XX Ásir jerglikli  izertlewshilerdiń miynetlerinde  qaraqalpaq jaslaríníń bos waqítí

T Jabbarbergenov

1

Өзбекстан Республикасы Илимлер Академиясы

Қарақалпақстан бөлими

Қарақалпақ гуманитар илимлер илим-изертлеў институты

ҚАРАҚАЛПАҚСТАНДА ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ

ИЗЕРТЛЕЎЛЕР: ТАРИЙХ ҲӘМ ЗАМАНАГӨЙЛИК

Қарақалпақстан

ға мийнети сиңген

илим ғайраткери, тарийх илими кандидаты

Хожахмет Есбергеновтың 90-жыллығына бағышланған

илимий-əмелий конференция

МАТЕРИАЛЛАРЫ

Нѳкис

«Илим»

2023

2

УOK 008(575.172)+94(575.172)
КБК 63.3(5Қар)
Қ50

Қарақалпақстанда

этнографиялық

изертлеўлер:

тарийх

ҳәм

заманагӛйлик // Республикалық илимий-әмелий конференция материаллары.
ӚзРИАҚБ Қарақалпақ гуманитар илимлер илим-изертлеў институты.
Нѳкис: «Илим» баспасы, 2023ж., 132 б.

Топлам

Ӛзбекстан

Республикасы

Илимлер

Академиясы

Қарақалпақстан бӛлими Қарақалпақ гуманитар илимлер илим-изертлеў
институты Илимий Кеӊесиниӊ (2023-жыл, 10-апрель кҥнги №3-санлы
баянлама) қарарына тийкарланып Қарақалпақстан Республикасыныӊ
этнография илимине ѳз ҥлесин қосқан Қарақалпақстанға мийнети сиңген
илим ғайраткери, тарийх илими кандидаты Хожахмет Есбергеновтың
90-жыллығы мҥнәсибети менен шѳлкемлестирилген «

Қарақалпақстанда

этнографиялық изертлеўлер: тарийх ҳәм заманагӛйлик

» атамасындағы

республикалық илимий-әмелий конференция материаллары.

Бас редактор:

Қарлыбаев М.А.

Жуўаплы редактор:

Курбанова З.И.

Таярлаўшы:

Сайтов А.Т.

Топламда берилип атырылған материаллардағы мағлыўматлардыӊ

ҳәм мазмуныныӊ дурыслылығына авторлар жуўапкер, олардыӊ пикирлери
редакцияныӊ пикирлери болып есапланбайды.

ISBN 978-9943-8869-6-4

40

T.R. Jabbarbergenov -

XX ÁSIR JERGLIKLI IZERTLEWSHILERDIŃ MIYNETLERINDE

QARAQALPAQ JASLARÍNÍŃ BOS WAQÍTÍ

T.R. Jabbarbergenov

Ózbekstan Respublikası Ilimler akademiyası Qaraqalpaqstan bólimi. Qaraqalpaq

gumanitar ilimler ilim izertlew institutı doktorantı

Házirgi kunde Ózbekstanda hám Qaraqalpaqstanda jaslarǵa bolǵan itibar mámleketlik

siyasat dárejesine jetti. Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev tárepinen qab

ı

l etilgen

2021 jılı 13

iyuldaǵı PF-6260-sanli p

á

rmanı jariyalandı (https://lex.uz/docs/5512119. 14.04.2023). Bunda

tiykarinan 5 bap jaslarǵa arnalıp, sonıń 3 babı ―jaslardıń bos waqtı haqqında jazılǵan. Sonday-aq,
2023- jılı 30-aprel sánesinde referendumǵa qoyılǵan konstitutsiyaǵa usınılıp atırǵan ózgerislerde
jaslar máselesi boyınsha statyalar usınılıp atırǵanı jaslardıń hár tárepleme izertleniwi bugingi
kunde bul temanıń aktual ekenligin tastiyqlaydı.

