№ 3 (2024) Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

       Maqola doirasida ingliz tilini oʻrganayotgan oʻzbek tilida soʻzlashuvchi talabalarning talaffuzidagi qiyinchiliklar koʻrib chiqiladi va takomillashtirish usullari taklif etiladi. Maqsadimiz - tilni oʻrganish jarayoniga taʼsir koʻrsatuvchi omillar haqida koʻproq maʼlumot berish. Olimlarning fikriga koʻra, talaffuzdagi muammolar, sun’iy til muhitida ham oʻquvchilar maxsus mashqlar, usullar orqali yengib oʻtishlari mumkin boʻlgan ingliz tilini oʻrgatish til funksiyasi va kommunikativ kompetensiya bilan chambarchas bogʻliqligi sababli toʻgʻri talaffuz ustida ishlash zarur deb hisoblaymiz.

Ko’rib chiqilgan ushbu maqolada chet tili kurslarini o‘qitish jarayonida ilg‘or pedagogik texnologiyalardan inter faol, innovatsion metodlar va muloqot usullaridan foydalanish talab etiladi. O‘zbekiston Respublikasida chet tillarini o‘qitish Yevropa Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi tavsiyalari asosida chet tili o‘qituvchisining bilim va ko‘nikmalarini baholash bo‘yicha yangi uslub va talablar ishlab chiqilmoqda.

Maqola tilshunoslik tadqiqotlaridagi modallikning ahamiyatini ko‘rib chiqadi, uni rivojlanishini va turli tillardagi ko‘rinishlarini o‘rganadi. Modallik toifalari, tadqiqot metodologiyalari va Aristotel, Charles L. Fillmor hamda J.Lakoff kabi olimlarning modallikka oid mulohazalari tahlil qilinadi. Modallikning muloqotni shakllantirishdagi roli va uning murakkab tabiati ta’kidlanadi, bu esa inson o'zaro munosabatlarini tushunishdagi ahamiyatini belgilaydi.

Ushbu maqolada Fitratning o‘zbek tilini millat tili sifatida saqlab qolish, rivojlantirish, ichki imkoniyatlar asosida boyitishdagi xizmatlari yoritilgan.

Maqolada oilaviy munosabatlarning ifodalanishi nemis, rus va o‘zbek maqollari asosida o‘rganilgan. Turli millatlarda oilaviy munosabatlar, er-xotin munosabatlari maqollarda turlicha talqin etilganligi misollar orqali yoritiladi. Nemis, rus va o‘zbek tillaridagi oilaviy munosabatlarni ifodalaydigan bunday maqollarning qiyosiy lingvomadaniyatshunoslik nuqtai nazardan tahlil qilish maqsadi turli madaniyat, anʼana va urf-odatlarga mansub xalqlarga xos umumiy (universal) va milliy o‘ziga xosliklarni aniqlashdir.

Jahon tilshunosligida hozirgi vaqtning eng muhim va istiqbolli vazifalaridan biri har xil turdagi matnlarda til va aqliy vakillik o'rtasidagi munosabatni o'rganishdir. Til va nutq hodisalari antropotsentrik omillar bilan chambarchas bog'liq bo'lib, sotsiolingvistik, kommunikativ-pragmatik va kognitiv jihatlar chorrahasida batafsil o'rganiladi. Bilim tuzilmalarini tarjima qilish muammolari, turli xil nutq turlarida til va kognitiv mexanizmlarni amalga oshirishning o'ziga xos xususiyatlari bo'yicha mono va ko'p tilli tadqiqotlar olib borilmoqda. Shu bilan birga, kognitologiya, pragmatika va korpus lingvistikasi sohasidagi nazariy va amaliy yutuqlar asosida matn birliklarini tahlil qilishning yangi usullari, protseduralari va texnikasi, xususan, rang qiymatlari ishlab chiqilmoqda va takomillashtirilmoqda.

Maqolada jahon va oʻzbek taʼlimining umumiy tendensiyalari, shuningdek, kasbiy, kommunikativ, madaniyatlararo kompetensiyalarni shakllantirish tamoyillari va usullari hamda menejment, muhandislik, iqtisodiy va boshqa nolingvistik mutaxassisliklar sharoitida chet tilini kasbiy maqsadlarda oʻqitish jarayoni koʻrib chiqiladi. Maqolada ushbu kompetensiyaning ba’zi muhim masalalari, jumladan, pedagogik qadriyatlarni anglash, pedagogik jarayonni qurish, pedagogik muloqot va xatti-harakatlar ko‘rib chiqiladi.

Mazkur maqolada o‘zbek tilidagi shaxs ruhiy holatini ifodalovchi birliklar tasniflanishi muhokama qilinadi. Ruhiy holatni ifodalovchi birliklar turli so‘z turkumlari kesimida ifodalanadi va til birliklarining lisoniy ahamiyati hamda semantikasi tahlil qilinadi. 

