№ 1 (2025) “Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika” jurnalining maxsus soni

Ushbu maqola tildagi va muloqotdagi gender belgilangan so‘zlarning rolini tahlil qiladi, bu so‘zlarning pragmatik maqsadlar, nutq aktlari va ijtimoiy munosabatlarni qanday aks ettirishiga e’tibor qaratadi. Maqolada jinsiy farqlar, yosh, oilaviy aloqalar, ijtimoiy rollar va kasblarni ifodalovchi gender leksikasining semantik guruhlari muhokama etiladi. Tadqiqot gender tilining muloqotni shakllantirishi, nafaqat ma’lumot uzatishga, balki ishontirish, hissiy ta’sir va kuch munosabatlariga ham ta’sir ko‘rsatishini ta’kidlaydi. Bundan tashqari, maqolada madaniy va ijtimoiy omillarning tildagi gender stereotiplarning shakllanishiga ta’siri va ularning turli lingvistik kontekstlardagi pragmatik oqibatlari o‘rganiladi.

Maqola sotsial deyksis, uning tildagi ifodasi, muloqot nutqida sotsial deyktiklarning o‘rni hamda ahamiyatini o‘rganishga bag‘ishlangan. Mazkur ishda sotsial deyktik birliklar turlarga ajratilgan, shuningdek, fe’l turkumiga oid ayrim so‘zlarning ishora xususiyatlari haqida fikr yuritilgan.

Raqamli iqtisodiyot sharoitida madaniyatlararo kommunikatsiya global hamkorlikni ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu maqolada ingliz tilining raqamli iqtisodiyotdagi o‘rni, madaniyatlararo muloqot vositasi sifatida tutgan roli va uning xalqaro aloqalarni rivojlantirishdagi ahamiyati tahlil qilinadi. Ingliz tili raqamli iqtisodiyotda biznes, texnologiya va ta’lim sohalarida umumiy aloqa vositasi sifatida foydalaniladi. Maqola madaniyatlararo kommunikatsiyaning rivojlanishida ingliz tilining o‘quv jarayonlarida qo‘llanilishiga alohida e’tibor qaratadi va bu tilning xalqaro madaniy muloqotlar uchun universal platforma yaratishdagi o‘rnini ochib beradi.

Ushbu tadqiqot yoshning ijtimoiy tarmoqlardagi muloqotining  leksik va semantik xususiyatlariga ta’sirini o‘rganadi. Twitter, Facebook va Instagram ma’lumotlari asosida to‘rt yosh guruhining yozishmalarini tahlil qilish orqali tadqiqot o‘smirlar (13-19 yosh), yosh kattalar (20-35 yosh), o‘rta yoshdagi kattalar (36-55 yosh) va kattalar (56+ yosh) kabi guruhlarni qamrab oladi. Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, o‘smirlar va yosh kattalar ko‘proq norasmiy, yangilangan tilni ishlatib, slang va emojilarni qo‘llaydi, ayni paytda kattalar rasmiy va an’anaviy tilga moyil bo‘ladi. Ushbu tadqiqot yosh guruhlari bo‘yicha tilning raqamli makonlardagi rivojlanish tendensiyalarini ochib beradi.

Ushbu maqolada tibbiyot sohalaridagi ochiqlik va samimiylik tushunchalari keng yoritilgan. Olimlarning tibbiyot sohasidagi notiqlik, ochiqlik, samimiylik tushunchalari borasidagi  qarashlari haqida fikr yuritilgan, ularning bir biriga o‘xshash va o‘xshash bo‘lmagan fikrlari tahlil qilingan. Tibbiyotdagi samimiylik va ochiqlik ko‘rinishlari nazariy jihatdan  asoslangan va misollar bilan boyitilgan. Tibbiy nutq inson hayotining muhim qismiga xizmat qiluvchi nutq turlaridan biri hisoblanadi. Tibbiy nutq murakkab diskursiv shakllanish bo‘lib,  tibbiyot bilan u yoki bu tarzda bog‘liq bo‘lgan turli jihatlar, janrlar va kommunikativ vaziyatlarda o‘zini namoyon qiladi. Tadqiqotimizda  eng katta qiziqish o‘z o‘rnida ishonchli muloqotni amalga oshirish shakli sifatida shifokor va bemor o‘rtasidagi shaxslararo ochiq va samimiy muloqotga  qaratilgan.