Mámlekette bilimlendiriw taraw

ı

jaslarǵa

bilim beriw processin qadaǵalaydı, al ata-ana bolsa úy-tarbiyasi menen shuǵ

ı

llanad

ı. Biraq

j

aslardıń bulardan da t

ı

sqar

ı

waqıt

ı

bar hám bul bala bos waqıt

ı

nda ne isleydi, neler menen

shuǵ

ı

llanad

ı

degen problemal

ı

q sorawdı tuwdıradı. Bunday problemal

ı

q sorawǵa etnografiyal

ı

q

shol

ı

wǵa mútajlik seziledi. Qaraqapaqstanda etnografiya ilimi XX ásir baslar

ı

nda qáliplesip

rawajlan

ı

p bard

ı

bul haqq

ı

nda entograf Z. Qurbanova óz ilimiy miynetlerinde keńnen túsinik

berip ótedi. XX ásirlerde Qaraqalpaq etnografiyasınıń izzertlewlerine máteriyallıq: turaq-jay,
azıq-awqat, kiyim-kenshek al, ruwxıy tarawına bolsa qaraqalpaqlardıń úrp-ádetleri, dástúrleri,
diniy siyiniw orınları sıyaqlı baǵdardaǵı ilimiy jumislar tiykarǵi orınǵa aylandı (Qurbanova,
2020. B. 3-14). Sebebi bul dáwirde usı baǵdarlarda etnografiyalıq dala izertlewlerge mútajlik
sezildi. Házirgi dáwirge kelip etnografiyanıń izertlew funkciyaları keńeyip, jańa baǵdarları
qosılıp, tolıqlasip baratır. Mine usınday baǵdarlardıń biri sıpatında Qaraqalpaq jaslarınıń
kúndelikli turmıs tárizi hám olardıń bos waqıtların qalay ótkeretuǵınlıǵın mısal qılıp keltirsek
boladı. Usı orında bul baǵdardı izertlewden aldın bul tarawdıń tariyxın analiz qılıw tiyis.
Qaraqalpaqstanlı ilimpazlardıń jaslarǵa tiyisli arnawlı ilimiy miynetleri ushıraspaydi. Biraq, bul
máselege Qaraqalpaqstanda izerlew jumısların alıp barǵan ilimpazlardıń ilimiy miynetlerinde
azlap bolsada toqtap ótiledi. Mısal ushın, rus ilimpazlarınan S.P.Tolstov, L.S.Tolstova,
N.P.Lobacheva, K.L.Zadixina, jergilikli ilimpazlardan U.Kusekeev, S.Kamalov, X.Esbergenov,
A.Bekmuratova, Z.Qurbanova, R. Kamalova, M.Davletiyarov sıyaqlı etnograf ilimpazlardıń
miynetlerinde Qaraqalpaqstanlı jaslar turmıs tárizi hám olardıń bos waqıtları haqqında
materiyallar ushrasadı.

Bul ilimiy jumısımızdıń tiykarǵı maqseti XX ásir baslarında hám XX ásır ekinshi

yarımında Qaraqalpaqstanlı jaslardıń bos waqıtların qalay ótkergenligin analizlewden ibarat.

Qaraqalpaq jaslarınıń bos waqıt ótkeriwiniń elementlerinen biri – otırıspaq bolıp

esaplanadi. Qaraqalpaqstanlı jaslar hám olardıń bos waqıtta ne menen shuǵıllanǵanlıǵı haqqında
eń dáslepki derekler S.P.Tolstovtıń miynetlerinde ushırasadı. Onıń jazıwınsha b.e.sh. IV – b.e. II

41

asirlerde Jambas qalada arxeologiyalıq izertlew barısnda 2 bólme tabılıp, birinshi bólmede oshaq
tabılǵanlıǵı hám ekinshisinde suyek tabılǵanı haqqinda aytıladı (Tolstov, 1948. B.95). Bul ol
dáwirde adamlar jıynalıp, birgelikte аwqatlanǵanlıǵınan derek beredi. Demek, bul izertleniw
tiykarında adamlar erte dáwirlerde de jıyanalıp otırǵanlıǵı hám bul orıspaqtıń eń dáslepki
forması degen juwmaqqa kelsek boladı. Sonday-aq, S.P.Tolstov, Munis hám Ogaxiy óz
miynetlerinde turkmenlerdi Patsha Rossiyası basıp almastan burın isletilgen ―aq-ȍylӳ‖ yaǵniy
aq-úyli terminine dıqqat awdaradı hám jaslardıń ápiwayı xalıqtan bolinip, usı úyde
jiynalatuǵınlıǵı haqqında jazadı (Tolstov, 1938.b 72-81 ).

Jaslardıń bos waqıtın qay tárizde ótkeriwi haqqındaǵı dáslepki dereklerden jáne biri – bul

Urazali Kusekeev miynetlerı bolip sanaladı. Qaraqalapaq jigitleriniń bos waqıtın ótkeriwin ol
―geshtek‖ dep ataydı (Kusekeev, 1934. B 93).

