Bugun jamiyatimizda qanday yutuq va marralarga erishgan bo‘lsak, ularning zamirida biz tanlagan va butun dunyo e’tirof etgan, “O‘zbek modeli” deb nom olgan taraqqiyot yo‘li turibdi. Ana shu yo‘lning ajralmas qismi bo‘lgan, yoshlarimizning ongu tafakkurini, hayotga bo‘lgan munosabatini tubdan o‘zgartirgan ta’lim-tarbiya sohasi rivoji, har tomonlama etuk avlodni tarbiyalash, yuqori malakali kadrlar tayyorlashda muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Maqolada changli gazlarni ho‘l usulda tozalovchi apparatni sanoatda qo‘llash va uning tozalash samaradorligini aniqlash rejimlari tavsiya etilgan.
Bugungi kunda dunyoda sanoat changlari va changli gazlarini tozalashda xo‘l usuldan foydalanish tendensiyasi ortib bormoqda. Ho‘l usul dispers sostavi yuqori (zarra o‘lchami 5 mkm kichik) bo‘lgan zarralarni suyuqlik muhitida ushlab qolishda samarali hisoblanadi.
Тадкикот объекти: 1,4 классдаги трактори кабинасининг ҳимояловчи синчи.
Ишнинг мақсади: трактор кабинаси синчини мустаҳамликка синаш методикасини ишлаб чикиш ва 1,4 классдаги трактор кабинаси синчи мустаҳкамлик параметрларини илмий асослаш.
Тадкикот методлари: ағдарилган трактор кабинасининг юк кўтарувчи элементлари эгилишлари, вактга боғлиқ бўлмаган ҳолда (квазистатик ечим), математик ва экснериментал моделлаштириш усулларини билан тадкик этилди.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги:
- трактор кабинаси синчини мутаҳкамликка ҳисоблаш бўйича математик модел ишлаб чикилди;
- транспортнинг ҳимояловчи кабинаси синчини мустаҳкамликка ҳисоблаш методикаси синч конструкцияси элементларининг кўндаланг кесими баландлиги ва узунлиги бўйича пластик деформация зонасининг таркалиш жараёнини ҳисобга олади;
- синч конструкцияси стержен элементларининг мустаҳкамлик тавсифларининг букувчи моментга ва эгрилик радиусига боғликлик қонуниятлари.
Амалий ахамияти: кабинани мустаҳкамликка ҳисоблаш методикаси консгрукцияни лойиҳалаш ва меъёрига етказиш босқичида талаб этилган мустаҳкамлик тавсифларини катта аниқлик билан хисоблаб тониш имконини беради (ЭҲМ дастури учун патент № DGU 01583). ТТЗ 80.20 трактори кабинаси конструкцияси кўпвариантли тахдил килинди ва янги синч конструкцияси таклиф этилди (фойдали модел учун патент № FAP 00563).
Татбик этиш даражаси ва иктисодий самарадорлигии: ишнинг натижалари, тракторлар кабинаси янги синчларини ишлаб чикиш ва модернизация қилиш бўйича синов- конструкторлик ишларини бажаришда амалий қўллаш мақсадида, “Трактор” махсус конструкторлик бюросига тақдим этил ди.
Қўлланиш сохаси: автомобилсозлик ва тракторсозлик.
Тадкикот объктлари: Ўзиюрар ғилдиракли энергетик воситаларининг рул бошкармаси.
Ишнинг максади: Рул бошкармасининг узатишлар сонини рационал танлаш йўли билан ўзиюрар энергетик воситаларининг бошкарувчанлиги ва ҳаракат турғинлигини ошириш.
Тадқикот услублари: Ушбу ишда автоматик ростлаш ва бошкариш методларига асосланган аналитик ва эксисриментал тадкикот мстодларидан фойдаланиш.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: - рул бошкармаси узатишлар сони кийматини машинанинг бошкаруви сезгирлигига, бошкарувчанлигига ва харакат турғинлигига таъсир характери очиб бсрилди.
- гидрохажмий рул бошкармаси курсаткичларини ҳисобга олган ва тасодифий излаш методида ижро гидроцилиндирларни ўрнатиш координаталарини танлаган холда ўзиюрар энергетик воситаларининг харакат парамстрларини хисоблаш учун математик моделлар ишлаб чикилди.
Амалий ахамияти: Узиюрар энергетик воситаларининг бошкарувчанлигини яхшиловчи ва харакат турғунлигини оширувчи рул бошкармаси узатмалар сонини ҳамда ижро гидроцилиндрларини ўрнатиш координаталарини танлашга дойр тавсиялар ишлаб чикилди.
Лойихалаш боскичида рул бошкармаси парамстрларини рационал танлашга имкон берадиган математик моделлар ишлаб чиқилди.
Жорин килиш даражасн: рул бошкармаси узатмалар сони киймагини танлашга, шунингдск, рул юритмаси гидроцилиндрларини урнатиш рационал парамстрларини ҳисоблашга дойр тавсиялар “Тошкент трактор заводи“ДАЖ ва Пахтачилик машиналари ДМКБда фойдаланиш учун хамда Тошкент автомобил-йўллар институтининг «Автомобилсозлик» мутахассислиги бўйича магистрларни тайёрлаш жараёнида ишлатилади.
Қўлланиш (фойдаланиш) сохаси: Трактор ва кишлок хўжалик машинасозлиги.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Замонавий ривожланиш боскичида Узбекистонда мотор ёнилғилари истеъмолининг баркарор ўсиш суръати яқкол кузатилмокда, бу эса уларни ишлаб чиқаришда мукобил хом ашёлар ишлатилишини ва аньанавий нефт ресурсларидан самарали фойдаланишни талаб килмокда.
Шу билан бирга, бутун дунёда намоён бўлаётган нефт хом ашёлари захираларининг тобора камайиб боришга мойиллиги, отир нефтлар улушининг углеводород хом ашёсини кайта ишлаш ҳажмида кўпайиши, мотор ёнилғиларининг эксплуатацион ва экологик тавсифларига нисбаган талабчанлик ошиши автомобиль бензинлари ва дизель ёнилгилар ишлаб чиқарилишини кенгайтириш учун энергия ресурсларининг мукобил гурларини излаб топиш зарурагини кун тартибига қўймокда.