Mazkur maqola O‘zbekiston va Rossiya o‘rtasidagi yozma muloqotning tarixiy va zamonaviy jihatlarini o‘rganishga bag‘ishlangan. Rus tilining o‘zbek yozuviga ta’siri, matnlar uslubi va mazmunida o‘z ifodasini topgan madaniy xususiyatlar tahliliga alohida e’tibor qaratilgan. Muallif ikki tilning mintaqada shakllanishi, rus tilining ta’lim, fan va madaniyatdagi o‘rni, rasmiy va norasmiy yozishmalarda rus tilidan foydalanish, uning biznes va ta’limdagi o‘rni, ikki mamlakatda yozma kommunikatsiya uslublarini taqqoslash, xushmuomalalik, rasmiyatchilik va boshqa madaniy o‘ziga xosliklarni tahlil qilish, tarjima qilish qiyinchiliklari, terminologiyani moslashtirish  raqamlashtirishning madaniyatlararo kommunikatsiyaga ta’siri kabi jihatlarni ko‘rib chiqadi.

O‘tkazilgan tahlil asosida muallif O‘zbekiston va Rossiya o‘rtasidagi madaniyatlararo yozma muloqot samaradorligini yaxshilash bo‘yicha tavsiyalar beradi.

Ushbu maqolada toʻgʻridan-toʻgʻri tarjimada sheʼriy va nasriy tarjimaning oʻziga xos xususiyatlari, tarjimadagi assonans va dissonans, tarjimaning lingvistik va madaniy muammolari, pragmatik muammolar, pragmatik assotsiatsiya, voqelik tarjimasi, oʻquvchiga adekvat tarjimani taʼminlash masalalari bayon etilgan, tarjimashunoslikning dolzarb masalalari tadqiq qilingan.

Ushbu maqolada gеndеr tаdqiqоtlаrining muhimligi, tilshunоslikdа “gеndеr” tushunchаsi jinsning ijtimоiy-mаdаniy jihаtlаri hamda ulаrning til hаmdа mulоqоtgа tа’sirini xulq-аtvоr, hissiy, mаzmunli vа kоmmunikаtiv jihаtlаrdаgi fаrqlаr, shuningdеk, jins bilаn bоg‘liq tеmpеrаmеnt vа xаrаktеr xususiyаtlаrining о‘zigа xоs kо‘rinishlаrini tahlil qilishning nazariy asoslari ko‘rib chiqilgan.

Ushbu mаqоlа nutq mаdаniyаti vа еstеtik sеzgirlik о‘rtаsidаgi munоsаbаtni о‘rgаnаdi vа bаdiiy аdаbiyоt lingvistik qаdrlаshni rivоjlаntirish uсhun qаndаy kuсhli vоsitа bо‘lib xizmаt qilishini tа’kidlаydi.

Til tizimida atoqli otlar alohida o‘rin tutadigan lusoniy hodisa sanaladi. “Onomastika”ni alohida fan sifatida oliy oʻquv yurtlarida oʻqitish atoqli otlar borasida yetarli bilim, malaka va ko‘nikmaga ega yosh avlodni tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etadi. Mazkur maqolada nemis onomastikasiga oid tushunchalar yoritildi.

      Ushbu maqolada “Malikayi ayyor”, “Kuntug’mish”, “Orzigul” dostonlari chastotali lug’ati asosida lingvostatistik tahlil xususida fikr yuritilgan. Shunungdek, WordSmith Tool dasturi asosida chastotali lug’at yaratish hamda uning imkoniyatlari to’g’risida ma’lumotlar berilgan. “Keywords”  funksiyasi yordamida mazkur korpusdagi kalit so’zlarni aniqlashda yordam berishi kabi masalalar o’rganilgan. “Malikayi ayyor” dostonidagi eng faol so’zlar, “Orzigul” dostonidagi yuqori chastotaga ega bo’lgan so’zlar, Kuntug’mish” dostoni kalit so’zlar faol qismlari o’rganilgan.  Mazkur maqolada yana Sketch Engine korpus menejeri yordamida amalga oshirilgan ishlar xususida ma’lumotlar berilgan.