Qaraqalpaqlarda hayal adamdı er adamnan tómen kóriw siyaqli illetler joq bolǵan. Er

bala menen qız balalardıń jaslıǵınan birge oynawı qadaǵan etilmegen. Biraq, bir urıwdan qiz
alısıw qatań qadaǵan etilgen. Sol sebepli jigitler bos waqıtlarında basqa urıwdıń qızları menen
tanısıw ushın otırıspaq (zıyapat) shólkemlestirgen (Zadixina, 1951. B 161 ). XX ásirdiń ekinshi
yarımında Ferǵanalı qaraqalpaqlarda da jaslar bos waqıtlarında otırıspaq ótkerip turǵan. Biraq
olarda, kerisinshe, ayırım awıllarda qızlar betine párenje oraytuǵın bolǵan. L.S. Tolstova
Ferǵana qaraqalpaqların izertley otırıp (Tolstova, 1963. B 1-20), Ferganalı qaraqalpaqlarda er
jigitler menen qızlar aralasıp otırıspaytuǵınlın jazadı. Er adam hám hayal adamlar aralasıp otırıw
Xorezm qaraqalpaqlarına tán dep kórsetedi. Bunıń tiykarǵı sebebin otırıqshı ózbeklerdiń diniy
dásturleriniń tásir etiwi natiyjesinde kelip shıqtı dep túsindiredi. Jaslardıń jasqa qaray bóliniwi,
jaslarǵa tán bolǵan qaraqalpaq terminleri hámde jaslar zıyapatı haqqında eń bay material
A.T.Bekmuratovanıń jumisinda ushrasadı. Onıń jazıwınsha, qaraqalpaqlar turmısında jaslardıń
topar bolıp jıynalıwı úlken orın iyelegen. Zıyapatlar eki túrge bólingen: tek er adamlar (zıyapat)
hám aralas (meylis) dep atalǵan. Qaraqalpaqlar haqqındaǵı etnografiyalıq ádebiyatlarda "meylis"
termini ilgeri ushraspagan (Bekmuratova, 1970. B 49-50). X.Esbergenov hám T.Atamuratov
zıyapat sózin qollaynbay-aq, otırıspaq házirgi kunge kelip forması hám mazmunı jaǵınan ózgerip
baratırǵanlıǵı haqqında jazǵan (Esbergenov, Atamuratov, 1975. B 48).

Globallasıw processi, hár qıylı xalıqlardıń, dástúrlerdiń hám mádeniyatlardıń óz-ara tásir

intensivliginiń kúsheyiwi jaǵdaylarında jaslardıń bos waqtın qay tárizde ótkeriw usılları keńeyip
barmaqta. Mine sol tiykarda házirgi dáwirde jaslar máselesi boyınsha R.Kamalova hám
X.Kamalovalar qaraqalpaq jaslarınıń bántligi boyınsha aytıp ótken (Kamalova, Kamalova, 2020.
b 16-22), etnograf M.Davletiyarov óz ilimiy miynetinde qaraqalpaqlarda urıwlaslar arasindaǵi
otırıspaqlar, sonday-aq, zıyapattıń jańa túrı ―igra‖ yaǵniy ―oyın‖ haqqında qısqasha toqtap ótken
(Davletiyarov, 2018. b 32-61). M. Utebaev qaraqalpaqlarda jaslar jıyını erterekte otırıspaq
yamasa geshtek (досуг) dep atalıp, ol jaslar bir-biri menen tanısıw hám óz waqıtların joqarı
keypiyatta otkeriw maqsetinde shólkemlestirilgenin aytıp ótedi. (Utebaev, 2018. B 86). Ilim-
pánniń, texnikanıń, texnologiyanıń, globalizaciyanıń rawajlanıwı menen qaraqalpaq jaslarınıń
bos waqıtları tek qana otırıspaq penen sheklenip qalmay, olardıń ózin bántlewiniń basqa da
túrleri artıp barmaqta.

Juwmaqlap aytqanda, XX ásir Qaraqalpaqstanlı etnograf ilimpazlarınıń miynetlerindegi

jaslardıń kundelikli turmıs tárizi hám olardıń bos waqitlarınıń qalay qálipleskeni hám rawajlanıw
processleri analiz etildi. Erte dáwirlerde bos waqıtların ótkeriwdiń usillari az bolǵan, yaǵnıy
jaslar oyınları, otirispaqlar menen sheklengenin anıqladıq. Keleshektegi ilimiy jumıslarımızda
házirgi dawirdegi jaslardıń bos waqıtların globalizaciya proccesleri tásirinde ótkeriwi qay tárizde
bolıp atırǵanın (досуг) ashıp beriwge háreket etemiz.

42

Paydalanılǵan ádebiyatlar:

Бекмуратова А. Т. Быт семьи каракалпаков в прошлом и настоящем. Нукус, 1970.
Есбергенов X., Атамуратов Т. Традиции и их преобразование в городском быту

каракалпаков. Нукус, 1975.

Давлетияров М. Уруў – один из видов традиционных социальных институтов

каракалпаков

//

Вестник

МИЦАИ.

Издание

Международного

института

центральноазиатских исследований. Самарканд, 2018. Выпуск 27. 32-61 betleri.

Задыхина К. Л. Пережитки возрастных классов у народов Средний Азии.

Москва, 1951. 158-179 betleri.