Қайд этиш лозимки, ҳозирги кунгача ўсимликлардан олинадиган маҳсулотларни, нефтни кайта ишлаш ва кимё тармокдарининг иккиламчи махсулогларини ёнилгига кўшимча сифатида ишлагиш йўли билан бензинлар ва дизель ёнилгилар олиш, мотор ёнилгилари компонентларини максимал даражада ажрагиб олиш максадида нефт дисперсион тизимларининг физика-кимёвий механикаси назарияси асосида огир нефтларни кайта ишлаш жараёнлари ўзига хос хусусиятларининг чукурлаштирилган тадқиқотлари ўтказилмаган, республикамиз конларининг ёнувчи сланецлари смолаларини ажрагиб олиш ва мукобил ёнилги манбалари сифатида фойдаланиш йўллари бўйича тажриба егарли эмас.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Замонавий ривожланиш боскичида Узбекистонда мотор ёнилғилари истеъмолининг баркарор ўсиш суръати яқкол кузатилмокда, бу эса уларни ишлаб чиқаришда мукобил хом ашёлар ишлатилишини ва аньанавий нефт ресурсларидан самарали фойдаланишни талаб килмокда.
Шу билан бирга, бутун дунёда намоён бўлаётган нефт хом ашёлари захираларининг тобора камайиб боришга мойиллиги, отир нефтлар улушининг углеводород хом ашёсини кайта ишлаш ҳажмида кўпайиши, мотор ёнилғиларининг эксплуатацион ва экологик тавсифларига нисбаган талабчанлик ошиши автомобиль бензинлари ва дизель ёнилгилар ишлаб чиқарилишини кенгайтириш учун энергия ресурсларининг мукобил гурларини излаб топиш зарурагини кун тартибига қўймокда.
Қайд этиш лозимки, ҳозирги кунгача ўсимликлардан олинадиган маҳсулотларни, нефтни кайта ишлаш ва кимё тармокдарининг иккиламчи махсулогларини ёнилгига кўшимча сифатида ишлагиш йўли билан бензинлар ва дизель ёнилгилар олиш, мотор ёнилгилари компонентларини максимал даражада ажрагиб олиш максадида нефт дисперсион тизимларининг физика-кимёвий механикаси назарияси асосида огир нефтларни кайта ишлаш жараёнлари ўзига хос хусусиятларининг чукурлаштирилган тадқиқотлари ўтказилмаган, республикамиз конларининг ёнувчи сланецлари смолаларини ажрагиб олиш ва мукобил ёнилги манбалари сифатида фойдаланиш йўллари бўйича тажриба егарли эмас.Метанолни ишлаб чикариш улкан кувватлари мавжудлиги экологик тавсифлари яхшиланган бензин-метанол ёнилғи аралашмаларини ишлаб чикариш бўйича комплекс тадкиқот ўтказилишини муҳимлаштиради. Республикамиздаги мавжуд этанол ресурслари, биобутанолни олиш имкониятлари тадкикот ўтказилишини ва улар асосида бензинларга самарали кўшимчалар ишлаб чиқилишини долзарблаштиради ва талаб килади.
Узбекистан Республикаси Вазирлар Махкамасининг «2008-2012 йилларда Узбекистан Республикасининг атороф-мухитни мухофаза килиш ишлари дастури тугрисида» 2008 йил 19 сентябрдаги 212-сонли карорига асосан нефт ва газ, шу қаторда огир нефт ресурсларидан окилона ва комплекс равишда фойдаланиш, экологик таза ва ресурс тежамкор гехнологияларни, шу жумладан кайта тикланувчи энергия манбаларидан фойдаланиш технологияларини татбик килиш вазифалари кўйилган.
Нефт ва газ конденсат аралашмали хом ашёни кайта ишлаш улушининг кўпайиб бориши аралашмали хом ашёда хом ашё компонентларининг оптимал нисбатларини бахолаш критериялари нуктаи назаридан нефт дисперсион тизимларидаги бошкариладиган фазавий ўтишлар назарияси асосида огир нефтлар ва газ конденсата аралашмаларини кайта ишлашда оч рангли фракцияларнинг максимал олинишини таъминлаш максадида, огир нефтлар ва газ конденсата аралашмаларининг оптимал гаркибини танлаш бўйича мавжуд жараёнларни кайта кўриб чикиш ва янги технологик ечимларни яратиш заруратини юзага келтиради.
Узбекистан ёнувчи сланецларнинг улкан захираларига эга. Ёнувчи сланецлар органик моддалари келиб чикишининг ўхшашлиги, улар таркибининг нефт маҳсулотлари таркибига яқинлиги ёнувчи сланецларнинг органик таркибий моддаларини ажрагиб олиш усуллари ўрганилиши ва уларни мотор ёнилғилари компонентларига кайта ишлаш йўллари ишлаб чикилиши долзарблигини янада оширади.
Диссертация мавзусининг зарурати махаллий ўсимлик хом ашёси маҳсулотларини, нефтни иккиламчи кайта ишлаш жараёнлари ва кимё саноати махсулогларини жалб килиш оркали мотор ёнилғиларини олишнинг илмий-технологик асосларини ишлаб чикишдан, оч рангли фракциялар чиқишини йўналтирилган бошкариш билан огир нефтлар ва газ конденсагини биргаликда кайта ишлаш жараёнини мувофиклашгиришдан, ёнилги компоненгларини ишлаб чикариш учун хом ашё манбаларининг ноаньанавий турларидан фойдаланиш усулларини ишлаб чикишдан, мотор ёнилгиларини эксплуатацион ва экологик тавсифларини яхшилашдан иборатдир.
Тадқиқотнинг максади маҳаллий хом ашё ресурслари асосида автомобиль бензинлари ва дизель ёнилғилари олишнинг илмий-технологик асосларини ишлаб чикишдан иборат.
