Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная
лингвистика
и
лингводидактика
–
Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
Theoretical and practical justification for the possibilities
of internal development of Uzbek language in the works of
Fitrat
Gulom ABDULLAYEV
University of Science and Technologies
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received March 2024
Received in revised form
10 April 2024
Accepted 25 April 2024
Available online
25 July 2024
The article describes Fitrat
’
s merits in preserving,
developing, and enriching the Uzbek language as a national
language based on internal capabilities. Stating that each of the
Turkic languages has its characteristics, Fitrat expressed
opposing views on the generalization of languages and created
the Chigatoy Gurungi organization aimed at preserving and
developing the Uzbek language. Citing examples from Alisher
Navoi’s work “Mukhokamat ul
-
Lugatain”
, he put forward a
policy of Turkization of native words at the expense of dialect
units and word formation.
Fitrat justified the fact that the Uzbek language has wide
possibilities with examples of his scientific works and articles.
Skillfully using the semantic features of Turkish lexemes, he
created unique examples of conveying meaning. The role of
Fitrat in the development of the Uzbek language is based on the
merits of Alisher Navoi.
2181-3663
/©
2024 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss3-pp30-36
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
language,
historical stage,
modern movement,
modern linguistics,
linguistics,
internal possibility,
language policy,
educational organization,
migration of meanings,
metaphor,
phrase.
Fitrat
ijodida
o‘zbek
tili
ichki
taraqqiyot
imkoniyatlarining nazariy va amaliy jihatdan asoslanishi
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
til,
tarixiy bosqich,
jadidlar harakati,
tilshunoslik,
jadid tilshunosligi,
ichki imkoniyat,
Ushbu maqolada Fitratning o‘zbek tilini millat tili sifatida
saqlab qolish, rivojlantirish, ichki imkoniyatlar asosida
boyitishdagi xizmatlari yoritilgan.
1
Deputy Dean, Faculty of Pedagogy, University of Science and Technologies.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
3 (2024) / ISSN 2181-3701
31
til siyosati,
ma’rifiy tashkilot
,
ma’no ko‘chimlari
,
metafora,
ibora.
Теоретическое
и
практическое
обоснование
возможностей внутреннего развития узбекского языка
в творчестве Фитрата
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
язык
,
исторический этап
,
джадидское движение
,
Лингвистика
,
джадидская лингвистика
,
внутренняя возможность
,
языковая политика
,
образовательная
организация
,
смысловые переходы
,
метафора
,
фраза.
В данной статье освещаются заслуги Фитрата в
сохранении
,
развитии
,
обогащении узбекского языка как
языка нации на основе внутренних возможностей.
KIRISH
XIX asr oxiri XX asr boshlarida o‘zbek xalqi tarixida o‘ziga xos tarixiy bosqich
shakllandi. Bu davrning alohida belgilari sifatida quyidagilarni keltirish mumkin:
–
jadidchilik harakati vakillari xalqni ma’rifatli qilish
, ongini rivojlantirish,
dunyoviy ilmlarni targ‘ib qilish
,
millat tafakkurini o‘stirish masalalarini ilgari surdilar;
–
ma’rifatni targ‘ib qilish barobarida ma’rifatga erishish
yo‘llarini ko‘rsatdilar.
Maktablar tashkil etdilar,
darslik qo‘llanmalar yaratdilar. Ko‘rgazmalilikning
ma’rifat
ulashishdagi ta’sirini anglagan holda dramatik janrni shakllantirdilar;
–
gazeta,
jurnallar orqali ma’rifatga chorladilar
,
ma’rifatni
, bilimni millatni
zalolatdan qutultiruvchi asosiy vosita sifatida targ‘ib qildilar.
MAVZUGA OID ADABIYOTLAR TAHLILI
Bugungi kunda hech ikkilanmasdan hozirgi o‘zbek adabiy tili fanini o‘qitishda
asosiy bosqichlardan biri sifatida jadid tilshunosligini kiritish va ommalashtirish
mumkin. O‘zbek tili taraqqiyotida jadid tilshunosligi davrini ajratishning o‘ziga xos
omillari bor.
1.
Jadid adabiyoti vakillari tilning millat mavjudligini ko‘rsatadigan asosiy belgi
ekanligini chuqur anglagan edilar. Butun faoliyatlari davomida bu masalaga alohida
e’tibor qaratdilar. “Hifzi lison” –
til muhofazasi masalasini kun tartibiga olib chiqdilar.
