Хорижий филология.
№1, 2016 йил
61
ҲОЗИРГИ ЗАМОН ЭРОН ҲИКОЯЧИЛИГИДА МАВЗУЛАР КЎЛАМИ
(Аѐллар адабиѐти мисолида)
Турдиева Ойдин,
Тошкент давлат шарқшунослик институти тадқиқотчиси
Таянч сўз ва иборалар:
Эрон, ҳикоя, жуда қисқа ҳикоя, ҳикоянавислик, аѐллар ижоди,
аѐл образи, анъанавий ва янгича талқин, руҳий ҳолат, психологик портрет, руҳият
манзараси, сюрреализм, магик реализм.
ХХ аср 80-чи айниқса, 90-йиллар
эрон ҳикоянавислигининг ўзига хослиги
адабиѐт майдонига аѐл ѐзувчиларнинг янги
авлоди кириб келгани, аѐл ижоди ва аѐл
образининг янгича талқин этилиши билан
характерланади. Улар Симин Донешвар,
Шаҳрнуш Порсипур, Ғаззоли Ализода,
Гули
Тараққий
каби
ўз
ижодий
фаолиятларини Эрондаги 1979 йилги
инқилобдан олдин бошлаган адибаларнинг
анъаналарини давом эттириб, аѐллар
ижодиѐтини
янада
бойитдилар.
80-
йиллардан кейин ижод эта бошлаган аѐл
ѐзувчилар доирасига Маниже Жонқўли,
Самира
Аслонпур,
Заҳро
Завориѐн,
Важиҳе Али Акбарий Сомоний, Розия
Тужжор каби истеъдодли адибалар киради.
Уларнинг ҳикояларида бир одамнинг
оддий
ҳаѐти
мавзу
бўлиб,
қаҳрамонларнинг қалбига чуқурроқ кириш,
кўнгил кечинмаларини теранроқ ифода
этиш етакчи тамойилга айланди. Бу ҳолат
исломий жамиятдаги аѐлнинг мавқеи
ҳақида
шаклланган
тасаввур
ва
тушунчаларга зид келса ҳам, ҳақиқий
адабий ҳодиса сифатида рўй берди. Бир
даврда яшаб, ижод этаѐтган бу адибалар
яратган кўплаб асарларда типологик
умумийлик мавжуд. Типологик умумийлик
уларни ҳаѐт материалини танлашда, уни
бадиий
идрок
қилиш
ва
баҳолаш
мезонларида
кузатилади.
Инқилобдан
кейинги давр эрон ҳикоянавислиги ҳақида
гапирганда, сўнгги авлод ѐзувчиларидан
Шаҳриѐр
Маданипурнинг
эътирофи
эътиборга
молик:
―Бугунги
давр,
назаримда ўтиш даври. Бу ўн йилликнинг
(Эрон Ислом инқилобидан кейинги 10 йил
назарда тутилмоқда) энг муҳим хусусияти
тажриба
шижоатидир.
Бу
наслнинг
аввалгилардан фарқли жиҳати балки
дунѐга қараш тарзидир... Инсон ҳеч қачон
бу асрдагичалик ҳозирги ҳолати ва
келажаги ҳақида ўйга толмаган‖.
7
Замонавий
эрон адибалари ўз
асарларида шижоат билан янгича услублар,
янгича мазмун ва янги шакллар қўллай
бошладилар.
Бу
адибаларнинг
ҳар
бирининг ижоди ўзига хос бўлиб, унинг
асосини аѐл образини яратиш ташкил
қилди. Лекин, биз аѐл образига ѐндашишда
ўзгаришларни кўрамиз. Энди уларнинг аѐл
қаҳрамони бутунлай эзилган, мазлума, ҳақ-
ҳуқуқсиз ѐки ―сиға‖ (―вақтинчалик никоҳ‖)
қурбони бўлган муштипар эрон аѐли эмас,
балки аксарият ҳолларда саводли, иродали,
замонавий
аѐлдир.
Албатта,
унинг
муаммолари кўп, бу муаммолар шахсий
ҳаѐти, оиласи, эри билан боғлиқ. Аммо
аѐлнинг бу муаммоларга муносабати,
характери олдингига нисбатан бошқача тус
олади. Бу муносабатларни биз адибалар
ҳикояларининг қисқача таҳлили орқали
кузатамиз.