Диссертация тадкикотининг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
таркибида 5%гача метанол мавжуд бензин-метанол аралашмалари бензин инжекторларининг «клапан - ўриндиқ» бўғинларига, резинали зичлагич ҳалқалар ва алюминли материалларга коррозион таъсир кўрсатмаслиги, бундай аралашмалардан фойдаланиш зарарли откинлар -углерод оксиди (СО) ва углеводородлар (СН)нинг 40-45%гача камайишига олиб келиши аникланган;
биобутанолни бензин-метанол ва бензин-этанол аралашмаларига метанол ва этанол таркибига тенг микдорда жалб килиш белгиланган лойкаланиш ҳароратини таъминлаш учун аралашмадаги қолдиқ сув микдорини, тааллукли равишда, нисбатан 60% ва 150% дан юқори ошириши аникланган;
бензиннинг октан сонини монометиланилинни метанол ва этанол билан алмаштириш хисобига бир маромда сақлаш боғликликларининг гистограммалари ишлаб чикилди, 5% метанол бензиндаги монометиланилин микдорини нисбатан 35%га, 7% этанол эса - нисбатан 40%га камайтириши аникланган;
нефтни кайта ишлаш жараёнининг иккаламчи маҳсулотларини жалб килиш орқали дизел ёнилғисини олиш усули ишлаб чикилди ва уларнинг ёнилги таркибидаги энг юкори микдорини аниқлаш учун критериал ўлчов боғлиқликлари таклиф килинган;
нефт дисперсион тизимларининг физик-кимёвий механикаси нуктаи назаридан Сурхондарё конларидаги огир нефтларни газ конденсата билан аралашмада кайта ишлашнинг ўзига хос хусусияти аникланди. Аралашма таркибида 30% ва ундан ортик микдорда газ конденсата мавжудлиги оч рангли фракциялар чиқишининг аддитивлик коидаси бўйича хисобланган чикишга нисбатан 4%гача ошишига олиб келиши аникланган;
ёнилғиларнинг мукобил компонентларини олиш йўналиши бўйича ёнувчи сланецларни кайта ишлашда сланецлар смолалари ажралиб чиқишининг оптимал режими аникланди: пиролиз харорати - 550°С, пиролиз ҳароратини сақлаб туриш вақти - 45 дақиқа. Бойсун конлари ёнувчи сланецларини ишқорли ва бактерияли ишлов бериш орқали дастлабки тайёрлаш ёнувчи сланецлар смолаларини таркибида олтингугурт микдори 40-70%гача камайишини, ёнувчи сланецлар смолаларини ажрагиб олиш чуқурлиги нисбатан 60%гача оширилишини таъминлаш таъминлаб бериши курсатилган.
ХУЛОСА
1. Маҳаллий хом ашё ресурслари асосида бензин-метанол аралашмаларини олиш бўйича комплекс тадқиқотлар, шу жумладан стенд ва полигон синовлари илк бор ўтказилди, дастлабки компонентларнинг коникарли узаро мослиги тасдикланди.
Таркибида 5%гача метанол мавжуд бўлган бензин-метанол аралашмалари бензин инжекторларининг «клапан - ўриндик» бўғинларига, резинали зичлагич халкалар ва алюминли материалларга коррозион таъсир кўрсатмаслиги, таркибида намлик мавжуд бўлмаган базавий бензиндан ва метанолдан (99,95%) фойдаланилганда эса, аралашмалар катламланишга карши республиканинг мўътадил иклим шароитларида қўлланиши учун етарли даражада чидамлиликни намоён қилиши аникланди.
Стенд ва полигон синовлари натижалари билан таркибида 3% ва 5% метанол мавжуд АИ-91 бензинда двигатель қувватининг сакланиб колиши, базавий бензинга нисбатан зарарли откинлар - углерод оксиди (СО) ва углеводородлар (СН) 40-45%гача камайиши аникланди.
2. Усимлик хом ашёсидан изобутанол олинди ва унинг бинар оксигенатлар таркибида фойдаланиш самарадорлиги курсагилди, таркибида метанол ва этанол мавжуд бензинларнинг фазавий баркарорлигини бошкариш ва октан тавсифларини яхшилашда унинг ижобий роли аникланди.
3. Таркибида азот ва марганец мавжуд кўшимчалар билан оксигенатлар -метанол, этанолнинг аралашма комнозициялари асосидаги комбинация қилинган кўшилмалардан фойдаланиб, автомобиль бензинларининг экологик тавсифларини яхшилаш усуллари ишлаб чикилди. Метанол ва этанол асосида бинар қўшимчаларининг гурли микдорий концентрация даражаларида товар бензинни октан сонини бир маромда сақлаш гистограммалари боғлиқликлари ишлаб чикилди.
Фарғона нефгни кайта ишлаш заводи АИ-80 маркали бензинини ишлаб чиқилган гаркибини, куйидаги компонент таркибли: бевосита хайдаш бензин фракцияси - 55,41; баркарор катализат - 33,64; секинлаштирилган коксланиш курилмаси бензини - 9,9; детонацияга карши АДА-Супер - 1,01; Хайтек 3062 детонацияга карши қўшимчалар - 0,04 % масс, юкори эксплуатацион хоссалари квалификация синов усуллари натижалари билан тасдиқланди.
4. Нефгни қайта ишлаш иккиламчи маҳсулотларини - енгил кокс дистиллята ва мазутни вакуумли хайдаш курилмасини юкори вакуум погони жалб килиш оркали дизель ёнилгисини олиш усуллари таклиф килинди, бу товар дизель ёнилғиси ҳажмидан 5-7%гача миқдорда дизель ёнилғиси кўшимча ресурсларини олиш имконини берди. Дизель ёнилғисига иккиламчи махсулотлар қўшишнинг энг юкори микдорларини аниклашнинг критериал ўлчов боғликликлари таклиф килинди.
5. Ўтказилган тажриба-ишлаб чиқариш тадқиқотлари натижасида республика конларидаги оғир нефтларни газ конденсата билан аралашмада қайта ишлашнинг ўзига хос хусусияти ўрганилди ва нефт дисперсион тизимларининг физика-кимёвий механикаси нуктаи назаридан аралашмада улар нисбатининг йўналтирилган бошкаруви оч рангли фракцияларни максимал даражада ажратиб олиш усули эканлиги кўрсатиб берилди.
Оғир нефтлар ва газ конденсатини биргаликда қайта ишлашда аралашмаларнинг қовушкоклик тавсифлари боғликларидан фойдаланиш орқали оч рангли фракцияларни максимал даражада ажратиб олиш мақсадида огир нефтлар ва газ конденсатининг оптимал нисбатини бошкариш усуллари ишлаб чикилди.
6. Мотор ёнилгилари комионентларининг мукобил турларини олиш йўналишида махаллий ёнувчи сланецларни кайта ишлаш ўрганилди, сланецларни ишлаб чикилган юкори хароратли ишлов бериш лаборатория ускунасидан фойдаланиб ёнувчи сланецлар смолалари ажралиб чикишининг оптимал режими белгиланди, пиролизнинг оптимал шароитлари этиб куйидаги параметрлар аникланди: пиролиз ҳарорати - 550°С, пиролиз ҳароратини саклаб туриш вакти - 45 дакика.
7. Ёнувчи сланецларга дастлабки ишлов беришнинг пиролиз натижаларига роли аникланди. Ёнувчи сланецларга ишкорли ишлов бериш олтингугуртнинг тиклайдиган шаклларини бартараф килинишига олиб келиши курсатилди. Олтингугуртнинг тиклайдиган шакллари энг самарали бартараф қилиниши (83%гача) 1%га тенг NaOH тўйинганлик даражасида юз беради. Ёнувчи сланецларга биологик ишлов бериш сланецлар смолалари ажралиб чикишининг купайишини юзага келтиради. Ишлов берилган сланецлардан сланец смоласи ажралиб чикиши 18,0%ни ташкил килди ёки дастлабки ёнувчи сланецлардан ажралган сланец смоласига нисбатан 60%га кўпрок чикиши аникланди. Ёнувчи сланецларнинг сульфат кислотаси эритмаси билан материалнинг кислоталаниш боскичи сланец смоласини ажралиб чикишининг нисбатан 21,3% ошишига олиб келади.
