Хорижий филология.
№1, 2016 йил
68
ТАРЖИМА –ТАЪСИР ЁХУД “УЧИНЧИ” АДАБИЁТ
Жабборов Салим Жабборович,
Самарқанд давлат чет тиллар институти доценти
Илѐсов Фаррух,
Самарқанд давлат чет тиллар институти магистранти
Калит сўзлар:
омухталашмоқ, сўра, “учинчи”, “ўзига хос” адабий асар, аруз, вазн,
ритм, парадигма, метрик.
―Таржиманинг қанчалик қусурлари
кўп бўлишидан қатъи назар, таржима
қилсак ҳам, таржима қилинсак ҳам – буни
катта бахт деб билиш лозим,‖- деган эди
буюк олмон шоири И.В.Гѐте. Дарҳақиқат,
Гѐтенинг
қанчалик
ҳақ
эканлигини
ҳаѐтнинг ўзи исботлаб турибди. Бадиий
таржима ҳар қандай адабий янги ғоя, янги
образ, янги сўз ва ибора, янги сюжет, янги
жанрлар билан бойиб боради. Натижада
аслият билан таржима тили омухталашиб,
―учинчи‖ ўзига хос адабий асар юзага
келади. Мисол тариқасида И.В. Гѐтенинг
―Ғарбу Шарқ девони‖ни, Ҳ. Ҳайненинг
―Фирдавсийнома‖ асарини, Т.Тўланинг
―Қўвваи қаҳқаҳа‖ драматик асарини,
А.Ориповнинг
―Жаннатга
йўл‖,
Э.Воҳидовнинг
―Тирик
сайѐралар‖
асарларини айтиб ўтишимиз мумкин.
Демак, ―таржима - таъсир‖ масаласи
тасодифий ҳол эмас, балки диалектик
қонуниятдир.
Маълумки , И.В. Гѐте яшаган давр
шарқ адабиѐтини, урф – одатини, яшаш
тарзини чуқур ўрганган даврга тўғри келди.
У ўзи яшаган вақтдаги шарққа оид барча
адабиѐтларни мутолаа қилди. Инглиз
шарқшуноси Ҳ.Бромснинг таъкидлашича,
у 48 та шарққа оид китобни ўрганиб
чиққан. И.В.Гѐте ѐшлигидан Страсбург
университетида
устози
Ҳердернинг
раҳнамолигида
шарқ
адабиѐтини
ўрганишга киришган эди. Кейинчалик
Ваймар Герцоги Карл Августнинг
таклифига
биноан,
француз
адиби
Вольтернинг ―Муҳаммад‖ трагедиясини
немис тилига таржима қилишга киришади.
Лекин
нима
сабабдандир
охирига
етказмайди, чунки трагедиянинг мазмуни
унга маъқул келмайди. Вольтер Муҳаммад
алайҳис - салом ҳаѐтини ўта салбий талқин
қилган эди. Бизнингча, мана шу ҳолат унга
маъқул
тушмайди.
―Муҳаммад‖
трагедиясини таржима қилиш жараѐнида у
―Ҳадис‖ларни,
―Қуръони
Карим‖ни,
пайғамбар
Муҳаммад
алайҳис-салом
ҳазратларининг
таржимаи
ҳолини
сидқидилдан ўрганиб чиқади. Ҳатто араб
тилини
ўрганишга
ҳаракат
қилиб,
―Қуръони Карим‖дан 10 та сурани немис
тилига таржима қилади. Унинг ўзи
пайғамбар Муҳаммад алайҳис – салом
ҳақида
драматик
асар
ѐзишни
режалаштиради.
Бизгача
асарнинг
―Muhammades Gesang‖, яъни ―Муҳаммад
монологи ‖ етиб келган холос.
Юқорида
таъкидлаганимиздек,
шарқ шоирларидан Низомий Ганжавий,
Анварий, Саъди Шерозий, Ҳофиз Шерозий,
Жомий, Алишер Навоий каби етук шарқ
шоирлари асарларининг европа тилларига
ва, хусусан, олмон тилига таржима
қилиниши олмон маънавиятининг янада
юксалишига, бойишига олиб келди.