2.
O‘zbek tili taraqqiyotining terminologiya
, onomastika, dialektologiya
masalalariga e’tibor qaratdilar
, morfologiya va sintaksis muammolarini ilmiy asosda
yoritdilar.
3.
Eski turkiy til manbalarini o‘rganishni targ‘ib qildilar va buning natijasida bir
qator turkiy so‘zlarni ommalashtirdilar
,
o‘z ijodlarida amalda qo‘lladilar.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
3 (2024) / ISSN 2181-3701
32
4. Eski turkiy til,
eski o‘zbek tili manbalarini o‘rganish va ommalashtirish
jarayonida lug‘atlar tuzdilar. Mazkur lug‘atlar bir qator turkiy so‘zlarning XX asr
boshlarida qayta tiklanishi, ommalashishi, keng yoyilishi, ayrim turkiy birliklarning
umumiste’mol doirasida qo‘llanishi uchun
omil sifatida xizmat qiladi.
O‘zbek madaniyati
, adabiyoti, tilshunosligi, pedagogikasi taraqqiyotida jadidchilik
harakati vakillarining alohida o‘rni bor. O‘zbek adabiyotida jadidchilik vakillari faoliyati
va ijodi negizida
jadid ma’rifati va jadid adabiyoti shakllandi. Shu o‘rinda bu davrda jadid
tilshunosligi yo‘nalishi ham shakllanganini ta’kidlash joiz. Jadidchilik harakati vakillari
tilni o‘z qatlam so‘zlari hisobiga boyitishni
,
tilni rivojlantirishda va targ‘ib qilishda
shevalar so‘zlariga tayanish lozimligini uqtirib o‘tdilar. Til masalalariga ham nazariy
, ham
amaliy jihatdan yondashdilar.
Jadid ma’rifatparvarlarining tilshunoslikka doir qarashlari tahlil qilingan
.
Jadidchilar
tomonidan tuzilgan lug‘atlar
, imlo masalalari, darsliklar, bu davrga oid til
masalalari,
jadid ma’rifatparvarlarining tilshunoslikka doir qarashlari
,
o‘zbek
tilshunosligining jadidlar davrida alohida taraqqiyot bosqichiga ko‘tarilgani qayd etilgan
[Tog‘ayev
, 2001].
Fitrat
jadid ma’rifatchiligining yetakchilaridan biri sifatida o‘zbek
tilshunosligi
taraqqiyotida muhim o‘rin tutgan.
Buyuk mutafakkirning o‘zbek tilshunosligi
taraqqiyotidagi xizmatlari tadqiqotlarda yoritilgan. Fitratning o‘zbek tili leksikologiyasi
,
morfologiyasi, sintaksisi, tarixiy leksikologiya taraqqiyotidagi xizmatlari nazariy jihatdan
asoslab berilgan.
[To‘ychiboyev
, 1992:1995].
Fitratning o‘zbek tili badiiy imkoniyatlarini
yoritishdagi faoliyati,
asarlarining til xususiyati o‘rganilgan [Sayidov
, 2001:5]. Fitratning
til masalalariga alohida e’tibor qaratgani
, darslik,
qo‘llanmalar yozgani
,
“Chig‘atoy
gurungi” nomli maxsus guruh tashkil qilgani
, tilni millatning or-nomusi, sharafi sifatida
himoya qilgani, uni asrab-avaylashga, taraqqiy qildirishga diqqat qaratgani, ona tilini chet
so‘zlar hisobiga emas
,
o‘z ichki imkoniyatlari hisobiga boyitish g‘oyasini ilgari surgani
dalillar asosida ko‘rsatib berilgan [Qosimov, 2002:356
-357]. Fitrat yashagan davr
ijtimoiy-madaniy muhiti, til masalalari,
o‘zbek alifbosi va imlo masalalari bir qator
tadqiqotlarda yoritilgan [Nurmonov, 2002; Bobomurodova, 2002].