8. Сланецлар смолаларидан мотор ёнилғилари компонентларини ишлаб чикариш учун хом ашёнинг мукобил тури сифатида фойдаланиш имконияти илк бор курсатилди, нефтни кайта ишлашнинг анъанавий технологиялари ва жараёнларидан фойдаланиб сланецлар смолаларини нефг хом ашёси билан биргаликда кайта ишлаш технологияси асослаб берилди.
оптимал режими белгиланди, пиролизнинг оптимал шароитлари этиб куйидаги параметрлар аникланди: пиролиз ҳарорати - 550°С, пиролиз ҳароратини саклаб туриш вакти - 45 дакика.
7. Ёнувчи сланецларга дастлабки ишлов беришнинг пиролиз натижаларига роли аникланди. Ёнувчи сланецларга ишкорли ишлов бериш олтингугуртнинг тиклайдиган шаклларини бартараф килинишига олиб келиши курсатилди. Олтингугуртнинг тиклайдиган шакллари энг самарали бартараф қилиниши (83%гача) 1%га тенг NaOH тўйинганлик даражасида юз беради. Ёнувчи сланецларга биологик ишлов бериш сланецлар смолалари ажралиб чикишининг купайишини юзага келтиради. Ишлов берилган сланецлардан сланец смоласи ажралиб чикиши 18,0%ни ташкил килди ёки дастлабки ёнувчи сланецлардан ажралган сланец смоласига нисбатан 60%га кўпрок чикиши аникланди. Ёнувчи сланецларнинг сульфат кислотаси эритмаси билан материалнинг кислоталаниш боскичи сланец смоласини ажралиб чикишининг нисбатан 21,3% ошишига олиб келади.
8. Сланецлар смолаларидан мотор ёнилғилари компонентларини ишлаб чикариш учун хом ашёнинг мукобил тури сифатида фойдаланиш имконияти илк бор курсатилди, нефтни кайта ишлашнинг анъанавий технологиялари ва жараёнларидан фойдаланиб сланецлар смолаларини нефг хом ашёси билан биргаликда кайта ишлаш технологияси асослаб берилди.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурияти. Узбекистан Республикаси ҳукумати томонидан регионал-ҳудудий автоматлаштирилган бошқариш тизимларини ривожлантириш ва ягона ахборот майдонини яратиш бўйича кабул килинган комплекс чора-тадбирлар замонавий ахборот-коммуникация технологиялари асосида ахборот-бошкарув тизимларини кенг жорий этишга йўналтирилган. Шундан келиб чиккан холда, турли функционал вазифали объектларни бошқариш ва уларнинг ҳолатини баҳолашнинг самарали усуллари ва алгоритмларини ишлаб чиқиш ўзининг долзарблиги билан ажралиб туради ва шу билан биргаликда, катта халқ хўжалиги аҳамиятига эга бўлган назарий ва амалий муаммо сифатида тўлалигича ечилмай қолмокда. Ахборотларга ишлов бериш ва бошқаришнинг мураккаб тизимлари, хусусан, технологик объектларни бошқариш тизимларининг тараққиёти аниклик тавсифларига бўлган талабларнинг доимий равишда ошиб бориши билан кизикиш уйготади. Бу масала айникса, ташқи мухит ва моделлар тавсифларининг априор ноаниклиги ва кутилмаган ўзгарувчанлиги каби реал шароитларда мураккабдир. Бундай шароитларда халакит берувчи содда омиллар сифатида каралмайдиган моделли бузилишларга нисбатан тизимнинг фаолият кўрсатиши мослашувчанлиги ва назоратига ўтиш мақсадга мувофик ва халакит берувчи омилларни баҳолаш умуман тизимнинг фаолият кўрсатиш сифатини ахамиятли даражада ошириш имконини беради. Шундай килиб, априор ноаниқликнинг юқори бўлган шароитларида бошқариш тизимларни мослаштиришнинг самарали усуллари ва воситаларини ривожлантириш ва ишлаб чикиш реал вақт жадаллигидаги кузатишлар маълумотларига самарали ишлов бериш имконини беради ва ахборотларга ишлов бериш ҳамда бошкариш тизимларининг аниклиги ва ишончлилигини оширади.
Диссертация ишига бўлган зарурият, саноатнинг турли тармоқларидаги, хусусан, кимёвий саноатдаги мураккаб технологик объектларни назорат килиш ва автоматлаштиришнинг замонавий концепцияларини кенг жорий этиш, ноаниклик шароитларида объектларни баҳолаш, идентификациялаш ва бошқариш масалаларига диқкат билан аҳамият беришни талаб этиши билан боғлиқлиги орқали ифодаланади.
Мазкур тадқикот Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Кимёвий саноатдаги корхоналарни модернизациялаш, техник ва технологик таъминлаш дастури тўғрисида»ги 2007 йил 7 июлдаги ПФ-677-сонли фармонининг амалга оширилишини таъминлашга каратилган бўлиб, дастурдаги энг асосий масалалардан бири ишлаб чиқаришнинг техник даражаси ва самарадорлигини ошириш, замонавий юқори самарали технологиялар, курилмалар ва технологик жараёнларни энг янги бошқариш тизимларини жорий этиш йўли орқали кимёвий ишлаб чиқаришдаги экологик хавфсизлик ва эксплуатацион ишончлиликни таъминлаш ҳисобланади.
Шу жиҳатдан юқорида кўрсатиб ўтилган масалаларни ечиш замонавий ахборот технологиялари асосида технологии жараёнларни бошқариш тизимининг самарадорлигини келажакда оширишга каратилган махсус тадқиқотлар ва ишланмаларни амалга оширишни талаб қилиши келиб чиқади.