Бугунги кунда самарали ижоди
билан эрон ҳикоячилиги тараққиѐтига
ўзининг
муносиб
ҳиссасини
қўшиб
келаѐтган ѐзувчилардан бири Важиҳе Али
Акбари Сомонийдир. У 1976 йили
Теҳронда таваллуд топган. Ёзиш истаги
унда ўсмирлик йилларидаѐқ пайдо бўлган.
В. Сомонийнинг ―
نُار رد نشچ يه ارت‖
(―Кўзларим
йўлингда‖)
8
ҳикоялар
тўпламида унинг 7 та ҳикояси жой олган.
Улар ― رخآ ٍاگتسیا‖ (―Охирги бекат‖), ― يه ارت
نُار رد نشچ‖ (―Кўзларим йўлингда‖), ― ریز
ىارات‖ (―Ёмғир остида‖), ―
کی زا یگرت
7
ص
1043
یٌیذتاع ریه يسح
.
ىاریا یسیًْ ىاتاد لاس ذص
.
مّد ذلج
8
(2008)ىارِت یًاهاس یرثکا یلع َِیجّ . نُار رد نشچ يه ارْت
Хорижий филология.
№1, 2016 йил
62
یگذًز‖(―Ҳаѐтдан бир варақ‖), ― ریصً
ىاخ‖(―Насирхон‖), ― ٍار َت نشچ‖(―Йўлга кўз
тикиб‖), ―َتسکش یاِلپ‖ (―Синган кўприклар‖)
ҳикоялари
бўлиб,
мавзу
жиҳатдан
жамиятнинг маънавий-ахлоқий, ижтимоий
муаммоларига бағишланган.
Важиҳе Али Акбари Сомонийнинг
"
ىارات ریز
"
(―Ёмғир остида‖)
9
номли
ҳикоясида ҳозирги куннинг энг долзарб
саналган муаммоларидан бири – кўкрак
саратони касаллигининг аѐл руҳиятига
таъсири
қаҳрамоннинг
туйғулар
манзарасини
яратиш
орқали
ѐритиб
берилган.
Ҳикоядаги
воқеалар
бош
қаҳрамон - Аѐл (ҳикояда унинг номи
берилмайди) тилидан ҳикоя қилинади.
Унда оила, эр-хотин муносабати, руҳий
ҳолат
тасвирлари
орқали
унинг
психологик
портрети
яратилади.
В.Сомоний табиат тасвирини қаҳрамон
руҳи, психологиясига мос равишда чиза
олади, уларни уйғунлаштириб юборади.
Ҳикоянинг сюжетини бош қаҳрамоннинг
кўкрак бези саратонига чалиниши билан
боғлиқ ҳодисалар ва уларнинг қаҳрамон
руҳиятига таъсири тасвири ташкил қилади.
Ҳикоя сюжетида илгари сурилган асосий
ғоя инсоннинг ҳаѐт қийинчиликлари
олдида чекинмаслиги, доимо умид билан
яшаш кераклигидир.
Истеъдодли адибалардан 1972 йилда
туғилган Маниже Жонқули 90-йилларда
ижодий фаолият билан шуғулланишни
бошлаган. Маниже ҳам В. Сомоний каби
ўз ҳикояларида, асосан, аѐллар образига
мурожаат этади. Унинг ― ًَاگیت‖
(―Бегона‖)
10
ҳикояси шаҳид кетган ўғлини
хотирлаб маърака қилаѐтган бир бева,
ѐлғиз яшайдиган аѐл ҳақида. Она ўн саккиз
йил олдин фарзандини урушда йўқотган,
бироқ бу хотира фақатгина она қалбида
мангу
яшайди.
Ҳикояда
хотира
муқаддаслиги ғояси етакчилик қилади.
1962 йилда Теҳронда туғилган, 80-
йилларда ижод эта бошлаган яна бир адиба
9
Шу асар, 99-с.
10
Современная иранская проза. Антология
иранского рассказа.Том I. Стр. 54.
Заҳро Завориѐн бўлиб, унинг ―تثحه تیعٌْوه‖
(―Муҳаббатни ман этиш‖)
11
ҳикояси аѐл
вафоси, садоқати ҳақидаги чиройли севги
ҳикоясидир. Воқеа суд залидан ѐш
оиланинг
ажралишидан
бошланади.
Дастлаб бахтли оила бошига мусибат
тушади: ѐш эр Фуад ногирон бўлиб қолади.