TADQIQOT METODOLOGIYASI
Jadid ma’rifatparvarlarining asarlari adabiyotshunoslik va tilshunoslik nuqtai
nazaridan o‘rganilgan. Tadqiqotlarda turkiyalik
, germaniyalik olimlarning izlanishlari
qayd etilgan. Jadidchilik
harakatining o‘zbek xalqi madaniy hayotida muhim hodisa
bo‘lgani
,
o‘zbek tili va o‘zbek tilshunosligi taraqqiyotidagi alohida bosqich hisoblanishi
ta’kidlangan. Maqolada shu davr adabiy muhiti
,
til xususiyatlariga bag‘ishlangan ilmiy
-
metodologik manbalardan foydalanildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan
e’lon qilingan o‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini oshirishga
qaratilgan farmonlar,
ajdodlar merosini o‘rganish va keng targ‘ib qilishga bag‘ishlangan
metodologik manbalar, ilmiy adabiyotlardagi ilmiy-nazariy yondashuv va tahlil usullari
tadqiqot metodologiyasini tashkil etadi.
Jadid ma’rifatchiligi davriga oid ilmiy adabiyotlardagi nazariy xulosalar
, Fitratning
tilshunoslikka oid qarashlari tahlil etilgan o‘rinlar
, ona tilini muhofaza qilish, ichki
imkoniyatlar asosida boyitish haqidagi g‘oyaviy yo‘nalish tadqiqot metodologiyasiga asos
qilib olingan.
Maqolada qiyosiy, qiyosiy-tarixiy, tavsiflash, komponent tahlil metodlaridan
foydalanildi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
3 (2024) / ISSN 2181-3701
33
TAHLIL VA NATIJALAR
Fitrat
tilga oid ilmiy va ijodiy faoliyatida o‘zbek tilining kelajagini o‘z davri muhiti
nuqtai nazaridan yorqin tasavvur qilgani holda, turkiy tillarni umumlashtirish,
birlashtirish haqidagi qarashlarga zid o‘laroq
, millatning muhim belgisi sifatida har bir
tilni asrash va taraqqiy toptirishning zarurat ekanligini asosladi: “...jonkuyar tilshunos
sifatida XX asrning 20-yillari til siyosati qozonida qaynadi va turkiy tillarni birlashtirish
siyosatining oqibatlarini sezgani holda har qaysi turkiy tilning umumiy jihatlari bo‘lishi
bilan birga xususiy,
o‘ziga xos jihatlari ko‘pligi
, shuning uchun har qaysi turkiy til
mustaqil ravishda rivojlanishi va o‘z xalqiga xizmat qilishi lozimligini angladi”
[Nurmonov, 2002:139].
Tillarni birlashtirish masalasining ijtimoiy-siyosiy tus olishi milliy til
muhofazasining xalq taqdiri,
kelajagi uchun alohida qiymatga ega bo‘lishi Fitrat
boshchiligidagi tilparvarlarning amaliy faoliyat yo‘nalishlarini belgilab berdi. Milliy tilni
asrash, rivojlantirishga xizmat qiladigan,
bu yo‘nalishdagi muammolarni yechishga
qaratilgan ijtimoiy tashkilot tuzildi. Fitrat “Chig‘atoy gurungi” maqolasida shunday deydi:
“Turkiy tillarni
,
turk adabiyotini birlashtirish shiori ostida ish ko‘rildi. Maktablarda
usmonli tili,
usmonli adabiyoti ona tili darslari o‘rnida qabul qilindi. Mana shu harakatga
qarshi “Chig‘atoy gurungi” tashkil etildi”[Fitrat
, 2000:17].
“...Avvalo
,
jadidlar xalqimizning ma’naviy merosi bo‘lgan til masalasiga e’tibor
berdilar...So‘l oqim tarafdorlari “chig‘atoy”gurungi nomi ostidagi to‘garakka birlashdilar.
Gurung qatnashchilari o‘zbek adabiy tilini me’yoridan ortib ketgan arab va fors so‘zlaridan
tozalashni o‘z oldilariga bosh vazifa qilib qo‘ydilar” [Nurmonov
, 2002:119].
Bu ma’rifiy
tashkilot o‘zbek tili taraqqiyotida muhim ijtimoiy
-siyosiy ahamiyatga kasb etadi.
XX asr boshlarida tilni chet so‘zlardan tozalash masalasi kun tartibiga qo‘yilgani
,
o‘z qatlam so‘zlarini keng yoyish g‘oyasi milliy til taraqqiyoti uchun nihoyatda zarur
yondashuvlardan biri hisoblanadi. XX asrning ikkinchi yarmida dunyo tajribasida ona
tilini chet so‘zlardan tozalash masalasi
Koreya, Xitoy kabi rivojlangan davlatlar
siyosatining ajralmas qismiga aylangani Fitrat yetakchiligidagi til siyosatining to‘g‘riligini
tasdiqlaydigan dalillardan biridir.