Бунда мослашиш ва назорат қилишнинг кўрсатиб ўтилган усулларини амалга ошириш бошқарилувчи объектлар динамикасининг турли хил тескари масалаларини ечиш зарурияти билан тўқнаш келади. Бундай турдаги масалалар ёмон шартланган масалалар ҳисобланади. Улар нокоррект кўйилган масалалар синфига тегишли бўлади. Бундай вазиятларда ноаниқлик шароитидаги бошқариш объекта ҳолатларини адаптив баҳолаш усуллари ва алгоритмларини синтезлаш масаласини жорий ахборотларга ишлов бериш-нинг турғун алгоритмларини қуриш услубиятини белгилаб берувчи мунтазам баҳолаш назарияси нуқтаи назаридан кўриб чикиш мақсадга мувофикдир. Шунга кўра моделли ноаниклик шароитларида технологии бошқариш объектлари ҳолатини мунтазам адаптив баҳолашнинг самарали усуллари ва алгоритмларини ишлаб чикиш ва уларни амалий жихатдан амалга ошириш-нинг ҳисоблаш схемаларини синтезлаш ниҳоятда муҳим ахамият касб этади.
Тадқиқотнинг мақсади технологик бошқарув объектлари ҳолатини моделли ноаниқлик шароитида мунтазам адаптив баҳолаш усуллари ва алгоритмларини ишлаб чиқиш ва уларни муайян ишлаб чиқариш жараёнларини автоматлаштириш ва бошқариш масалаларини ечишда амалий кўллашдан иборат.
Диссертация тадқиқотининг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
кидирилаётган ечим мувофиқлигини таъминлаш ва шу билан биргаликда адаптив бахолаш амаллари аниқлигини ошириш имконини берадиган ёмон шартланган матрицали чизиқлантирилган тизимларнинг мумкин бўлган қийинчиликларини эътиборга олган ҳолда ночизиқли функционал тенгламаларни ечиш усуллари асосида объект шовқинининг ковариацион матрицасини мунтазам бахолаш алгоритмлари ишлаб чикилган;
бахолаш хатоликлари назарий ковариацион матрицаларини реал кийматларга боғланишини таъминлаш ва шу билан биргаликда Калман фильтри кучайтириш матрицаларини ҳисоблашни реал ўлчашлардаги узилиб колишини бартараф этиш имконини берадиган матрицаларнинг сингуляр ажратиш асосида ўлчашларда кетма-кет корреляцияланган халакитлар бўлган шароитларда бошқариш объекти ҳолатини адаптив мунтазам бахолаш алгоритмлари таклиф этилган;
фильтрни галаён таъсирларининг ковариацион матрицаларини ўзгарувчан кийматларига мослаштириш имконини берадиган, хусусий ҳосилаларни ҳисоблаш ва силлиқлантиришни талаб этмайдиган кесишувчилар усули ва янгиловчи жараён асосида ўлчаш халакитлари ва объект шовқинининг ковариацион матрицаларини адаптив мунтазам итерацион бахолаш алгоритмлари таклиф этилган;
фильтрни ғалаён таъсирларининг ковариацион матрицаларини ўзгарувчан қийматларига мослаштириш имконини берадиган, хусусий ҳосилаларни ҳисоблаш ва силлиқлантиришни талаб этмайдиган кесишувчилар усули ва янгиловчи жараён асосида ўлчаш халакитлари ва объект шовқинининг ковариацион матрицаларини адаптив мунтазам итерацион бахолаш алгоритмлари таклиф этилган;
градиентни проекциялаш усули асосида Калман фильтрининг матрицали кучайтириш коэффициентини адаптив бахолашнинг мунтазам алгоритми ишлаб чиқилган ва матрицали тенгламани ечмасдан туриб, ечимнинг хатолигини бахолаш имконини берадиган кучайтириш коэффициентини ҳисоблашнинг матрицали тенгламаси ўнг кисми хатоликларини бахолаш ифодалари олинган;
чизикли алгебраик тенгламаларнинг тақрибий ҳосил қилинган ёки ёмон шартланган стохастик тизимларини ечиш усуллари асосида ўлчаш халакитлари ва объект шовкинини авто- ва ўзаро коррелирланганлиги шароитида адаптив бахолашнинг динамик фильтр кучайтириш коэффициентини ҳисоблаш аниқлигини ошириш имконини берадиган мунтазам алгоритмлари таклиф этилган;
итератив мунтазамлаштириш тамойили доирасида вариацион тенгсизликларни ечиш усуллари асосида бошкариш объектларининг ўтиш матрицаларини адаптив баҳолашнинг қидирилаётган баҳолар мустакиллиги ва мувофиклигини таъминловчи мунтазам алгоритмлари ишлаб чиқилган;
функционалларни минимумлаштиришнинг мунтазам усуллари асосида кўриб чикилаётган бахолаш масаласини мунтазамлаштириш имконини берадиган тўла априор моделли ноаниқлик шароитларида Калман туридаги динамик фильтрнинг кучайтириш коэффициенти ва бошқарилувчи объект ўтиш матрицалари параметрларини бахолашнинг мунтазам алгоритмлари таклиф этилган.
ХУЛОСА
Диссертацияда тизимли таҳлил, бошкаришнинг адаптив тизимлари назарияси, нокоррект масалаларни ечиш усуллари ва динамик фильтрлаш концепциялари асосида моделли ноаниқлик шароитларида бошкаришнинг технологик объектлари ҳолатларини мунтазам адаптив бахолашнинг конструктив услубияти ишлаб чиқилган ва куйидаги натижалар олинган:
1. Қидирилаётган ечим мувофиқлигини таъминлаш билан биргаликда адаптив бахолаш амалининг аниқлигини ошириш имконини берадиган ўзига хос ва ёмон шартланган матрицали чизиқлантирилган тизимларнинг мумкин бўлган кийинчиликларини эътиборга олган холда ночизикли функционал тенгламаларни ечиш усуллари асосида объект шовқинининг ковариацион матрицасини бахолашнинг мунтазам алгоритмлари ишлаб чиқилган.
2. Бахолаш хатоликлари назарий ковариацион матрицаларини реал кийматларга богланишини таъминлаш ва шу билан биргаликда Калман фильтри кучайтириш матрицаларини ҳисоблашни реал ўлчашлардаги узилиб колишини бартараф этиш имконини берадиган матрицаларнинг сингуляр ажратиш асосида ўлчашларда кетма-кет коррелирланган халакитлар бўлган шароитларда бошқариш объекти холатини адаптив мунтазам бахолаш алгоритмлари таклиф этилган.
3. Хусусий ҳосилаларни ҳисоблаш ёки силлиқлантиришни талаб этмайдиган, янгиланувчи жараён ва кесишувчилар усули асосида объект шовқини ва ўлчаш халақитларининг ковариацион матрицаларини адаптив мунтазам итерацион бахолашнинг, кидирилаётган якинлашишлар мувофиклиги ва фильтрни ғалаён таъсирлари ковариацион матрицаларининг ўзгарувчан қийматларига мослашишини таъминлаш имконини берадиган алгоритмлари таклиф этилган.