Maqolada ingliz tilini o'rgatishda nutq ko'nikmalarini rivojlantirish va takomillashtirish muhimligi masalasi ko'tarilgan. Ingliz tili darslarida nutq ko'nikmalarini o'zlashtirishda yuzaga keladigan ba'zi qiyinchiliklar ko'rib chiqildi. Nutq ko'nikmalarini rivojlantirish muammosiga bag'ishlangan ilmiy ishlarni tahlil qilish jarayonida muallif nutq qobiliyatlarini rivojlantirishdagi asosiy qiyinchiliklar haqida o'z nuqtai nazarini shakllantirdi va ularni keltirib chiqaradigan sabablarni aniqladi.

Maqolada Samarqand viloyati qarluq shevalariga xos barqaror birikmalarning oʻziga xos jihatlari, Navoiy asarlarining til xususiyatlari, bu borada olimlar tomonidan amalga oshirilgan tadqiqotlar, erishilgan yutuqlar hamda shoir ijodida iboralarning ma’nolari, qoʻllanish oʻrinlariga alohida toʻxtalib oʻtilgan. Zotan, XV аsrlаrdа Samarqand viloyati qarluq shevalaridа so‘zlovchi аholi nutqidа qаndаy so‘zlаr fаol qo‘llаnilgаnligini bilish uchun Аlisher Nаvoiy аsаrlаri tili muhim tаdqiqot mаnbаi sifаtidа аhаmiyаtli. Chunki аdib Sаmаrqаnddа zаmonа tаqozosi bilаn istiqomаt qilgаn pаytlаrdа mаhаlliy аholi bilаn mustаhkаm аloqа bog‘lаgаn, ko‘plаb mudаrris, shoir vа tаlаbаlаr bilаn muloqot qilgаn. Bu tabiiy jarayon uning asarlari tilida aks etgani, shubhasiz. Qolaversa, asarlarining izohli lugʻati asosida yigʻilgan iboralar dala materiallari bilan qiyoslangan.

Ushbu tadqiqot ingliz tilida "red" va qoraqalpoq tilida " qizil" so‘zlarining rang ramziy ma’nolarini, ularning universal va madaniy o‘ziga xosliklarini o‘rganishga bag‘ishlangan. Tilshunoslik, madaniyat va tarixiy manbalarni qiyosiy tahlil qilish orqali qizil rangning hayotiylik, kuch va kuchli hissiyotlarni ifodalashdagi o‘rni o‘rganilgan. Ingliz va qoraqalpoq tillarida qizil rang sevgi, xavf va ehtiros bilan bog‘liq bo‘lsa-da, ushbu rang ramziyligi bo‘yicha sezilarli madaniy farqlar mavjud. Ingliz tilida qizil rang ham ijobiy, ham salbiy ma’nolarga ega bo‘lib, individual his-tuyg‘ular va jamiyat ogohlantirishlarini aks ettiradi. Qoraqalpoq madaniyatida esa qizil rang asosan ijobiy ma’nolarga ega bo‘lib, farovonlik, hayotiylik va jamiyat quvonchini, ayniqsa bayram va marosimlarda ifodalaydi. Tadqiqot til, madaniyat va tafakkur o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni ta’kidlab, rang nomlari umumiy kognitiv ildizlarga ega bo‘lsa-da, ularning ramziy ma’nolari har bir tilning madaniy qadriyatlari va an’analari bilan shakllanishini ko‘rsatadi. Natijalar rangning til va muloqotga ta’sirini chuqurroq tushunishga hissa qo‘shib, turli tillarda rang ramziyati bo‘yicha qo‘shimcha tadqiqotlarni rag‘batlantiradi.