Лекин севикли хотини Афсона эрининг
ногиронлигини кўтаради, унга меҳр бериб
қарайди. Бироқ ногирон эр билан ѐш
умрини
хазон
қилишни
истамаган
Афсонанинг ота-онаси бу ҳолнинг давом
этишига қарши. Улар қизларини Фуад
билан ажрашишга мажбур қилишади. Суд
уларни ажратади. Афсонанинг кўнгли,
гарчи улар энди эр-хотин бўлмасалар-да,
Фуадда қолади. Ота-она зўравонлиги
қизларини
бахтсиз
ҳаѐт
кечиришга
мажбурлайди.
Юқорида
келтирилган
аѐллар
ижодидан намуналар бизга эрон ҳаѐтидан
турли манзаралар, яшаш тарзи, оилавий
муносабатлар тўғрисида озми-кўпми хабар
беради. Аммо замонавий эрон адабиѐтида
аѐл кўнглини тўла англашда, қалби тубига
етиб
боришда,
унинг
барча
сир-
асрорларини кашф этишда таниқли адиба
Розия
Тужжорга
тенг
келадигани
топилмайди.
Розия Тужжор ўзига хос бир услубда
ѐзадики,
унинг
асарлари
фалсафий
мушоҳадалар билан бойлиги, тил ва услуб
гўзаллиги
ҳамда
ижтимоий
муаммоларнинг
ўртага
қўйилиши
жиҳатидан
бошқа
ѐзувчиларнинг
асарларидан ажралиб туради. Р.Тужжор
ҳикоялари қаҳрамонларининг аксарияти
аѐллардир. Унинг қаламига мансуб ― ةیس نُ
ٍراتس نُ‖ (―Ҳам олма, ҳам юлдуз‖)
12
тўплами йигирма иккита ҳикоядан иборат.
Шулардан ўн еттитасида аѐллар образи
марказий ўринни эгаллайди ва фақат
бешта ҳикоядагина эркаклар бош қаҳрамон
сифатида гавдаланганлар, бироқ уларда
ҳам олдинги ҳикояларда бўлгани каби аѐл
персонажларнинг фаол иштироки сезилиб
11
Шу асар, 149-с.
12
راجت َیضار
.
ٍراتس نُ ةیس نُ
.
ىارِت
2007
/
1386
Хорижий филология.
№1, 2016 йил
63
туради. Аѐллар бевосита ѐки билвосита
эркаклар тақдирига дахлдордирлар.
Р.Тужжорнинг ―
اُ َشیر َت رفس‖
(―Ватанга сафар‖)
13
ҳикояси уйидан узоқ
юртларга ўқишга кетган эроний қиз ҳақида.
Етти йилдан кейин у ватанига қайтиб
келади, келганида эса кўп нарса ўзгарган –
ота-она ҳовлиси ҳувиллаб қолган; уйлари
эскириб,
бузилиб,
нураб
кетмоқда;
ѐшликдаги дўсти Мажид оғир касалга
чалинган; фаол, истеъдодли дугонаси
оиласида
ўралашиб
қолган;
бошқа
танишлари ўзгариб кетган. Қаҳрамон қиз
бу хорғин жойларни, тўкилаѐтган ота
уйини ташлаб кетиши мумкин, чунки
хорижда уни бошқа – фаровон ва тинч ҳаѐт,
турмуш қурмоқчи бўлган йигит кутмоқда.
У ватанига сафар қилиб яна хорижга
қайтиш ниятида келган эди. Лекин қиз
уйида қолади, диѐрини бошқа тарк
этмайди. У бу ерда қолиши керак. Уйини,
ҳовлисини, дўстларини жонлантириши
керак.
Р.Тужжорнинг ― راظتًا باق‖ (―Соғинч
қобиғи‖)
14
ҳикояси 1980-1989 йилларда
бўлиб ўтган Эрон-Ироқ урушида ўлган
аскарнинг хотини кундалиги шаклида,
иккинчи шахсга, яъни ѐш келиннинг эрига
мурожаати шаклида ѐзилган. Унда ҳам
эронликлар
ҳаѐти
аниқ,
равшан
ифодаланган. Наврўз байрамини кутиш, бу
байрамда тайѐрланадиган таомлар, урф-
одатлар,
расм-русумлар,
кийимлар,
келиннинг қайнонага бўлган ҳурмати
кўрсатилган. Келин эрининг ўлганлиги
тўғрисида маълумотнома олган бўлса-да,
унга эри ҳаѐтдек, гўѐ узоқ сафарга
кетгандек туюлади. Ҳикоя муҳаббат,
садоқат ва вафони тараннум этади.
