dasturlari.
Yaponiya
- Fermerlarning kreditga kirishdagi cheklovlar.
- Kichik fermalarning banklardan moliyaviy
yordam
ololmasligi.
- Iqlim sharoitlari va tabiiy ofatlar.
- Yuqori texnologiyalarni joriy etish orqali
samaradorlikni
oshirish.
- Fermerlarga kredit taqdim etishda davlat
ko‘magining
kuchayishi.
- Xalqaro moliyaviy resurslar.
Kanada
-
Qishloq xo‘jaligi investitsiyalarining ko‘pligi va
yuqori
risklar.
-
Iqlim o‘zgarishlari va ekologik tahdidlar.
- Iqlimga
moslashuvchan qishloq xo‘jaligini
rivojlantirish.
-
Rivojlangan
sug‘urta
tizimlari.
-
Mahalliy
fermerlar
uchun
kredit
imkoniyatlarini kengaytirish.
Avstraliya
-
Qishloq xo‘jaligiga yo‘na
ltirilgan moliyaviy
resurslarning
yetishmasligi.
-
Iqlim o‘zgarishlar
i va tabiiy ofatlar.
-
Davlatning
qishloq
xo‘jaligini
moliyalashtirishdagi
qat’iy
siyosati.
- Ekstremal iqlim sharoitlariga qarshi
strategiyalar.
-
Sug‘urta va moliyaviy xavfsizlik.
Niderlandiya
- Kichik fermerlar uchun cheklangan moliyaviy
imkoniyatlar.
-
Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining bozor
narxlari o‘zgarishlari.
-
Kichik
fermalarni
moliyalashtirishga
qaratilgan
davlat
dasturlari.
- Innovatsion texnologiyalar va barqaror
qishloq xo
‘jaligi uchun moliyaviy yordam.
Jadval
ma’lumotlaridan ko’rishimiz mumkinki:
•
Subsidiyalar va moliyaviy qo‘llab
-quvvatlash:
Ko‘pgina rivojlangan mamlakatlarda
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
29
qishloq xo‘jaligini moliyalashtirishda davlat subsidiyalari va imtiyozlar asosiy yechim
hisoblanadi. Shu bilan birga, kichik va
o‘rta fermalarga yordam berish, iqlim o‘zgarishlariga
qarshi strategiyalarni ishlab chiqish masalalari keng muhokama qilinmoqda.
•
Innovatsion yechimlar: Yangi texnologiyalarni joriy etish va barqaror rivojlanishga
yo‘naltirilg
an moliyalashtirish modellarini
ng qo‘llanilishi qishloq xo‘jaligini samarali
rivojlantirishda yordam beradi.
•
Iqlimga moslashuvchanlik:
Iqlim o‘zgarishlari va tabiiy ofatlar rivojlangan mamlakatlar
uchun katta muammo tug‘diradi. Bu muammoni hal qilish uchun
sug‘urta tizimlari, ekologik
q
ishloq xo‘jaligi va boshqa innovatsion yechimlar ishlab chiqilmoqda.
Bu mamlakatlarning tajribasi boshqa rivojlanayotgan mamlakatlar uchun ham foydali bo‘lishi
mumkin.
Xulosa va takliflar
Shu o’rinda mavzuni yakunlar ekanmiz
mamlakatimizda ham qishloq xo'jaligini
moliyalashtirish tizimida bir qator muammolar mavjud bo'lib, ularga samarali yechimlar ishlab
chiqish zarur. Quyida mavjud muammolar va ularni yechish bo'yicha rivojlangan
mamlakatlarning tajribalaridan kelib chiqqan holda tavsiyalar beramiz:
Muammolar:
Qishloq xo'jaligi sektorida ishlab chiqarish faoliyatini kengaytirish uchun zarur moliyaviy
resurslar mavjud emas. Fermerlar ko'pincha banklardan kredit olishda qiyinchiliklarga duch
keladilar, chunki ular uchun moliyaviy imkoniyatlar cheklangan va kreditlarning foiz stavkalari
yuqori;
O‘zbekistondagi qishloq xo‘jaligi mahsulotlari, asosan, arzon xarajatlar asosida ishlab
chiqariladi. Shu bilan birga, fermerlar uchun yuqori darajadagi texnologik va ilmiy yordam
yetishmaydi, bu esa mahsulotlarning raqobatbardoshligini past darajada saqlaydi;
Fermerlar va ishlab chiqaruvchilar bozor sharoitlarini tahlil qilishda qiynaladi. Bozor
narxlari, talab va taklif tahlili, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari uchun prognozlar yetarli dar
ajada
ishlab chiqilmagan;
Qishloq xo‘jaligida suv resurslari samarali ishlatilmayapti, bu esa sug‘orish tizimlari va
suvdan foydalanishda isrofni keltirib chiqaradi. Bu muammo, ayniqsa, sug‘oriladigan yer
maydonlarida o‘sishda yuzaga kelmoqda;
Qishloq xo‘j
aligiga katta invest
itsiyalar jalb qilishdagi qiyinchiliklar mavjud. Ko‘p
hollarda, investitsiyalar risklar bilan bog‘liq va tez natija bermaydi.