Натижада олмон шеъриятида янги жанр –
аруз жанри юзага келди. Бу жанрни олмон
шеъриятига биринчи бўлиб олиб кирган
шоир И.В.Гѐте ҳисобланади.
Маълумки, ―вазн‖ арабча сўз бўлиб,
ўлчов, тарози каби маъноларни ифода
этади. Демак, вазн шеърий нутқни насрий
нутқдан фарқ эттирувчи шеърият
асосларидан бири. Вазн ритмик нутқ
бўлган
шеърнинг
асосий
компонентларидан
бири,
жамловчи
атамалардан биридир. Шеър қайси вазнда
бўлишига қараб, бармоқ вазни, аруз вазни
каби
махсус
атамалар
қўлланилади.
Хорижий филология.
№1, 2016 йил
69
Шеърий ритм оҳангдорлик ва мусиқийлик
вазн тури ва унинг ўзига хос хусусиятлари
билан ҳосил бўлади. Бармоқ вазни шеър
мисраларидаги ҳижоларнинг бир текисда
такрорланиб
келишига
асосланади.
Масалан, бармоқ вазнида ѐзилган 9
ҳижоли шеър мисраларидаги ҳижоларнинг
гуруҳланиши – туроқлар тузилиши ҳар хил:
3-3-3 тарзда ѐки 4–5 шаклда келади ва
ўзига хос оҳангдорликни ҳосил қилади.
:
Ишлаган
чарчашни
билмаган
Иш севган
кучли қиз
Аноргул
3
3
3
(Уйғун)
Водийларни
яѐв кезганда
Бир ажиб ҳис
бор эди менда
4
5
(Ҳ.Олимжон)
―Аруз вазнидаги шеърда ритм – оҳанг мисраларда чўзиқ ва қисқа ҳижоларнинг,
рукнларнинг бир текисда такрорланиши билан вужудга келади‖ [3: 47].
Шарқ шеъриятига катта ихлос ва муҳаббат билан ѐндашган буюк олмон шоири
И.В.Гѐте ўзининг машҳур ―Ғарбу Шарқ девони‖ни яратишда аруз вазнига мурожаат қилиб,
―Зулайҳонома‖ китобининг интиҳоси
―In tausend Formen magst du dich verstecken‖ ғазалини яратишга ҳаракат қилади ва
бизнинг назаримизда маълум ютуқларга эришади. Шоирнинг ушбу ғазалига эътиборингизни
жалб этмоқчимиз:
In tausend Formen magst du dich verstecken,
Doch , Allerliebste , gleich erkenn ich dich,
Lu magst mit Zauberschleyern dich bedecken,
Allgegenwärtige , gleich erkenn ich dich.
An der Cypresse reinstem , jungen Streben,
Allschöngewachsne , gleich erkenn ich dich.
In des Canales reinen Welle leben,
Allschmeichelhafte, wohl erkenn ich dich.
Wenn steigend sich der Wasserstrahl entfaltet,
Allspielende , wie froh erkenn ich dich .
Wenn Welke sich gestaltend umgestaltet,
Allmannigfaltige , dort erkenn ich dich.
An des geblümten Schleyers Wiesenteppich,
Allbuntbesternte schön erkenn ich dich
Und greift umher ein tausendarmger Eppich,
O, Allumklammernde , da kenn ich dich.
Wenn am Gebirg der Morgen sich enzündet,
Gleich , Allerheiternde, begrüss ich dich ,
Dann über mir der Himmel rein sich ründet,
Allherzerweiternde , dann atm ich dich
Was ich mit äuβerm Sinn , mit innerm kenne,
Du Allbelehrende , kenn ich durch dich.
Und wenn ich Allahs Namenhundert nenne,
Mit jedem klingt ein Name nach für dich.
Маълумки, И.В.Гѐтенинг ―Ғарбу
Шарқ
девони‖дан
айрим
шеърлар
М.Шайхзода, С.Салимов, Н.Муҳаммадиев
томонидан
таржима
қилинган
эди.