ٍراتس نُ ةیس نُ – (―Ҳам олма, ҳам
юлдуз‖)
15
ҳикояси бир-бирларидан совуган,
бефарзанд эр-хотин ҳақида. Ҳикоя услуби
шоирона, қисқа, лўнда жумлалар, сўз
санъатлари билан безатилган. Эр доим ўз
қоронғи хонасида расм чиқариш билан
13
Шу асар, 107-с.
14
Шу асар, 131-с.
15
138 ص
راجت َیضار
.
ٍراتس نُ ةیس نُ
.
ىارِت
2007
/
1386
овора. Қалбан ѐлғиз қолган аѐлнинг ҳис-
туйғулари
жуда
нозик,
жозибали
ифодаланган. Бутун ҳикоя давомида
―ухлаѐтган гўзал аѐл‖га ўхшатилган тоғ
образи жуда кўп такрорланади. Унинг
назарида бу ухлаѐтган гўзал аѐл жуда
мағрур
ва
бахтли,
қаҳрамоннинг
ташвишлари унга ѐт. Лоқайдлик, малоллик
билан суғорилган ҳаѐтдан кетиб, ўша тоғ
чўққисига чиқиш ва мағрур тош аѐлга
айланиш қаҳрамоннинг армонига айланади.
Адибанинг аксарият ҳикоялари каби ―Ҳам
олма, ҳам юлдуз‖ ҳикоясида ҳам аѐлнинг
ҳис-туйғулари биринчи ўринга кўтарилган
бўлиб, унда мавҳум бир ҳазинлик ҳукм
суради.
Мана шундай ажиб маҳзунлик
кайфияти уйғотадиган яна бир ҳикоя
― غات َهرهز‖ (―Боғнинг ҳиргойиси‖)
16
ҳикоясидир. Бу ҳикояда қишлоқ ҳаѐтидан
бир лавҳа, қишлоқ қизининг аччиқ тақдири
тасвирланган. Қаҳрамон оддий қишлоқ
қизи Набот, ота-онаси негадир унга
нисбатан ноҳақлик қилиб, сингилларини
узатиб юборишган, уни эса уй ишларини
қилиш учун олиб қолишиб, мактабда
ўқитишмаган,
вақтида
турмушга
беришмаган. Ота оғир касалдан вафот
этади, уларнинг боғи эса сўлиб қолади.
Сўлаѐтган боғ ѐш умри ўтиб, ҳануз онаси
олдида қолиб кетаѐтган хаста қизга
қиѐсланади.
Р.Тужжорнинг ― یا َشیش ىز‖ (―Шиша
аѐл‖)
17
ҳикояси таъсирли, ҳазин ҳикоя. Аѐл
тақдири, оғир касалга чалинган аѐлнинг
ҳолати тасвирланган. Аѐл қалби нафис
ишланган шиша гулдонга қиѐсланган. Бу
аѐл яшашни, севилишни истарди. Ўзи
эрини севар, ундан ҳам шуни кутарди. Аѐл
яна яшаши мумкин эди. Бироқ эрининг
лоқайдлиги, унинг хиѐнати ҳаѐт учун
курашолмай, ҳалок бўлишига – шиша каби
парча-парча бўлиб кетишига сабаб бўлади.
Адиба ҳикояларининг аксариятида
ҳаѐт
қийинчиликлари,
машаққатлари
тасвирланган
бўлса-да,
бошқа
16
Шу асар, 243-с.
17
Шу асар, 95-с.
Хорижий филология.
№1, 2016 йил
64
ҳикояларидан фарқли равишда ўқувчида
бир оз хурсандчилик уйғотадиган ― ىآ زار
ٍراتس‖ (―Ўша юлдузнинг сири‖)
18
номли
севги мавзуси ҳам бор. Бўйи етган қиз
ногирон онаси билан яшайди. Онанинг
бутун танаси ишламайди, у доимо
қизининг қаровига муҳтож. Қизисиз она
кичкинагина ишни ҳам, бирон- бир
ҳаракат ҳам қила олмайди. Касал онани
деб қиз ўз бахтидан воз кечади. Чиройли,
аммо ҳазин бу ҳикоя садоқат, вафо,
масъулият ва ушалмаган бахт тўғрисида.
Балки орзулар ушалар, чунки ҳикояда
хотима йўқ, у китобхонга ҳавола қилинган.
Китобхонни ҳикояга ижодий ѐндашишга
ундайди. Инсон эса эзгуликка ишонади.