4. Градиентни проекциялаш усули асосида Калман фильтрининг матрицали кучайтириш коэффициентини адаптив бахолашнинг мунтазам алгоритмлари ишлаб чиқилган. Кучайтириш коэффициентини хисоблашнинг матрицали тенгламаси ўнг кисми хатолигини бахолаш учун ифодалар олинган бўлиб, улар бевосита матрицали тенглама ечимини топмасдан туриб, тенглама ечимининг хатолигини бахолаш имконини беради. Шунингдек, топилган ифодалар оркали тизимни келгусида кандай аниклик билан ечиш бўйича сифатли хулосалар олиш учун ечим хатолигининг даражаси ҳақидаги априор ахборотларни хам олиш мумкин.
5. Фильтрнинг матрицали кучайтириш коэффициентларини априор маълумотларга қатъий боғлиқлигини бартараф этиш имконини берадиган объектнинг корреляцияланган шовкинларида икки босқичли адаптив бахолашнинг мунтазамлаштирилган алгоритмлари таклиф этилган. Бу масалани ечишда квазиоптималлик, кесишувчи кийматлилик ва А-эгри чизикли усуллар асосида мунтазамлаштириш параметрини танлаш оркали олиб бориладиган мавхум мурожаат килиш, мунтазамлаштириш, h -минималлаштириш ва ўртача ишдан чиқиш усуллари энг самарали эканлиги кўрсатилган.
6. Чизикли алгебраик тенгламаларнинг тахминий бузилган ёки ёмон
шартланган стохастик тизимларини ечиш усуллари асосида объект шовқини ва ўлчаш халакитлари автокорреляцияланган шароитларда адаптив бахолашнинг мунтазам алгоритмлари таклиф этилган. Бахолаш
алгоритмларини шакллантиришда тақрибий стохастик тенгламалар тизими ечимларининг оптимал мунтазамлаштирилган бахоларини олишни
кафолатловчи богланмаганлик тамойилининг статистик шаклидан
фойдаланилган.
7. Динамик фильтрнинг кучайтириш коэффициентини хисоблаш аниқлигини ошириш имконини берадиган объект шовқини ва ўлчаш халакитлари ўзаро корреляцияланган бўлганда, ўнг қисми тақрибий берилган ва мусбат аниқланган матрицали оператор тенгламалари ечимларини мунтазамлаштириш усуллари ҳамда шовқин ва халақитларни декорреляциялаш асосида адаптив бахолашнинг мунтазам алгоритмлари ишлаб чиқилган.
8. Моделли ноаниқлик юқори даражада бўлган шароитларида бошкаришнинг адаптив тизимларини синтезлаш имконини берадиган вактли каторлар концепцияси асосида галаёнлар ковариацион матрицаси ва бошқариш объектлари динамикаси тенгламалари матрицалари параметрларини адаптив бахолашнинг мунтазам алгоритмлари таклиф этилган.
9. Қидирилаётган баҳоларнинг асосланганлиги ва мувофиқлигини таъминловчи итератив мунтазамлаштириш тамойили доирасида вариацион тенгсизликларни ечиш усуллари асосида бошкариш объектларининг ўтиш матрицаларини адаптив бахолашнинг мунтазам алгоритмлари ишлаб чиқилган.
10. Тўлиқ априор моделям ноаниклик шароитларида Калман туридаги динамик фильтрнинг кучайтириш коэффициента ва бошкарилувчи объектларнинг ўтиш матрицалари параметрларини адаптив бахолашнинг, функционалларни минималлаштиришнинг мунтазам усуллари асосида кўриб чиқилаётган бахолаш масаласини мунтазамлаштириш имконини берадиган мунтазам алгоритмлар таклиф этилган.
11. Бошкарув таъсирлари ва ҳолат ўзгарувчилари векторини хисоблаш аниқлигини ошириш имконини берадиган моделли ноаниқликнинг даражалари турлича бўлган шароитларда мунтазам адаптив бахолаш асосида башоратловчи моделлардан фойдаланган холда динамик объектларнинг бошқариш тизимларини синтезлаш алгоритмлари таклиф этилган.
12. Моделли ноаниклик шароитларидаги бошкариш объектлари ҳолатларини адаптив бахолашнинг таклиф этилган мунтазам алгоритмлари асосида PS-Агро ишлаб чиқаришдаги кальций-сульфат-фосфатли пульпани гранулали қуритиш ҳамда аммиакли селитрани буглатиш технологик жараёнларини бошкаришнинг адаптив тизимлари ишлаб чиқилган. Кўрсатилган жараёнлар учун таклиф этилган бошкаришнинг адаптив тизимлари жараёнлар юз беришининг технологик режимини баркарорлаштириш ва уларнинг фаолияти самарадорлигини ошириш имконини беради.
Мавзунинг долзарблиги. Узбекистан мустақил бўлгач, жадал ривожланиш, давлат ва ижтимоий ҳаётининг барча сохаларини тубдан ўзгартириш, бозор муносабатига ўзига хос йўл танлаб, босқичма-босқич ўтиш тамойилини тутди.
Халқ хўжалигининг барча тармоқлари фаолияти янги босқичига ўтишни ўзаро манфаатдорлик, ташқи иқтисодий алоқалар асосида кўрмокда. Хорижий мамлакатлар билан иктисодий ва сиёсий алокаларнинг жадал ривожланаётган шу даврида республика автотранспорт сохаси тараққиёти мухим ахамиятга эта.
Давлатимиз рахбарияти ва президентимиз автомобилсозликни ривожлантириш ва транспортдан самарали фойдаланиш масалаларига катта эътибор бермокдалар.
Шу мақсадда Республикамизда бир катор автомобил компаниялари барпо қилиниб, уларнинг ишга туширилиши Узбекистан халқининг мухим ютукларидан биридир. Андижоннинг Асака шаҳрида "УзДЭУ авто Со" компаниясида сигил автомобилларнинг ишлаб чиқарила бошлаши Узбекистан аҳолисининг транспорт мустақиллигига эришишига олиб келибгина колмай, Республикамизни автомобил ишлаб чикарувчи стакчи давлатлар билан бир қаторда туришига имкон яратади. Албатта, бундай холат, бир томондан аҳолининг моддий, маданий бойлигини оширади, унинг транспорт воситаси хизматига бўлган талабини кондириб, турмуш фаолиятида бир катор кулайликлар яратса, иккинчи томондан снгил автомобилларга техник хизмат кўрсатиш (ТҲК), таъмирлашлар, ёнилғи- мойлаш махсулотлари, эҳтиёт қисмлари ва бошқалар билан таъминлаш каби бўлган ишларга эхтиёж орттиради.