Fitrat ham ilmiy, ham ijodiy faoliyatida
o‘zbek tilining mavqeyini ko‘tarishga
,
badiiy jozibadorligini ko‘rsatishga intildi.
Tilshunoslikka doir talqinlarida bir necha
tillarni, avvalo,
o‘z ona tilini mukammal bilgan til jonkuyari sifatida namoyon bo‘ldi.
“Fitrat arab
, fors, rus, turk tillarini mukammal bilgani holda,
o‘zbek tilining o‘ziga xos
xususiyatlarini ochib berishga,
o‘zbek tilining turkiy tillar tizimidagi o‘rnini va bundan
keyingi istiqbolini belgilab berishga harakat qildi” [Nurmonov
, 2002:138].
Fitrat turkiy tilni
eng boy
va
eng baxtsiz
til sifatida ta’riflagan: “
Dunyoning eng boy,
eng baxtsiz bir tili qaysi tildir? Bilasizmi? Turkcha. ...Dunyoning eng boy tili turkchadir, eng
baxtsiz tili xud turkchadir
” deb yozgan edi [Fitrat
, IV,
2000:124]. Olim o‘zbek tili tarixiy
taraqqiyoti,
nomlanish tarixini e’tiborga olib
,
bu tilni “turkcha” deb nomlaydi. Tilning
boyligi qaysi jihatlari bilan ifodalanishi, xususan,
so‘zlarining ko‘pligi
,
so‘z yasash
ko‘rinishlarining turliligi
,
qoidasining mukammalligi bilan izohlaydi. “Bir tilning boylig‘i u
tildag‘i so‘zning ko‘bligi (kasrati kalimat)
,
undirik kengligi (vus’ati ishtiqoq)
, yusup
tugalligi (mukammalliyati qavoyid) bilan bo‘lur” [Fitrat
, IV, 2000:124].
Fitrat turkiy tilning boyligini Alisher Navoiy “Muhokamat ul
-
lug‘atayn” asarida
asoslagani,
misollar orqali ko‘rsatib berganini qayd etadi: “
Bu so‘z bukun emas
, necha yuz
yil burun orag‘a chiqmish deya Navoiyning “Muhokamat ul
-
lug‘atayn” kitobindan o‘z
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
3 (2024) / ISSN 2181-3701
34
javobini olmish. Navoyining kitobi turkchaning boylig‘ini ochibg‘ina bildira olmasa ham
,
turkchada so‘z ko‘bligini u yaxshi bildiradir. Navoiy yolg‘iz “yig‘lamoq”ning turlarini
ko‘rsaturgan turkcha so‘zlarning shunchasini yozadir: ingramak
, singramak, ingichkirmak,
yig‘lamoq
,
yig‘lamsnmoq
,
o‘kurmak
, siqtamoq... mana sizga bir hodisaning yetti turi uchun
otkim, oralarida ingizka ayirmalar bordir
” [Fitrat
, IV, 2000:124].
Fitrat tushunchalarni nomlashda turkiy muqobillarini topish, shuning barobarida
ichki imkoniyatlar asosida so‘z yasash haqidagi takliflarini o‘rtaga tashladi. Turkiy
tillarda muqobili bo‘lmagan forscha
-tojikcha,
arabcha so‘zlarni aynan qo‘llashni
ma’qulladi. Lekin mumkin qadar tilning ichki imkoniyatlaridan foydalanish
,
yangi so‘z
yasash o‘zbek tilini ichki imkoniyatlar asosida boyitishda muhimligini ta’kidladi. “
Hozirgi
so‘zlarimizdagi arabcha
, forschalardan bir nechasi uchun turkcha topilmaydir, desangiz
to‘g‘ridir. Biz ham ularni chiqarmoqchi emasmiz. Unlarni olurmiz
,
lekin o‘zimizniki
qilurmiz. Turkchalashtiramiz. “Qoida”ning turkchasi yo‘qdir. “Sarf”ning
-da turkchasini
topolmadik. Ikkisin daxi olurmiz. Lekin siz kabi “qavoidi sarfiya” demasdan
,
“sarf qoidalari”
dermiz
” [Fitrat
, 1996:240]. Fitrat turkchalashtirish,
o‘zbekchalashtirish siyosatini ilgari
surgan ilg‘or fikrli ziyoli sifatida o‘z davridagi tilshunoslar hamda ziyolilar qatlamiga
ta’sir o‘tkaza oldi.