Ushbu maqola metonimiya va sinekdoxa stilistik uslublarini o‘zbek va ingliz yozuvchilari asarlarida taqqoslashni maqsad qilgan. Tadqiqot ushbu ikki ritorik vosita orqali ma’no boyligini oshirish, chuqur ifoda qatlamlarini taqdim etish va o‘quvchini jalb etishda qanday foydalanilishini o‘rganadi. Metonimiya va sinekdoxaning ikkala tildagi roli, stilistik qo‘llanilishi, madaniy xususiyatlari va adabiy an’analari o‘rtasidagi o‘xshashlik va farqlarni yoritib beradi. Tanlangan yozuvchilarning asarlari tahlil qilinib, ushbu stilistik vositalarning hikoya tuzilishi va o‘quvchi talqiniga ta’siri ko‘rsatiladi.

    Ushbu maqolada postmodernizm nazmi madaniy va intellektual yo‘nalish sifatida ko‘rib chiqilib, uning an'anaviy katta hikoyalarga tanqidiy munosabati va kategorizatsiyaga qarshi turishi ta'kidlanadi. Postmodernizmning xususiyatlari sifatida  fragmentasiya va falsafa, san'at va adabiyotdagi tajriba ko‘rsatiladi. Maqolada postmodernizmning ijtimoiy, siyosiy va madaniy kontekstlarda nisbiylikka urg‘u berish, mutlaq haqiqatlarni rad etish va intertekstuallikdan foydalanish kabi bir necha muhim jihatlari tahlil qilinadi. Shuningdek, postmodernizmning o‘quvchi javobi nazariyasi, dekonstruksiya va yuqori hamda ommaviy madaniyatni birlashtirish kabi tanqidiy g‘oyalarga qanday ta'sir ko‘rsatgani muhokama qilinadi.

Mazkur maqola ingliz va o‘zbek tillaridagi “mouth/og‘iz” semantikali leksik birliklarning funksional-stilistik xususiyatlarini chog‘ishtirishga bag‘ishlangan. Tadqiqotda ushbu birliklarning turli uslublardagi qo‘llanishi, denotativ va konnotativ ma’nolari o‘rganilgan. Kontekstual va kontrastiv tahlil metodlari yordamida ilmiy, badiiy, publitsistik va rasmiy-huquqiy uslublardagi o‘ziga xos jihatlar aniqlangan. Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, har bir uslubda “mouth/og‘iz” birliklari turlicha ma’no yukiga ega bo‘lib, ularning qo‘llanilishi madaniy va ijtimoiy omillarga bog‘liq. Ushbu maqola lingvokulturologiya, semantika va pragmatika sohalarida nazariy bilimlarni boyitib, til o‘rganish va tarjima jarayonida interferensiya xavfini kamaytirishga ko‘maklashadi. Stilistik tahlillar orqali mazkur birliklarning turli tillar va uslublardagi o‘rni yanada batafsil yoritilgan.

Jek Londonning til tanlashini tahlil qilar ekanmiz, biz nafaqat tilning nozik tomonlarini, balki uning hikoyalariga singdirilgan madaniy ma’nolarni ham ochib beradigan lingvomadaniy sayohatga chiqamiz. Londonning merosi faqat uning sarguzashtparastligida emas, balki inson tabiatining murakkabliklarini yoritish uchun tildan mohirona foydalanishida ham mujassamlashgan. Bundan tashqari, Londonning lingvistik mahorati oddiy so‘zlardan ham yuqori ekanligini ko‘ramiz; bu hikoya qilish san’atining qanchalik kuchli ekanligini, idrokni shakllantirishini, qarashlarni o‘zgartirishini va borliqning murakkabliklarini chuqur anglashga yordam berishini ko‘rsatadi. Jek London olamida til bir kemaga aylanadi, o‘quvchilarni tabiat, jamiyat va inson ruhiyatining betakror manzaralari bo‘ylab sayohatga olib boradi.