Ushbu  maqola tarjimada grammatik transformatsiyaning rolini ko'rib chiqadi va uning ingliz va o'zbek tillari o'rtasidagi lingvistik tuzilmalarni bog'lashdagi muhim ahamiyatini ta'kidlaydi. Muayyan  misollar va umumiy muammolarni o'rganib chiqib, maqola tarjimonlarning ushbu o'zgarishlarni samarali qo'llash qobiliyatini yaxshilash, tarjimalarda ham  til, ham madaniy sodiqlikni ta'minlash strategiyalarini taklif qiladi.

Ushbu maqolada bo‘lajak o‘qituvchilarda kasbiy tuyg‘ularni shakllantirish, kasbiy talablar ko‘nikmalari, kasbiy rivojlanish muammolari yoritilgan. Bundan tashqari, bilim va akademik ko‘nikmalarni rivojlantirish, bo‘lajak o‘qituvchilarni kasbiy identifikatsiyasini aniqlash usullari bayyon qilingan.

Raqamli vositalardan tashqariga chiqadigan va multimedia, ko'p foydalanuvchi platformalarini ta'minlaydigan tezroq apparat orqali talabalarga yangi ta'lim imkoniyatlarini taklif qiluvchi yangi innovatsiyalarning rivojlanishi bilan texnologiya vositachiligidagi vazifalarga asoslangan ta'limga (TBLT) qiziqish ortib bormoqda. Har qanday yangi sohada bo'lgani kabi, ushbu texnologiyalar yordamida til o'rganish bo'yicha kashshoflar til o'rganishning umumiy imkoniyatlarini, ularning sinfga integratsiyalashuvini va o'qitish va o'qitish metodologiyasi bilan mumkin bo'lgan aloqalarini o'rganmoqda. Yangi tadqiqotlar orasida o'yinlar, ayniqsa, chet tillarini o'rganishning istiqbolli usuli sifatida ajralib turadi. O'yinlar orqali til o'rganish tamoyillari va TBLT tushunchasi o'rtasida chambarchas bog'liqlik mavjud. Masalan, ko'pgina o'yinlarning tuzilishi "kvestlar" deb nomlanuvchi vazifalarni bajarishga asoslangan bo'lib, ular qiyinchilik tamoyillariga (kontekst, tashkiliy, algoritmik va boshqalar) muvofiq tashkil etilgan va vazifalarni bajarishda faol ishtirok etishga qaratilgan. Bundan tashqari, o'yinchilar o'z harakatlari va qarorlari orqali o'yinlarni shakllantiradilar, xuddi ma'ruzachilar vazifani unga jalb qilinganda shakllantiradilar. Odamlar oʻynashni birinchi navbatda oʻyinda bevosita ishtirok etish (shuningdek, boshqa oʻyinchilar bilan muloqot qilish, oʻyin haqida oʻqish va h.k. orqali) orqali oʻrganadilar, bu esa TBLTning tajribaviy oʻrganishning asosiy taʼlim falsafasiga mos keladi.

Ushbu maqola oʻyinga asoslangan ta’limning (OʻAT) oʻsib borayotgan sohasini va uning chet tilini oʻqitishda inqilob qilish potentsialini oʻrganadi. Biz OʻAT ning nazariy asoslarini, uning til oʻrganishdagi oʻziga xos afzalliklarini va turli texnologik ilovalarni koʻrib chiqamiz. Maqolada OʻAT ning lingafon sinflariga integratsiyalashuvi muhokama qilinadi, uning talabalarning faolligi, motivatsiyasi va tilni oʻzlashtirishiga ta’siri ta’kidlanadi. Biz chet tilini oʻqitishda OʻAT boʻyicha kelajakdagi yoʻnalishlarni oʻrganish bilan yakunlaymiz va keyingi tadqiqotlar va diqqat bilan dizaynni oʻylash zarurligini ta’kidlaymiz.

Ushbu maqola o‘rta maktab o‘quvchilarining dunyoqarashi, istiqbollari, intilishlari va muammolarini tushunish o‘lchovlari tahlil qilinadi, akademik tadqiqotlar va nufuzli manbalardan tushunchalar tahlili keltirilgan. Unda CAMFED, BRAC, Ruanda ta’lim kengashi, “O‘qish xonasi” kabi ushbu muammolarni hal qilish bo‘yicha tashabbus va tashkilotlar hamda O‘zbekistonda o‘quvchilarning dunyoqarashini rivojlantirish strategiyalariga qaratilgan turli tashabbuslar muhokama qilinadi. Maqolaning yakunida barqaror rivojlanish va kelajak avlodlarning imkoniyatlarini kengaytirishda adolatli va inklyuziv ta’lim muhimligi ta’kidlangan.