Fitrat keng ma’no mundarijasiga ega turkiy so‘zlar ko‘p ekanligini qayd etgan:
...turkchada bu hol oz emas. Arabcha nufuz, murur,
ubur; u to‘g‘rusinda o‘tmoq
, kechmoq,
omoq, ortmoq bor. Arabcha kand, azm, amal qarshusinda turkcha tilak, istov,
o‘rxan bor.
Arabcha zarf yoninda turkcha idish bor, sovut bor. Arabcha kaf',
manfaat o‘rninda turkcha
tosix bor,
unum bor. Arabcha qalb o‘trusinda turkcha yurak bilan ko‘ngul bor. Arabcha
sadr,
turkcha ko‘ks va ko‘krak bor
[Fitrat, IV, 2000:124].
Fitrat turkiy tilda bitilgan “Qutadg‘u bilig”
,
“Devonu lug‘otit turk” kabi
nodir
namunalarni o‘rgandi
, ommalashtirdi,
targ‘ib qildi. Turkiy tilning keng imkoniyatlari aks
etgan va olam manzarasi til tasvirlari orqali yorqin aks ettirilgan bu asarlar bugungi
kunda dunyo ilm ahli tomonidan keng miqyosda o‘rganilmoqda. Ilm ahli ularda aks etgan
hayot haqiqatlaridan,
turmush tarzi haqidagi xulosalardan bahramand bo‘lmoqdalar.
Turkiy tilning keng imkoniyatlarini nazariy jihatdan asoslashga harakat qilgan
Fitrat uning jozibadorligini,
ta’sirchanligini
, keng semantik imkoniyatlarga ega ekanligini
amalda namoyon qildi: o‘z ijodida turkiy tilning
beqiyos tasviriy imkoniyatlari,
ma’no
xususiyatlaridan foydalandi. Turkiy tilning ma’lumot berish
,
ta’sirchanlikni ta’minlash va
badiiy imkoniyatlari Fitratning ilmiy asarlarida, ilmiy va ilmiy ommabop maqolalarida,
hikoyalarida, dramalarida,
she’riyatida o‘z aksini topgan.
Fitrat she’riyatida turkiy so‘zlar keng badiiy bo‘yoqdorligi
bilan namoyon bo‘lgan.
Fitrat, avvalo,
badiiy uslubdagi muhim ifoda usullaridan bo‘lgan jonlantirish san’atidan
foydalanib,
yurtga shaxs sifatida murojaat qilgan hamda tashxisning go‘zal
namunasini
yaratgan:
Turon, yigiting, barchaga boq,
qalqdi oyoqg‘a
Yurtda qorovul qo‘yg‘ali arslonmi kerakdir?
[Fitrat, I, 2000:31].
Bu yondashuv ta’sirchanlikni oshirishga xizmat qilgan.
Fitrat turkiy iboralardan mahorat bilan foydalangan. Yuqorida keltirilgan
misralardagi
oyoqqa qalqmoq
iborasidagi
qalqimoq
quyidagi ma’nolarda ishlatiladi:
1.
Suyuqlikning betida chayqalmoq, tebranmoq. 2.
Yuzada, biror narsa ustida
lapanglamoq; u yon-bu yon chayqalmoq, silkinmoq. 3.
Ixtiyorsiz,
qandaydir ta’sir bilan
biror tomonga siltanmoq. 4.
Ko‘chma ma’noda:
notinch holatda,
harakatda bo‘lmoq.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
3 (2024) / ISSN 2181-3701
35
5. Biror narsa ostidan, ortidan, tubidan sirtga (yuqoriga) chiqmoq. 6.
O‘tirgan
, yotgan
joydan o‘rnidan turmoq
,
qo‘pmoq.7.
Paydo bo‘lmoq
, chiqmoq, toshmoq. 8.
Ko‘chma
ma’noda:
n
amoyon bo‘lmoq
, aks etmoq. 9.
Ko‘chma ma’noda:
ikkilanmoq. 10.
O‘qchimoq.
So‘z
qalqmoq
shaklida ham ishlatiladi
(O‘TIL
, V, 232).
Oyoqqa qalqimoq
“o‘tirgan joyidan
tiklanmoq,
tik turmoq” ma’nolarini anglatadi;
yuragi qalqimoq
qalbida kuchli noxush his-
sezgi qo‘zg‘almoq
(O‘TIL
, V, 232).