Адибанинг ―جّرع‖ (―Парвоз‖)
19
ҳикояси севги, ишқ мавзусида. Ҳикоя
шоирона услубда ѐзилган. Қаҳрамон –
шаҳарлик қиз, у отаси билан қишлоққа
келишни яхши кўради. Йигит эса қишлоқ
муаллимининг ўғли. У ишбилармон,
нуфузли, тадбиркор инсон. Улар турмуш
қурадилар.
Ҳикоя
иккинчи
шахсга
(аѐлнинг севган кишисига, яъни эрига)
мурожаат қилиб ѐзилган. Қаҳрамон аѐл
шахсияти табиат билан бирлашиб кетади.
Қишлоқ манзаралари, дарѐ, узумзорлар,
боғлар, кун ва тун ҳам аѐлнинг
изтиробларига шерикдек гўѐ. Асарда қисқа,
ифодали
бадиий
жумлалардан
фойдаланилган. Р.Тужжорнинг ―Парвоз‖
ҳикоясидаги шоирона услубни насрий
шеърга қиѐслаш мумкин.
― تسا تخس دات رد َللا یراذِگً‖ (―Шамолда
лолани
асраш
қийин‖)
20
ҳикояси
сюрреалистик ҳикоялар жумласига киради.
Ҳикоя бош қаҳрамон Нозанин исмли
аѐлнинг ўз-ўзига мурожаатидан иборат
бўлиб, монолог сифатида ѐзилган. Мазкур
ҳикоя
қаҳрамоннинг
ѐлғизлиги,
бахтсизлиги,
машаққатлари
ҳақида.
Ҳикояда
Нозаниннинг
турмуш
тафсилотлари, ҳар бир бажарган уй
юмушлари
кўрсатилган.
Нозаниннинг
18
67 ص
راجت َیضار
.
ٍراتس نُ ةیس نُ
.
ىارِت
2007
/
1386
19
25 ص
راجت َیضار
.
ٍراتس نُ ةیس نُ
20
Шу асар, 155-с.
монологи орқали унинг болалигидан то
ўрта ѐшли давригача бўлган муддат кўз
ўнгимизда гавдаланади. Мазкур ҳикояда
ҳам адиба аѐл қалб кечинмаларига катта
аҳамият
берган.
Ҳикояда
олдинги
ҳикояларидаги каби маҳзунлик ҳукмрон,
жуда кўп жойлари мавҳум, мажозларга бой.
Р.Тужжорнинг ―
مارآ
.
ریخ َت ةش
‖
(―Хайрли тун‖)
21
ҳикояси магик реализм
услубида ѐзилган ҳикоя. Бу ҳикоя совуган
муҳаббат, бегоналашган эр-хотин, лоқайд
эр, эрининг заррача бўлса-да меҳрига
муҳтож
аѐл
ҳақида.
Эрининг
лоқайдлигидан озор чеккан аѐл унинг
эътиборини жалб қилиш учун кўп ҳаракат
қилади. Эри эса телевизордан кўзини
узмайди, соябон ушлаган аѐл расмини
чизади.
Эрининг
эътиборини
ўзига
қаратолмаган аѐл ниҳоят соябонни олиб
ўзини деразадан ташқарига ташлайди.
Шамол уни ўзи билан олиб кетади. Бу
эпизод Г.Маркеснинг ―Танҳоликнинг юз
йили‖
асари
қаҳрамонининг
ҳаѐт
азобларидан
безиб
чойшабга
чиқиб
осмонга учиб кетганини эслатади.
―
جًرت ّ جًراً غات ات جًر مذق تفُ‖
(―Апельсинзоргача етти қадам ранж‖)
22
ҳикояси
мажозий,
сюрреалистик
унсурларга бой. Асрлар давомидаги
аѐлнинг қисмати ҳақидаги ҳикоя. Аѐл
доимо эркак билан бирга, яхши онлари ҳам,
ѐмон кунлари ҳам эркак билан боғлиқ.
Эркак ҳам зулм ўтказувчи, ҳам халоскор.
Бу иккиси – аѐл ва эркак ўртасида доим
ришта бор. Бу ҳикоя оддий сюжетли бир
воқеани баѐн этувчи ҳикоя эмас, балки
фалсафий-ахлоқий
маъноларга,
мулоҳазаларга тўла ҳикоя ҳисобланади. Бу
ҳикоя қаҳрамонлари – аѐл ва унинг эри.
Етти қадам – аѐл яшаган даврларнинг етти
босқичи: олдин ибтидоий, кейин кўчманчи
саҳровий, кейинроқ феодал ва ҳоказо.
Қаҳрамон аѐл бир нечта даврларда яшайди.