Ushbu maqolada maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini korreksiyalashda logoped faoliyatida DENS texnologiyasidan foydalanish muhokama qilinadi, shuningdek, logoped bilan mashg‘ulotlar tarkibida DENS texnologiyasining imkoniyatlari ko‘rib chiqiladi. Muallif tomonidan DENS-texnologiyasiga asoslangan mashqlar va o‘yinlar asosida nutqni korreksiyalashni, shuningdek, maktabgacha yoshdagi bolalarning yosh toifasi va nutq xususiyatlarini hisobga olgan holda tilning leksik va grammatik toifalarini shakllantirish bo‘yicha mashg‘ulot variantlari taklif qilinadi.

Ushbu maqolada zamonaviy ta’limda talabalar o‘rtasida ilmiy-tadqiqodchilik tafakkurini rivojlantirishning muhimligini ko‘rib chiqiladi. Muammoli o‘qitish, ilmiy loyihalar, ilmiy faoliyatga jalb qilish, tanqidiy fikrlashni rivojlantirish va texnologiyalarni joriy etish kabi turli xil pedagogik usullarni qo‘llash orqali o‘qituvchilar o‘quvchilarning analitik qobiliyatlari, ijodkorligi va mustaqilligini rivojlantirishga hissa qo‘shadilar. Faol ta’lim va fanlararo yondashuvlarga e’tibor qaratgan holda, ushbu maqola zamonaviy dunyoning murakkabliklarini engishga qodir avlodni tarbiyalash uchun ushbu strategiyalarni birlashtirish muhimligini ta’kidlaydi.

Ushbu maqola xorijiy tillarni o‘rgatish vositasi sifatida internet bloglarning imkoniyatlarini o‘rganadi. Biz talabalar faolligini oshirish, turli til ko‘nikmalarini rivojlantirish va madaniy ko‘nikmalarni oshirishda bloglardan foydalanishning afzalliklarini o‘rganamiz. Muhokama bloglar qanday qilib til o‘rganuvchilarga yo‘naltirilgan muhit yaratishi va aralash ta’lim yondashuviga hissa qo‘shishi haqida bo‘ladi. Maqola so‘ngida xorijiy til o‘qituvchilari uchun amaliy natijalarni taklif qilish va keyingi tadqiqotlar uchun yo‘nalishlarni belgilash xulosa qilinadi.

Мазкур мақолада ўқитиш жараёнининг истиқболлари технология, интерфаол ўқитиш стратегиялари, шахсийлаштирилган таълим, ўқитувчилар учун касбий ривожланишни таъминлаш, талабаларга йўналтирилган ёндашувни қабул қилиш, ҳамкорликда ўқитишни тарғиб қилиш ва талабаларнинг фаоллигини ошириш ва ўқув натижаларини яхшилаш учун табақалаштирилган ўқитишни амалга ошириш ҳақида фикрлар баён этилган.

Ushbu maqolada muallif chet tiliga ixtisoslashtirilgan maktablarning yuqori sinf o‘quvchilarida o‘qish kompetensiyasini rivojlantirishga mo‘ljallangan zamonaviy texnologiyalar, o‘qishning chet tilini o‘rganishdagi ahamiyati, o‘qish turlari, o‘qish texnikasi, o‘qish strategiyalari, o‘qishning chet tilini o‘rgatish va o‘rganishdagi ahamiyati borasida mahalliyva xorijiy metodistlarning qarashlari, o‘qish jarayonini tashkil etish haqida takliflari berilgan.

Mazkur maqolada talabalarda axborot kompetensiyalarini shakllantirish zaruriyati, mazkur jarayonni amalga oshirish uslubi muhokama etiladi. Shuningdek ushbu maqolada oliy ta’lim talabalarining axborot kompetensiyasini shakllantirishning pedagogik-psixologik jihatlari, axborot kompetensiyasining talaba ta’lim olish jarayoniga ta’siri haqidagi fikr-mulohazalar keltirilgan. Maqola obyekti sifatida axborot kompetensiyalarini shakllantirish vositalari olindi, predmet – axborot kompetensiyalarini rivojlantirish manbalari.

Maqolada dunyo adabiyotshunosligida epistolyar asarlar taraqqiyotiga e’tibor qaratilgan, jumladan, romanlarni tadqiq etish badiiy adabiyotning san’at turi sifatida tasavvur qilish imkoniyatlari xususida. Epistolyar janr tarixiy-ijtimoiy, maishiy voqelikni individual rakursdan yoritish, tarixiy voqelikka olingan qahramon taqdiri va inson ruhiyatini ochishga imkon berishdagi o‘ziga xos xususiyatlari to‘g‘risida fikr-mulohazalar bayon qilingan.