Хорижий филология.
№1, 2016 йил
70
Таржимашунос
Салим
Жабборовнинг
таъкидлашича, ―Ғарбу Шарқ девони‖ даги
12 китоб мазмунан бир – бири билан
чамбарчас
боғланганлиги
сабабли,
шеърларни бўлиб-бўлиб таржима қилиш
мумкин эмас. Асар тўлиғича бошдан-
охиригача таржима қилиниши лозим.
Шундагина ўқувчи ―Ғарбу Шарқ девони‖
ҳақида, унинг мазмуни ҳақида тўлиқ
тасаввурга эга бўлиши мумкин. Биз ҳам бу
фикрга қўшиламиз.
Биз узоқ вақтлардан буѐн орзу
қилганимиз 2011 йилда амалга оширилди.
Таниқли шоир, таржимон, олмон тили
бўйича мутахассис
С. Салимов И.В.Гѐтенинг ―Ғарбу Шарқ
девони‖ ни тўлиғича таржима қилиб нашр
эттирди. Буни албатта ўзбек маънавиятида
улкан ҳодиса деб биламиз. Таржима аслият
билан қиѐсланганда, нима сабабдандир
―In tausend Formen magst du
versteсken‖ ғазали ва ―Темур ва қиш‖
шеъри таржима қилинган эмас. Ҳар иккала
шеърнинг ҳам ўз мазмун-моҳиятига кўра
асарда ўз ўрни бор эди. Шу боис, қуйида
Салим Жаббор ва шоир Машраб Маҳмуд
томонидан амалга оширилган ғазалнинг
таржимасини келтирамиз:
Қадди шамшодинг кияр бўлса, гар минг хил либос,
Марварид дурлар ичида сарвиноз танийман сани,
Ҳеч ғуборсиз юзларингни тўсса жоду чойшаби,
Ишқли қалбим сан томондур, сарвиноз танийман сани,
Сийм танлар даврасида кўрк бўлиб турсанг ѐниб,
Сарв бўйли дилбарим, ондин зиѐд танийман сани,
Шодлиги кўксига сиғмай, қувноса сув тўлқини
Шарқираб оққон ҳаѐтда моҳтоб танийман сани.
Мавжланиб турса дилингда ложивард ирмоқлар,
Сан аларнинг томчисида офтоб танийман сани ,
Гар само узра кийсалар булутлар минг хил либос,
Шох булутлар бағридаги бир хитоб танийман сани.
Борлиқ узра яшнамиш зангор қўшиқлар суврати,
Шу қўшиқлар жисмида гул юзли моҳ танийман сани,
Борлиғинг бўстонини олса қўшиб гуллар бўйи,
Сарв гулсан дилбарим, сирли сабо танийман сани.
Тонг чашмин нурларидан баҳраманддир тоғлар,
Саждалар этгум санга ишқда шоҳ танийман сани,
Гар бошим узра урса чарх само ғилдираги,
Қалбима малҳам, бенуқсон бир ҳаво танийман сани.
Борлиғим, қалбим майин ҳисларга то таслимдур,
Сан аларга шоҳсан, тенгсиз наво танийман сани,
Юз агар қўл боғласам рўйи тангрим олдида,
Ҳар каломим мавжида сан бир худо танийман сани.
Ғазал шарқона шеърий вазнда, яъни
аруз вазнида яратилган бўлиб, аруз
вазнининг қонун – қоидаларига, яъни
бўғинларнинг
қисқа
ва
чўзиқлигига
эътибор қилинган. Ғазал 24 мисрадан
иборат бўлиб, 12 байтни ташкил этади ва
ҳар бир байт
а, б
шаклда қофияланган.
Гѐте ғазалнинг ўзига хос ритмини,
оҳангини ва мусиқавийлигини сақлаш
мақсадида
биринчи
ва
учинчи
мисралардаги бўғинлар бир хил сонда
бўлишлигига эътибор берган . Масалан:
In tausend Formen magst du dich
verstecken,
Хорижий филология.