Oyoqqa qalqmoq
iborasi
hozirda
oyoqqa turmoq
shaklida qo‘llanadi.
Oyoqqa
turmoq
“o‘rnidan turmoq” ma’nosida;
“
bosh ko‘tarmoq
,
qo‘zg‘almoq
, qarshi chiqmoq,
oyoqlanmoq”;
“
kasaldan sog‘ayib
, yurib ketmoq;
“
yo‘lga
, izga tushmoq,
yaxshilanmoq”
kabi
ko‘chma ma’nolarda qo‘llanadi (O‘TIL
, III, 90).
Oyoqqa qalqmoq
“qiyinchilik
,
mashaqqat,
xavotir bilan turmoq” ma’nolaridagi tushunchalarni aks ettiradi.
“Himoya qilmoq” tushunchasi
qanotlari ostiga olmoq
iborasi yordamida aks
ettirilgan: “
Dunyo xalqi bo‘ysundirmagan saltanatlaring nechun buzuldi? Insonlik olamini
qanotlari ositinda olgan hoqonlig‘ning nechun kuchi o‘ldi? Kuchingmi ketdi? Kimsasizmi
qoldi? Yo‘q...yo‘q...Tangri haqqi uchun yo‘q! Sen kuchsiz emassan
, sen kimsasiz emassan
”
[Fitrat, I, 2000:32].
Fitrat turkiy leksemalar orqali metaforaning yorqin namunalarini yaratgan:
Ey hoqonlar o‘chog‘i! Ey qahramonlar tug‘oyi! Qani u chaqmoq chaqishli botir
qahramonlaring? Qani avvalg‘i o‘q yurishli
, otli
beklaring? Nechun “urho”laring
eshitilmaydir?
[Fitrat, I, 2000:31].
“Shiddatli”
,
“shijoatli” ma’nolari
chaqmoq chaqishli
,
“tik
,
adil yurish” ma’nolari
o‘q
yurishli
ko‘chimlari orqali ifodalangan.
Eski
so‘zi quyidagi ma’nolarni anglatadi: 1.
Yangilik sifati ketgan, yaroqlilik
bo‘yog‘ini ma’lum darajada yo‘qotgan. 2. Ko‘xna
,
ko‘p vaqtlardan beri ma’lum bo‘lgan
,
ko‘p vaqtdan beri turgan (yangisiga nisbatan). 3.
O‘tgan vaqtga oid
,
avvaldan ma’lum;
o‘tgan. 4. Avval ham bo‘lgan
,
eskidan ma’lum. 5.Eski usuldagi; eskicha. 6.
Bundan
(hozirgidan) oldingi; avvalgi, sobiq. 7.
Iste’moldan chiqqan
, eskirgan yoki bekor qilingan.
8. Ko‘pni ko‘rgan
,
hayot tajribalariga ega bo‘lgan
,
ko‘pdan ma’lum (O‘TIL
, V, 55).
Eski so‘zining semantik xususiyatlari metafora ko‘rinishlari uchun asos bo‘lgan:
“
Qayg‘urma! Eski davlating
, eski saltanating, eski yigitlaring, eski arslonlaring hammasi
bor,
hech biri yo‘qolmishdir. Yolg‘iz... Oh yolg‘iz tarqalmishdir
[Fitrat, I, 2000:32].
Eski davlat, eski saltanat
birikuvlari hozirgi uslub talabiga mos keladi.
Eski yigit,
arslon
birikuvlari hozirgi o‘zbek adabiy tili uchun me’yor hisoblanmaydi. Bu esa
eski
so‘zining ma’no ko‘lami hozirga kelib torayganligini ko‘rsatadi.
Fitrat “vatan” tushunchasini
o‘choq
timsoli orqali
gavdalantirgan: “
Yovlaring seni
shu kungami soldilar?
Tilagim, istagim, saodatim!
Bolalaring seni shu holdami qo‘ydilar?
Suyunchim,
ovunchog‘im
,
o‘chog‘im
! [Fitrat, I, 2000:33].
Ayol qiyofasida ham tasvirlagan: “
Ey mungli xotun, sen kimsan?