Ёзувчи барча ҳикояларида бўлгани каби
мазкур ҳикоясида ҳам ўзига хос образлар
топадики, биз ҳеч қайси адибларда бундай
21
261 ص
راجت َیضار
.
ٍراتس نُ ةیس نُ
22
Шу асар, 83-с.
Хорижий филология.
№1, 2016 йил
65
образларни учратмаймиз. Ҳар бир ранж
аѐлнинг
яшаган
даврини
англатади:
Биринчи ранж унинг ибтидоий жамоа
тузуми давридаги ғордаги ҳаѐти билан
боғлиқ. Иккинчи ранжда ўтовдаги
кўчманчилар ҳаѐти ва шу ҳаѐтдаги аѐлнинг
ўрни, учинчи ранжда қамалга олинган ўрта
асрлар шаҳри, унда асир олинган аѐл
тақдири, тўртинчи ранж кўп хотинли
оиладаги
тўртинчи
хотин
тақдири,
бешинчи ранж боласи эри томонидан
тортиб олинган аѐл тақдири, олтинчи ранж
оғир меҳнатдан томирлари чиқиб кетган
аѐл, еттинчи ранжда ҳозирги кунда
аѐлнинг
тақдири,
ўрни,
қисмати
тасвирланган. Мана шу даврларда яшаб
ўтган аѐлнинг ҳар бир лаҳзаси эркак билан
боғлиқ. Аѐл ҳамиша заиф, ҳимояга ва
эътиборга
муҳтож
инсон
сифатида
гавдаланади. Буларнинг барчаси – аѐлнинг
турли
даврларда
яшаб
чиқиши
қаҳрамоннинг тасаввурида содир бўлади.
Тўғрироғи, хотира каби бир-бир аѐлнинг
хаѐлидан ўтади. Ҳикояда ғайриоддий
элементлар кенг ўрин тутади, улар
реалистик деталлар билан ғалати тарзда
бирикади.
Сўнгги йилларда форс адабиѐтида
ҳикоянинг ―کًاتساد‖ ѐки ― ٍاتْک ٍاتْک ىاتساد‖
23
атамаси билан номланадиган жуда қисқа
шакли оммалашган. Адабиѐтшунос олим
Муҳаммадризо
Рузбеҳ
―کًاتساد‖ни
ҳикоянинг бир шакли сифатида қараб, унга
қуйидагича таъриф берган:
―Достонак‖
ҳикоядан
кичикроқ
(1000-1500 сўздан иборат) асар бўлиб,
кўпинча, Антон Чеховнинг ҳикоялари каби
ҳикоя хусусиятларидан кам баҳраманд
бўлади‖.
24
Серқирра ижодкор Розия Тужжор
ҳикоянинг айнан мана шу шаклида ҳам
қалам тебратиб, бир қанча қисқа ҳикоялар
муаллифига айланди.
23
ص
274
یقداص ریه لاوج
.
یًاتساد تایتدا
.
َصق
.
سًاهر
.
ىاتساد
ٍاتْک
.
ىاهر
.
ىارِت
.
1376
24
Муҳаммадризо Рузбеҳ. Ҳозирги замон Эрон
адабиѐти. Т.2012. 178-с.
Унинг ―عْلط‖ (―Қуѐшнинг чиқиши‖)
25
ҳикояси жуда қисқа ҳикоялар туркумига
киради. ―Қуѐшнинг чиқиши‖ ҳикояси
лирик, шоирона тилда ѐзилиб, унда ҳаѐтий
лавҳа акс этган. Бу ҳикояда биз Эрон урф-
одатлари билан танишамиз. Масалан,
онанинг ўз қизига ―она қизим‖, ―онажоним‖
каби сўзлар билан мурожаат қилиши, оғир
касал бўлишига қарамай, ибодатини канда
қилмагани, ўз аҳволини яхши билганидан
қизидан
рози-ризолик
сўрашлари,
буларнинг бари барча мусулмон шарқи
кишиларига хос хусусиятлар чиройли
тасвирлар
билан
жуда
қисқа-лўнда
ифодаланган.
―
َتسکش یاُ ریْصت‖
(―Синган
тасвирлар‖)
26
ҳикояси ҳам жуда қисқа
ҳикоялар туркумига киради. Ҳикояда ҳаѐт
манзаралари
синган
ойнанинг
бир
парчасида ўз аксини топади. Синган ойна
парчасини атрофни кўра оладиган қилиб
велосипедига ўрнатиб олган ўн икки ѐшли
боланинг кўчалар бўйлаб қилган сайри
тасвирланган. Тасвирлар фақат эзгуликни
кўрсатадилар. ХХI аср бошларида ѐзилган
мазкур ҳикоя охирида бола тинч-осойишта
ҳаѐт билан бирга ҳарбийларни кўради.