Ushbu maqolada maqolada o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi munosabatlarning o‘quvchilarning akademik va shaxsiy rivojlanishida muhim ahamiyatga ega ekanligi ta’kidlangan. Ijobiy munosabatlar motivatsiya, ishtirok va muvaffaqiyatni oshiradi. Madaniy kompetentlik, hissiy qo‘llab-quvvatlash va ishonchni shakllantirish kabi asosiy tamoyillar inklyuziv va samarali o‘quv muhitini yaratishda muhimdir. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, qo‘llab-quvvatlovchi aloqalar chidamlilikni, hamkorlikni va tanqidiy fikrlashni rivojlantiradi. Katta sinflar va vaqt cheklovlari kabi qiyinchiliklar mavjud bo‘lsa-da, ularni tuzilgan mashg‘ulotlar va samarali muloqot orqali bartaraf etish mumkin. Zamonaviy va xilma-xil ta’lim sharoitlariga moslashish uchun pedagoglar o‘z malakasini oshirishi muhimdir. Xavfsiz va madaniy jihatdan javob beruvchi muhit nafaqat sinf boshqaruvini yaxshilaydi, balki o‘quvchilarning uzoq muddatli muvaffaqiyatiga ham hissa qo‘shadi.

Maxsus ta’lim muhtoj bolalar, ularning o‘ziga xos xususiyatlari va ehtiyojlari bilan bog‘liq ravishda, ta’lim tizimida alohida e’tibor va yondashuvni talab qiladi. Ushbu tadqiqotda, maxsus ta’lim muhtoj bolalarning turli xil turlarini aniqlash va ularni o‘qitish uchun samarali usullarni belgilash maqsad qilingan. Maxsus ta’lim muhtoj bolalar, ko‘pincha, an’anaviy ta’lim tizimlarida qiyinchiliklarga duch keladilar, shuning uchun ularning individual ehtiyojlariga mos keladigan o‘qitish strategiyalarini ishlab chiqish zarurati ortib bormoqda. Ushbu maqolada, maxsus ta’lim muhtoj bolalarning turlari, ularning o‘ziga xos xususiyatlari va o‘qitish jarayonida qo‘llaniladigan innovatsion usullar haqida batafsil ma’lumot beriladi. Tadqiqotning asosiy muammosi, ingliz tilini o‘qitishdagi qiyinchiliklar va har xil natijalarga erishishning sabablarini aniqlash. Buning uchun avvalo , o‘quvchilarning pedagogik-psixologik qobiliyatlari tahlil qilindi. Maxsus ta’limga muhtoj bolalar VARK modeli asosida turlarga ajratish uchun so‘rovnoma metodidan foydalanildi. So‘rovnomada 3 ta turli umumta’lim maktablaridagi o‘quvchilar ishtirok etdi va natijalar, ularning o‘qish uslublari, kuchli tomonlari hamda qiyinchiliklarini aniqlashga yordam berdi. Maxsus ishlab chiqilgan anketa -so‘rovnoma sinovi  umumta’lim maktablarining 1 va 2 sinflarida ta;lim olayotgan 30 tadan umumiy 60 ta bolada o‘tkazildi. Uning natijasiga ko‘ra bir sinfda har xil turdagi o‘rganuvchilar mavjud.

Ushbu maqolada tibbiyot mutaxassislarining muloqot ko'nikmalarini oshirish uchun tibbiy ingliz tili ta'limining simulyatsiyaga asoslangan ta'limga integratsiyalashuvi ko'rib chiqilgan. Bu ona tilida so'zlashmaydiganlar uchun tibbiy ingliz tilini bilishning ahamiyatini ta'kidlaydi va real klinik ssenariylar tilni ham, tibbiy tushunchalarni ham samarali o'rgatishi mumkinligini ta'kidlaydi. Maqola tilga yo'naltirilgan simulyatsiyalarni yaratish uchun tuzilgan asosni taqdim etadi, terminologiyadan foydalanish va bemorlarning o'zaro ta'sirini yaxshilash kabi afzalliklarga murojaat qiladi va resurslarni cheklash kabi muammolarni muhokama qiladi. Amaliy yechimlar va misollar kiritilgan bo'lib, bu til o'rganish va tibbiy tayyorgarlik o'rtasidagi tafovutni bartaraf etishning innovatsion usullarini izlayotgan o'qituvchilar uchun qimmatli qo'llanma hisoblanadi.