№1, 2016 йил
71
Doch , Allerliebste, gleich erkenn ich
dich
Биринчи мисрада 11 та бўғин
мавжуд, иккинчи мисрада эса 10 та бўғин
мавжуд. Демак, ҳар бир байт
а,б
шаклда
қофияланиб, бир хил ритмни сақлаш
мақсадида ғазалнинг бошидан охиригача
биринчи мисрада 11 та, иккинчи мисрада
эса 10 та бўғин такрорланиб келган.
Натижада ғазалда ўзига хос мусиқийлик,
оҳангдорлик юзага келган. Юқорида
айтилганидек, аруз вазнининг ўзига хос
хусусияти бўғинларнинг бир хиллиги эмас,
яъни бўғинларнинг қисқа ва чўзиқ
ўқилишидир. Эътибор беринг:
In tausend Formen magst du dich
verstecken,
Doch, Allerliebste, gleich erkenn ich
dich
байтининг
парадигмаси
қуйидагича
бўлиши мумкин :
-V- - - - V - - V –
- V - - V – V - - -
Демак,
бармоқ
ва
аруз
системаларининг бир – биридан фарқи
қанчалик
катта
бўлмасин,
уларнинг
асосида маълум даражада бирлик ҳам
мавжуд.
Ҳар икки ритмик системада ҳам
мисраларнинг метрик жиҳатдан тенглиги,
даставвал, уларга кирган бўғинларнинг сон
жиҳатидан бир хиллиги билан тайин
этилади. Арузда мисрани ташкил этган
бўғинларнинг ―сифат‖ жиҳатидан ҳам бир
тартибда келиши ва бу тартибнинг байтда
мутассил такрорланиши қоидаси ҳам
мисрада бўғинлар сонининг бир миқдорда
бўлиши қоидасини бекор қилмайди, балки
системани
янги
имкониятлар
билан
бойитади‖( 2: 299).
Юқорида
айтганимиздек,
―In
tausend Formen magst du dich verstecken‖
ғазали ―Зулайҳонома‖ нинг интиҳоси
бўлиб, шоир Зулайҳо мисолида ўз
муҳаббатини энг сўнгги поғонага қадар
баралла куйлади. Аллоҳнинг 99 номида
зоҳирий баѐн қилиб, Ҳаққа эриштиради.
―Ҳотамнинг
Зулайҳога
муҳаббати
умуминсонийликка ва абадий етукликка
бўлган
муҳаббатдир.
Шу
муҳаббат
туфайли у ўзини қурбон қилишга тайѐр. У
ҳаѐт мазмунини шунда деб билади. Ўлим
ва ҳаѐт ! Ўлим Гѐте фикрича, ҳаѐтнинг
интиҳоси эмас, балки ҳаѐт дебочасидир‖
( 4 : 11).
Ҳуллас,
буюк
олмон
шоири
И.В.Гѐте олмон шеъриятига шарқона
жанр, яъни аруз вазнини олиб кирди. Аруз
вазнидан руҳланган Платен, Рюккерт каби
шоирлар олмон тилида аруз вазнида
кўплаб ғазал ва рубоийларни яратиб,
олмон шеъриятига шарқона руҳ , шарқона
маъно ва мазмун олиб кирдилар.
Адабиѐтлар
1.Goethe I. W. West - östlicher Divan – Stuttgart , 1819
2. Иззат Султон .Адабиѐт назарияси - Тошкент, 1980
3. Ҳ.Ҳомидий ва бошқалар . Адабиѐтшунослик терминлари луғати – Тошкент :
―Ўқитувчи ‖ 1967.
4. C.Жабборов. И.В.Гѐтенинг ―Ғарбу Шарқ девони‖ Матн.Талқин.Таржима.
Автореферат – Тошкент, 1995.
Jabborov S., Ilyosov F. Translation, influence or “the third” literature.
The article
discusses the information and interpenetration of oriental literature in the works of Goethe.
Жабборов С., Илѐсов Ф. Перевод, влияние или «Третая» литература.
В данной
статье рассматривается вопрос о взаимовлиянии и взаимопроникновеним восточной
литературы по творчеству Гете.