Eyg‘amli ona
, nechuk mundan ayrilmaysan?Yonimda,
ko‘zimda
, miyamda,
yuragimda nima axtarasan,
nechuk ketmaysan? Qayg‘u tutunlari ichra yog‘dusi qolgan
ko‘zlaring
,
u yosh yomg‘irlarin nechun to‘kadir? Zulm zanjirlari bilan bog‘langan qo‘llaring
nechun haryonga uzatiladir, nima tilaysan? Oh... Bildim... bildim... Angladim! Sen mening
Vatanimsan, vatanimning mungli xayolisan
!” [Fitrat
, I, 2000:32].
Miyada, yurakda axtarmoq birikmalari, zulm zanjiri, mungli xayol
birikuvlari
asosida metafora hosil qilingan.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
3 (2024) / ISSN 2181-3701
36
XULOSA VA TAKLIFLAR
Alisher Navoiy XV asrning ikkinchi yarmida turkiy tilning keng imkoniyatlarga ega
ekanligini nazariy jihatdan asoslab, amaliy jihatdan isbotlab bergan bo‘lsa, Abdurauf Fitrat
bevosita Navoiyga ergashib, uning fikr-mulohazalari, nazariy ma
’
lumotlaridan tayangan
holda XX asr boshlarida turkchaning keng imkoniyatlarini nazariy va amaliy jihatdan
isbotlab, asarlari misolida ko‘rsatib berdi. Bu jihatdan Fitrat o‘zbek tilshunosligini alohida
taraqqiyot bosqichiga olib chiqdi. Turkiy so‘zlarning saqlanib qolishi, keng yoyilishiga o‘z
hissasini qo‘shdi. Ichki imkoniyatlar sifatida sheva so‘zlarining qo‘llanishi hamda so‘z
yasash tizimi mahsuldorligini oshirishda o‘z o‘rniga ega bo‘ldi. Til masalalarini siyosat
darajasiga ko‘tarib, til muhofazasini ham jamoat arbobi, ham ziyoli, ham olim va eng
muhimi, shu til sohibi sifatida fidoyilarcha targ‘ib qildi.
TAVSIYALAR
1.
O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini oshirish dolzarblik kasb
etgan bugungi kunda ona tilini ichki imkoniyatlar asosida boyitish g‘oyasi muhim
qiymatga ega. Ayrim sheva so‘zlarini
,
adabiy tilda muqobili bo‘lmagan leksik birliklarni
ommalashtirish,
chetdan kirib kelayotgan so‘zlarning turkiy muqobilini topish
,
o‘zbek
tilining ichki imkoniyatlari orqali yangi so‘z yasash amaliyotini qo‘llash lozim.
2. Fitratning davr tilini mumtoz asarlar tili bilan muvofiqlashtirishga qaratilgan
sa'y-harakatini bugungi kunga tatbiq etish,
mumtoz manbalar tiliga bag‘ishlangan izohli
lug‘atlarni nashr etish va
ommalashtirish zarur.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Абдурауф Фитрат. Чин севиш. –Тошкент, 1996.
2.
Абдурауф Фитрат. Чиғатой гурунги. Танланган асарлар.
I.
–Тошкент:
Маънавият, 2000.
3.
Абдурауф Фитрат. Танланган асарлар.
I.
–Тошкент: Маънавият, 2000.
4.
Бобомуродова Ш. Ўзбек тилшунослиги ривожида Элбекнинг роли. Филол.
фан. номз... дисс. –Тошкент
, 2002.
5.
Нурмонов А. Ўзбек тилшунослиги тарихи. –Тошкент: Ўзбекистон, 2002.
6.
Сайидов Ё. Фитрат бадиий асарлари лексикаси. Филол. фан. номз....дисс. –
Тошкент
, 2001.
7.
Тўйчибоев Б. Фитрат ва ҳозирги ўзбек адабий тили // анжуман
материаллари. –Бухоро, 1992.
8.
Тўйчибоев Б. Фитрат –
тилшунос.
–Тошкент,
1995.
9.
Тоғаев Т. Ашурали Зоҳирий ва унинг тилшунослик мероси.
–Тошкент, 2021.
10.
O
‘
TIL
−
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. –Тошкент: Ўзбекистон Миллий
энциклопедияси Давлат илмий нашриёти, 2006. I −680 б.; IV − Тошкент, 2008.
-
608 б.
11.
Қосимов
Б. Миллий уйғониш: жасорат, маърифат, фидойилик.
-
Тошкент:
Маънавия, 2002.
-356-357/.