Mazkur maqola neologizmlar va ularning turli shakllarini o‘rganishga bag‘ishlangan bo‘lib, ayniqsa, “bolalar neologizmlari” tushunchasiga alohida e’tibor qaratadi. Bolalar tomonidan ijodiy fikrlash va nutq rivojlanishi jarayonida yaratilgan yangi so‘zlar ramziy belgi sifatida til rivojlanishining muhim qismi hisoblanadi. Maqolada bolalarning neoleksik birliklar yaratish mexanizmlari, bu jarayonning lingvistik, psixologik va nevrologik jihatlari tahlil qilinadi. Shuningdek, maqola “leksiklashtirish”, “yangi leksiklashuv” va “yangi leksiklashtirish” kabi atamalar orasidagi farqlarni oydinlashtirishga qaratilgan.

Bolalar tomonidan yaratilgan so‘zlarning ota-onalar va atrofdagilar tiliga ta’siri, kognitiv murakkabliklar va so‘z boyligi rivojlanishidagi nevrologik omillar tadqiqotning asosiy mavzularini tashkil etadi. Ushbu maqola bolalarning til rivojlanishida ijodiy jarayonlarni chuqurroq tushunishga hamda tilshunoslik va psixologiya sohalarida yangi ilmiy yondashuvlarni kashf etishga xizmat qiladi.

Zamonaviy tibbiyot koʻp madaniyatli jamiyatda ishlashga qodir boʻlgan malakali va bilimli tibbiyot mutaxassislariga muhtoj. Ushbu maqolaning maqsadi ham lotin tili va tibbiy terminologiya fanining tuzilishi va mazmunini aniqlashdan iborat boʻlib, bu fanni tibbiy terminologiya orqali faol va motivatsion oʻzlashtirishga yordam berishdir.

Сўнгги йилларда ҳукуматимиз ташаббуси билан яратилган шарт-шароит, имкониятлар ёшларимизнинг хорижий тилларини ўрганишга қизиқишини кучайтирди. Хусусан, юртбошимиз Ш.M.Мирзиёевнинг Германия Республикасига ташрифи чоғида Германия сиёсий доиралари вакиллари, тадбиркор ва ишбилармонлар билан музокараларда эришилган келишувлар ўзбеклар учун Германия йўлларини очди. Дунёнинг ривожланаётган давлатлари шоҳсупасининг юқори поғонасидан мустаҳкам ўрин эгаллаган Германияда ўқиш, ишлаш  минглаб ўзбек ёшларнинг немис тилини ўрганишга бўлган хоҳиш-истакларини янада кучайтирди. Мавзунинг долзарблиги ҳам юқорида кўрсатилган эҳтиёждан келиб чиқади. Бундан ташқари, немис тили бошқа хорижий тилларига нисбатан ўзига хос хусусиятларга ега эканлигини ҳисобга олган ҳолда, уни ёшликдан мунтазам равишда ўраниш зарурати юзага келади.

Maqolada rus tili darslarida tanqidiy fikrlashni rivojlantirishning samarali usullari tahlil qilingan. Tanqidiy fikrlash ta’lim oluvchilarning bilimlarni faol qo‘llashini va muammolarni hal qilish qobiliyatini oshirishda muhim ahamiyatga ega. Maqolada Dostoevskiyning "Jurnal dlya zapisey" asari asosida tadqiqot va analitik faoliyat olib boriladi. Usullar orasida guruhlarda ishlash, integratsiyalangan darslar, refleksiya sessiyalari, tanqidiy muhokamalar, multimedia resurslari va empatiyani rivojlantirish kabi metodlar muhokama qilingan. Ushbu usullar ta’lim oluvchilarda tanqidiy fikrlashni, ijodiy fikrlashni rivojlantirish va samarali jamoa ishi ko‘nikmalarini shakllantirishga yordam beradi. Maqolaning asosiy maqsadi rus tili darslarida zamonaviy tanqidiy fikrlash usullarini aniqlash va ularning samaradorligini baholashdir. Tanqidiy fikrlash shundan tashqari, ta’lim oluvchilarning individual o‘qish jarayonida faolligini oshiradi va ularning fikrlash qobiliyatlarini kengaytirishga yordam beradi. Umuman olganda, maqolada taklif qilingan usullar rus tili darslarida tanqidiy fikrlashni rivojlantirish uchun samarali vositalar bo‘lib xizmat qiladi.