ТҲК ва таъмирлаш ишларини бажариш учун автомобил эксплуатацияси давридаги умумий харажатлар ичида асосий кисмини, яъни 90 % га якинини ташкил этади. Мсхнат сарфини олиб ҳарасак, автомобилнинг хизмат даврида ТҲК ва таъмирлаш ишлари учун кстган меҳнат сарфи 96,5... 98,5 % ташкил этади.
Демак, автомобилларни самарали ишлатиш учун автомобилларни мунтазам равишда ташхислаш ва ўз вактида носозликларни бошланишидаёк бартараф этиш ксрак бўлади. Ватанимизда ишлаб чиқарилаётган автомобилларимиз жахон бозорида ўз ўрнига эга бўлиши учун уларнинг конструкцией ва эксплуатацион ишончлилиги халқаро стандартларга тўла жавоб берадиган даражада бўлиши зарур.
Республикамиз худуди ўзига хос иқлим ва йўл шароитларига эга бўлганлиги сабабли, автомобилларнинг эксплуатацией ишончлилиги мўтадил иқлим ва йўл шароитига нисбатан бир капча пасаяди, чунки Ватанимиз худуди қуруқ иқлим шароити, то\ли зоналари, чўл зоналаридан иборат бўлганлиги, хаво босими ва хароратининг ксскин ўзгариши ва энг асосийси хаво таркибида чанг миқдорининг кўплигидир. Чанг таркибидаги абразив зарралар автомобил деталлари ейилишини жадаллаштиради ва бунинг оқибатида уларнинг эксплуатацион ишончлилиги пасаяди. Шунингдек, абразив зарралар сую клик ва хаво билан бирга ишчи органлар ичига тушиб, уни ишдан чиқишини тезлаштиради. Шундай килиб Республикамиз иқлим ва йўл шароитида “Тико”, “Дамас” ва “Матиз” автомобилларининг эксплуатацион ишончлилигини таъминлаш учун махсус тадқиқот ишларини амалга оширишни такозо этади.
Рсспубликамизда автомобиллар ишончлилигини тадқикотлаш ишлари талаб даражасида эмас, чунки автомобил ишлаб чикариш мустақиллик даврига тў\ри келиб, энди ривожланмоқда. Рсспубликамизда бир қатор олимлар бу йўналишда илмий-тадқиқот ишлари олиб боришган ва олиб бормокдалар. Булардан: академик О.В.Лебедсв, профессор С.М.Қодиров, К.Х.Махкамов, доцент Я.П.Назаркулов, аспирант Б.Қаюмов, магистрант О.Эргашев ва бошқаларни кўрсатиб ўтиш мумкин. Бу сохадаги мавжуд илмий изланишлар натижалари замонавий автомобиллар, жумладан, “Тико”, “Дамас” ва “Матиз” автомобиллари эксплуатацион ишончлилигини бахолашда етарли имкон беради. Лскин ушбу автомобиллар ИЁДларини ташхислаш бўйича етарли маълумотлар камлик қилади, шунингш учун бу борада илмий-тадқиқот ишларини тезлаштириш зарур.
Тадқиқотнинг максади ва вазифалари. Ушбу илмий тадқиқот ишларини бажаришдан максад, Узбекистан Республикасининг иқлим ва йўл шароитларини хисобга олган холда, “Тико”, “Дамас” ва “Матиз” автомобилларининг ИЁДларини ташхислаш бўйича маълумотлар тўплаш ва унга таъсир этувчи етакчи омилларни аниқлаш асосида илмий ва амалий тавсиялар ишлаб чиқишдир. Бу изланиш ва тавсияларнинг умумий мазмуни ва йўналиши қуйидагилардан иборат бўлади:
1. Узбекистоннинг турли иқлим ва йул шароитларида “Тико”, “Дамас” ва “Матиз” автомобиллари ИЁДларининг ишдан чикиши ва унинг сабабларини аниқлаш.
2. “Тико”, “Дамас” ва “Матиз” автомобилларининг ИЁДларини ташхислаш йўллларини аниклаш.
3. “Тико”, “Дамас” ва “Матиз” автомобилларининг ИЁДларини ташхислаш эвазига автомобилларнинг ёнил\и тсжамкорлигини ошириш.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги. Изланиш ва тажрибалар шуни кўрсатдики, шу пайтгача автомобил ИЁДлари бирор носозликка учраб, улар тўхтаб қолганда, ишлаганда ҳам ночор ишлаганда, ёки улардан бирор бир ўзгача шовқин эшитилгандагина уларга ташхис қўйилар эди. Дархақиқат, уларни носозликка учрашининг бошланғич босқичларида ташхислаб ўтирилмас эди, балки навбатдаги ТҲКда рсжалаштирилган ишларни бажариш билан кифояланар эди. ТҲКларда эса ташхислаш рсжалаштирилмаган эди. Мазкур магистрлик дисссртациясининг илмий янгилиги- автомобил ИЁДлари ишлатилаётган, ёки уларга навбатдаги ТҲК пайтларида келгусида авж олиши кутилаётган носозликларни бошлангич боскичларидаёк аниқлаб бсришга мўлжалланган замонавий электрон ташхислаш воситасининг конструкциясини яратилиши ва унинг ёрдамида ИЁДда содир бўлаётган кимёвий ва иссиқлик жараёнларининг миқдорий катталикларини аниқлаш имкониятини мужассам этишдир.
Диссертация ишининг илмий янгилиги қуйидаги натижаларда акс этади:
Ҳозирги мавжуд ташхислаш воситалари замонавий автомобиллар учун тўғри келмайди, бунинг сабаби- улар асосан ИЁД бирор носозликка учрагандан сўнг уни аниклаш учун қўлланилади. Мазкур магистрлик дисссртациясининг вазифаси- ИЁДларини ишлатиш мобайнида ишончлилигини тадқиқотлаш, таҳлил этиш ва бошкариш учун ташхислашнинг янги самарали усул ва техник воситаларини топишдир.
ИЁДларининг ишончлилик кўрсаткичларини, иш жараёнида носозликка учрашини физик ва тасодифий хусусиятларини ташхислаш эвазига уларнинг кўрсаткичларини дунё ва Европа андозаларига етказиш Узбекистан автомобилсоз олимларнинг асосий мақсадидир.
Мазкур магистрлик дисссртацияси хам шу асосий мақсадни рўёбга чикаришга бир оз бўлсада ҳисса қўшишга бағишланган бўлиб, бунда бажариладиган ишларнинг асосий мақсади ва вазифалари қуйдагилардан иборатдир:
Енгил автомобиллар ИЁДларига ТҲК ва уларни таъмирлаш даврийрилигини оширишда ташхислаш усул ва воситаларининг ахамиятини
аниқлаш.