Ushbu ilmiy ishda Britaniya zamonaviy postmodern adabiyotining yirik namoyandasi Julian Barnsning “Angliya, Angliya” asarining badiiy-estetik tahlili orqali postmodernizm oqimining o‘ziga xos badiiy uslubi sifatida e’tirof etilgan dekonstruksiyaning asosiy tamoyillari tadqiq qilingan. Dekonstruksiya iyerarxik yondashuvlardan farqli ravishda badiiy asar yaratish jarayonida turli masalalarni ustuvor falsafiy, madaniy va ijtimoiy-siyosiy qarash yoinki konsepsiyalar orqali bayon qilishni rad etuvchi zamonaviy adabiy vosita hisoblanadi. Julian Barns bugungi Angliyaning siyosiy-ijtimoiy holatidagi illatlarni o‘zining “Angliya, Angliya” asari bosh qahramoni Marta Kokreynning “Britaniya” rasm-boshqotirmali xaritasidagi kabi “buzib yig‘ish” (dekonstruksiya) orqali fosh etadi.

 Ushbu maqolada G’afur G’ulomning “Shum bola” qissasi tarjimasida uchraydigan maqol va iboralarning inson hayotidagi o’rni, shuningdek, bu janrning inson kamolotidagi foydali jihatlari misollar yordamida yoritib berilgan. Maqollar ushbu qissaning badiiy jihatdan yanada betakror bo’lishida bevosita katta ahamiyat kasb etadi. Bunday vositalardan foydalangan yozuvchilarning asarlarini o’qigan kitobxonlar ulardan juda katta ma’no olishadi va bu vositalar orqali asarning mazmunini tushunishlari osonlashadi.

Zamonaviy tilshunoslik taraqqiyotida til egasining lisoniy ongi va tafakkurini ijtimoiy muhit, xalq madaniyati kabi omillar bilan  bog‘liqlikda o‘rganishga e’tibor kuchaydi. XX asr so‘nggida antropotsentrik yondashuvning keng yoyilishi kognitiv  lingvistika, psixolingvistika, lingvokulturologiya, sotsiolingvistika, pragmalingvistika, etnolingvistika  kabi lingvistik yo‘nalishlarning shakllanishiga olib  keldi va bugunga kelib tilshunoslik fanining boshqa sohalar bilan integratsiyalashuvi asosiy omillardan biriga aylandi. Jumladan, til egasi, jamiyat va madaniyatning o‘zaro munosabati masalasi ham atroflicha o‘rganila boshladi.

Ushbu maqola yuqori darajadagi inklyuziv ta’limga bo‘lgan dolzarb ehtiyojga, xususan, O‘zbekistonda ko‘rishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarni qamrab olishga qaratilgan. Rivojlangan mamlakatlarning xalqaro tajribalariga tayangan holda, u barcha talabalar uchun ta’lim olishdan teng foydalanishni ta’minlash uchun inklyuziv o‘qitish amaliyotini joriy etish tarafdori. Oliy taʼlim muassasalarida imkoniyati cheklangan talabalar duch keladigan muammolar muhokama qilinib, oʻqituvchilar malakasini oshirish va xabardorlikni oshirish dasturlari muhimligi taʼkidlanadi. Xorijdagi muvaffaqiyatli strategiyalarni moslashtirish va mahalliy maxsus maktablar bilan hamkorlik qilish orqali universitetlar nogiron talabalar uchun yanada qulay va qulay muhit yaratishi mumkin. Oxir oqibat, maqola yanada adolatli va inklyuziv jamiyatni rivojlantirishda inklyuziv ta'limning transformatsion salohiyatini ta'kidlaydi.

Ushbu maqolada “Qayta tiklanuvchi energiya manbalari” fanini o‘qitishda noan’anaviy ta’lim texnologiyalaridan foydalanib, dars o‘tish samaradorligini oshirish imkoniyatlari tahlil qilingan. Xususan, loyihalash usuliusulning o‘ziga xos xususiyatlari, bosqichlari va uni amalga oshirish usullari ko‘rib chiqilgan. Bu usulusul talabalarda loyiha ustida ishlash jarayonida olgan bilimlaridan va bilish jarayonida xizmat qiladigan amaliy maslahatlardan foydalanib, yangi g‘oyalar topish, ijodiy fikrlash, to‘g‘ri strategiya tanlash va aniq masala-muammolarni yechish ko‘nikmasini hosil qilishi ko‘rsatilgan. Shuningdek, bu usulusul talabalar bilimini chuqurlashtiradi, mahoratini oshiradi va ularning o‘rganish faoliyatini yanada kuchaytiradi.