Бутун халқ ва ҳарбийлар инқилоб
томонида эканликлари ҳикоя мазмунидан
билиниб
туради.
Р.Тужжор
ислом
инқилоби
ғалабасидан
кейинги
илк
даврларни чиройли манзаралар билан
кўрсатиб берган.
Розия
Тужжорнинг
айрим
ҳикояларини бир маротаба ўқиб чиқиш
етарли эмас. Биринчи маротаба ўқиганда
кўнгилда муайян туйғулар уйғонади. Яна
бир бор ўқишга эҳтиѐж пайдо бўлади.
Қайта-қайта ўқиш мобайнида эса янада
чуқурроқ маънолари, ҳикоянинг пинҳоний,
махфий томонлари, тагмаънолари кашф
қилинади гўѐ.
Унинг қаҳрамонлари мураккаб
шароитга ўралиб қолган, тақдир, замона,
муҳит улар ҳаѐтига таъсир қилади ва
ҳаѐтларида из қолдиради. Адиба кул ранг
25
167 ص
راجت َیضار
.
ٍراتس نُ ةیس نُ
26
189 ص
راجت َیضار
.
ٍراتس نُ ةیس نُ
Хорижий филология.
№1, 2016 йил
66
рангдаги, машаққатларга тўла дунѐни
кўради, уни тасвирлайди ва асарини
тушкун руҳда якунлайди. Бу унинг
ижодига
хос
бўлган
яна
бир
хусусиятлардан биридир.
Муҳожирликда яшаб, ижод қилаѐтган
Эрон замонавий ѐзувчиларидан бири Зўйо
Пирзод 1952 йил Ободон шаҳрида дунѐга
келган.
Ўша
ерда
ўрта
мактабни
тамомлаган. Зўйо Пирзод, асосан, қисқа
ҳикоя жанрида ижод қилади. Қисқа
ҳикояда ҳаѐтни кенг қамраб олиши,
воқеаларни жозибали манзараларда чизиб
бериши жиҳатидан унинг ―یگذًز کی‖ (―Бир
аѐлнинг ҳаѐти‖)
27
ҳикояси
ўзигача
яратилган бошқа ҳикоялардан ажралиб
туради. Ҳикоя қари аѐлнинг гуллаган
дарахтга қараб туриши билан бошланади.
Бу кекса аѐл ҳаѐти давомида неча марталаб
мана шу дарахтнинг гуллашини кузатган.
Ҳозир эса унинг кўнглини неча марталаб
шод этган дарахтнинг навбатдаги гуллаши
унга ҳеч қандай шодлик бахш этмайди.
Вақт ўтиб бормоқда. Аѐлнинг эса тобора
мадори кетиб бормоқда. Ҳар бир инсон
кексайган чоғида ўтмиш ҳаѐтига назар
ташлагани сингари, аѐл ҳам шу дарахт
билан боғлиқ ўтказган дамларини бир-бир
кўз олдига келтиради. Аѐлнинг ҳаѐти
унинг шу дарахт гулларини илк бор
кўрганидан бошлаб, ўзи ва оиласининг
ўтган умри-ю, ҳозирги ҳолатигача бўлган
дамларни эслаб, хотирасида бутун бир
давр гавдаланади. Аѐлнинг энг эзгу
хотиралари шу дарахт гуллари билан
боғлиқ. Шуни ҳам таъкидлаш жоизки,
ҳикояда дарахт гуллари аѐлнинг ўтмиши
билан шунчаки биргаликда берилмаган,
албатта. Дарахт гуллари ҳикояда мустақил
рамзий образ сифатида гавдаланади. Аѐл
характеридаги
кўпгина
қирралар
дарахтнинг гуллаши билан уйғун ҳолда
очила боради. Дарахт гуллари аѐлнинг илк
бора янги келинлигида, кейин она
бўлганида, сўнг эса фарзандининг бахтини
кўргандаги
ҳолатида,
ниҳоят
кексайганидаги ҳис-туйғуларини сезади,
27
دازریپ ایّز
.
باتک َس
.
ىارِت
2006
.