Yechimlar:
Kredit shartlarini yengillashtirish: Banklar tomonidan qishloq xo‘jaligiga yo‘naltirilgan
kreditlar uchun foiz stavkalarini pasaytirish va uzoq muddatli kreditlar taklif qilish. Maxsus
davlat dasturlari orqali qishloq xo‘jaligi kreditlarini subsidiyalash;
Mikro kreditlash tizimlarini rivojlantirish: Kichik va o‘rta fermerlar uchun maxsus mikro
kreditlash tizimlarini joriy etish. Ular uchun oson kredit olish imkoniyatlari yaratish;
Xalqaro moliyaviy resurslar jalb etish: Xalqaro moliya institutlari bilan hamkorlikni
kuchaytirish va qishloq xo‘jaligi sektorini rivojlantirish uchun grantlar va uzoq muddatli
kreditlar olish;
In
novatsion texnologiyalarni joriy etish: Qishloq xo‘jaligiga yuqori texnologiyalarni joriy
etish, aqlli fermerlik tizimlarini va avtomatlashtirilgan qishloq xo‘jaligi jarayonlarini
rivojlantirish;
Ilmiy-tadqiqot va innovatsion markazlar yaratish:
Fermerlarni o‘qitish va yangi
texnologiyalarni joriy etish uchun ilmiy-tadqiqot institutlarini rivojlantirish va ilmiy markazlar
ochish;
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
30
Boshqaruv tizimini yaxshilash: Qishloq xo‘jaligi sektorining boshqaruv tizimini yaxshilash
va fermerlarga raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun zarur bilim va resurslarni
taqdim etish;
Bozor monitoringini yaxshilash: Bozor sharoitlarini tahlil qilish uchun milliy va mahalliy
darajadagi bozor tahlil markazlarini tashkil etish. Yangi texnologiyalar yordamida bozor
prognozlarini yaratish;
Ma'lumot almashish tizimlarini joriy etish: Fermerlar va qishloq xo‘jaligi ishqibozlari
uchun bozor, texnologiyalar va moliyaviy imkoniyatlar haqida tezkor va aniq ma’lumotlar
taqdim etadigan platformalarni yaratish;
Raqamli tiz
imlarni rivojlantirish: Qishloq xo‘jaligida raqamli tizimlar va axborot
texnologiyalarini joriy etish, bu orqali fermerlar va ishlab chiqaruvchilar uchun real vaqt
rejimida bozor ma'lumotlarini olish imkonini yaratish;
Suvni tejash va boshqarish dasturlari
: Suv resurslarini boshqarish va tejash bo‘yicha
davlat dasturlari ishlab chiqish. Suvni tejash bo‘yicha fermerlarni o‘qitish;
Suvning raqamli monitoring tizimlarini joriy etish: Sug‘orish tizimlarini nazorat qilish va
samaradorligini oshirish uchun raqamli va avtomatlashtirilgan tizimlarni joriy etish;
Investitsiya muhiti yaratish: Qishloq xo‘jaligiga investitsiya kiritishni rag‘batlantirish
uchun soliq imtiyozlari va boshqa qo‘llab
-quvvatlash dasturlarini ishlab chiqish;
Jamoaviy investitsiya dasturlari: Fermerlar va ishlab chiqaruvchilarni investitsiyalarni
birlashtirib amalga oshirishga rag‘batlantirish, ya’ni qishloq xo‘jaligi sektori uchun
kooperatsiyalarni rivojlantirish;
Xalqaro investitsiyalarni jalb qilish: Xalqaro moliya institutlari va investorla
rdan mablag‘
jalb qilish, xalqaro grantlar va kreditlarni olish orqali sektorga investitsiya oqimlarini
yo‘naltirish.
O‘zbekistonning qishloq xo‘jaligi sektorini moliyalashtirishni takomillashtirishda
yuqoridagi muammolarni hal qilish uchun davlat va xususiy sektorning hamkorligi, innovatsion
yechimlar va samarali boshqaruv tizimlarini joriy etish zarur. Bu nafaqat fermerlar va ishlab
chiqaruvchilar uchun, balki butun iqtisodiyot uchun ijobiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
Adabiyotlar
/Литература/Ref
erence:
Binswanger, H.P., & Deininger, K. (1997). “Explaining Agricultural and Agrarian Policies in
Developing Countries”. Journal of Economic Perspectives, 11(3), 195–
206.
Jabborov S.Sh. (2021) "Qishloq xo‘jaligini
moliyalashtirish va moliyaviy yordamlar"
–
Toshkent.
Karimov R.A. (2019) “Qishloq xo‘jaligi sektorida moliyaviy risklarni boshqarish”. Toshkent:
Fan va texnologiyalar,.
Morduch, J. (1999). “The Microfinance Promise”. Journal of Economic Literature, 37(4),
1569
–
1614.
Pingali, P.L. (2007). “Agricultural Finance: Issues and Challenges in Developing Countries”.
FAO.
Qosimov O.T. (2020) “Qishloq xo‘jaligi iqtisodiyotini rivojlantirishda moliyalashtirish
mexanizmlarining roli”. Toshkent: Iqtisodiyot va ta’lim nas
hriyoti.
Xoliqov N.R. (2018) “Fermer xo‘jaliklarini moliyalashtirishning iqtisodiy asoslari”.
Samarqand: Samarqand davlat universiteti.
Zander, K., & Drucker, A.G. (2008). “Regional Policies and Their Impact on Agricultural
Development”. Agricultural Econo
mics Review, 10(2), 45
–
62.
Соколова И.А.
(2022) «Финансирование сельского хозяйства: взаимоотношения
государства и частного сектора»
-
Санкт
-
Петербург.