28
ص
юрак сирларини гўѐ тушунади. Аѐл
ҳаѐтининг
энг
бахтли
ва
қайғули
дамларида шу дарахт гуллари унга шерик
бўлган. Адиба мазкур ҳикоянинг ҳар бир
воқеасида инсон умрининг бир даврини
тасвирлаб беради. Шу қисқа сатрларда
бутун бир ҳаѐт гавдаланади. Ўтган умр гўѐ
сарҳисоб қилинади. Аниқ сюжетга эга
бўлмаган мазкур қисқа ҳикояда умрбод
гуллаѐтган дарахт – ўтаѐтган умр рамзи.
Одам умрининг гуллаѐтган, янги ниҳол
чиқарган дарахт билан қиѐсланиши жаҳон
адиблари (Пушкин, Толстой ва бошқалар)
асарларида ва афсона, мифлар, эртакларда
ҳам кўп учрайди.
Зўйо Пирзоднинг мана шундай
ҳажман қисқа ― اُ َیاسوُ‖ (―Қўшнилар‖)
28
ҳикоясини ҳам мулоҳаза, мушоҳада
уйғотувчи, анъанавий сюжетсиз ҳикоялар
жумласига киритиш мумкин. Икки аѐлнинг
оилавий ҳаѐти бир маромда давом этади.
Балки бу бахтдир: эрталаб туриб нонушта
тайѐрлаш, болаларни мактабга кузатиш,
кутиб олиш, тушлик тайѐрлаш ва ҳоказо.
Ёзувчи қаҳрамоннинг ички кечинмаларига
тўхталмайди,
айтмоқчи
бўлганларини
хатти-ҳаракатлар орқали кўрсатиб беради.
Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки,
1979 йилги инқилобдан кейин форс
адабиѐти майдонига аѐл ѐзувчиларнинг
янги авлоди кириб келди, аѐл ижоди ва аѐл
образи янгича талқин этила бошлади.
Замонавий Эрон адабиѐтида аѐл кўнглини
тўла англашда, қалби тубига етиб боришда,
унинг
барча
сир-асрорларини
кашф
этишда таниқли адиба Розия Тужжор
ижоди алоҳида ажралиб туради. Унинг
ҳикояларида аѐл образига янгича талқин
кузатилади, яъни унинг ҳикояларида
анъанавий мазлума шарқ аѐли эмас, балки
зиѐли, ўз овози ва эркига эга аѐл образи
тасвирланади.
Адиба
ҳикояларида
шоирона
услубни
қўллайди.
Унинг
ҳикояларига хос хусусиятлардан бири
маҳзунлик кайфиятининг устунлигидир.
Розия Тужжорнинг ҳикоялари воқеаларга
бой эмас, балки ушбу ҳикоялар инсоннинг,
28
دازریپ ایّز
.
باتک َس
.
ىارِت
2006
.
6
ص
Хорижий филология.
№1, 2016 йил
67
айниқса
аѐлларнинг
ички
дунѐсига
қилинган сафарнинг баѐнидан иборатдир.
Адабиѐтлар
1. 2004
یٌیذتاع ریه يسح
.
ىاریا یسیًْ ىاتاد لاس ذص
.
مّد ذلج
/
ىارِت
2. 2008 ىارِت یًاهاس یرثکا یلع َِیجّ. نُار رد نشچ يه ارْت
3. Современная иранская проза. Антология иранского рассказа.Том I. СПБ. 2010.
4.
راجت َیضار
.
ٍراتس نُ ةیس نُ
.
ىارِت
2007
/
1386
5.
یقداص ریه لاوج
.
یًاتساد تایتدا
.
َصق
.
سًاهر
.
ٍاتْک ىاتساد
.
ىاهر
.
ىارِت
.
1997
6. Муҳаммадризо Рузбеҳ. Ҳозирги замон Эрон адабиѐти. Т.2012.
7.
دازریپ ایّز
.
باتک َس
.
ىارِت
2006
Турдиева О. Разнообразие тематики современного иранского рассказа (на
материале женской литературы).
В данной статье рассматривается творчество
иранских писательниц, как Маниже Жанкули, Самара Асланур, Захро Завариѐн, Важихе Али
Акбарий Сомоний, Розия Тужжор. Анализируется специфические, особенности, а также
тематика и проблематика их рассказов.
Turdiyeva O. Subject varieties of the motermsdern iranian story (on a material of the
female literature)
The article discusses woks of the Iranian female writers, as Manije Jankuli,
Samara Aslanpur, Zahro Zavariyon, Vahihe Ali Akbary Samani, Roziya Tujjor. The originality,
features, subjects and problematic features of their stories are analyzed