Носозликка учраган ИЁДини ташхислаш воситалари ва усулларини тахлил қилиш.
Ишлатилаётган ИЁДини ташхислаш воситалари ва усулларини тахлил қилиш.
Замонавий сигил автомобиллар ИЁДлари учун янги ташхислаш воситалари ва усулларини топиш.
Мавжуд ва янги ташхислаш воситалари ва усулларини ўзаро тақкослаш.
«Узавтотсххизмат» х/ж учун янги ташхислаш воситалари ва усуллари бўйича тавсиялар ишлаб чиқиш.
Объекты исследования: являются колёсные пары локомотивов.
Цель работы: является разработка методики оценки влияния слоя смазки, между поверхностями рельсов и колес локомотива на закономерность интенсивности износа и контактные напряжения между ними.
Методы исследования: методы теории контактных напряжений и колебаний, метод операционного исчисления, элементы теории вероятности. Практическая значимость: Результаты исследования позволяют рассчитывать оптимальное обслуживание и интервалы ремонта, а так же эффективное распределения расходов по ремонту подвижного состава.
Область применения и степень внедрения: разработана и внедрена методика и инструкция по контролю износа бандажей колёсных пар локомотивов в условиях ГАЖК «Узбекистан тамир йуллари».
Экономическая эффективность: 1302034сум на одну секцию электровоза до допустимого износа бандажей по толщине
Научная новизна диссертации заключается в разработке научных подходов и практических рекомендаций по совершенствованию технологии использования смазки бандажей колёсных пар локомотивов в условиях Среднеазиатского региона.
1. Разработана математическая модель импульсных колебаний в зоне контакта модели бандажа колёсной пары локомотива и рельса, разделённых тонким слоем смазки.
2. Разработана методика расчёта, эквивалентов модулей упругости смазок как смесей с твёрдыми наполнителями.
3. Разработана методика экспериментальной оценки контактного взаимодействия при введении слоя смазки между поверхностями.
4. Проведены расчётные исследования и разработана методика по оценке закономерностей влияния смазки на контактные напряжения и интенсивность износа поверхностей бандажей колёсных пар локомотивов ВЛ-80 в условиях эксплуатации на ГАЖК «УзТЙ».
5. Разработаны рекомендации по оценке сроков полезного использования бандажей колёсных пар локомотивов.
Ишнинг ма=сади. Иш=аланишда метал материалларнинг сирт=и =атлами емирилиш жараёнини термодинамик, дислокацион ва термофлуктуацион тасаввурлардан фойдаланиб назарий ва экспериментал тад=и=отлаш ва шулар асосида ызаро фрикцион таъсирида былган конструкцион материалларнинг сирт мустащкамлигини башоратлаш, аналитик щисоблаш услубларини ишлаб чи=иш.
Тад=и=от усуллари. Термодинамиканинг I ва II =онунларидан, термодинамиканинг =айтмас жараени назарияси юту=ларидан, дислокация ва =атти= жисмларнинг емирилишини термофлуктацион назарияларидан фойдаланилган термодинамик усул.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги. Илк бор абразив ейилиш жараёни =онуниятлари асосида энергетик ва энтропик балансини комплекс тад=и=отлаб натижалар олинган.
Абразив ейилиш жараёнининг энергетик ва энтропик баланси экспериментал изланиш блок схемаси, ускунаси, махсус =урилмаси, оригинал услуби ишлаб чи=илган.
Иш=аланувчи жуфтликни деформацияланувчи хажмидаги ички энергия зичлигининг чегаравий =иймати ёки энтропия зичлигининг чегаравий =ийматини йи\илишидан келиб чи=адиган емирилишга асосланган, метал материаллари сирт емирилиш =онуниятлари ва янги хусусиятлари назарий исботланган ва экспериментал тасди=ланган. Ушбу хусусиятларни иш=аланиш шароитига бо\ли= эмаслиги ва материал исси=лик - физик хусусияти билан ызаро бо\ли= физик ызгармаслиги кырсатилган.
Конструкцион метал материалларни ейилишга бардошлилигини бащолаш учун =атор янги термодинамик мезонлар таклиф этилган: ички энергия зичлиги чегараси, энтропия зичлиги чегараси, пластик деформация жараёнида материалнинг энергия си\ими ва деформацион мустащкамланиш коэффициента. Иш=аланувчи жуфтликларни ишга лае=атлилигини бащолаш ва башорат =илиш илмий услубий асосига хизмат =илувчи аналитик бо\ланишлар топилган.
Амалий ащамияти. Абразив ейилиш шароитида ишловчи материаллар ва релсларни ейилишга чидамлилиги ва ейилишини щисоблаш услублари ишлаб чи=илган. Изланиш натижаларининг тадби\и материалларни ейилишга бардошлилигини лойихалаш бос=ичида башоратлашга щамда магистрал ва саноат транспорти корхоналар томонидан тендер жараенида сотиб олинаётган рельсларини ейилишга чидамлилигини эксперт бащолаш имконини берди.Ызбекистон Республикасининг Давлат Патент Идорасидан 2 патентга гувощнома олинган.
Тадби= этиш даражаси ва и=тисодий самарадорлиги. Илмий изланишлар «Ызбекистон Темир Йыллари» ДАТЙК 4,06 млрд, сым и=тисодий самарадорлиги билан тадби= =илинган ва Р-10 форма акт билан тасди=ланган. Тош ТЙМИ, ТДТУ ва Андижон университетида бакалавр ва магистрлар таерлаш учун ы=ув жараёнларига тадби= =илинган.
+ылланиш сощаси. Тад=и=от натижаларидан ишлаб чи=ариш шароитида машина ва механизмларнинг иш=аланувчи =исмларини лойищалашда, темир йыл транспорти корхоналари учун рельсларни танлаш ва ишлатишда щамда техника Олий Ы=ув Юртларнинг мутахассислик фанлари ы=ув жараёнида фойдаланиш мумкин.
Тадқиқот объектлари: думалаш подшипниги ва ўсимлик мойи гудрони асосидаги янги мойловчи материал.
Ишнинг мақсади: думалаш подшипниклари элементларининг ейилиш бардошлигига таъсир этувчи омилларни назарий баҳолаш услубиётини ишлаб чиқиш ва яратилган кўпфункцияли пластик мойловчи материалларни қўллаш ёрдамида уларнинг ейилиш бардошлигини ошириш.
Тадкиқот методлари: думалаш подшипниклари элементлари ейилишининг назарий ва экспериментал тадқиқотлари натижаларини қиёсий тахлил қилиш усулларидан фойдаланилди.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: Думалаш подшипниклари элементларининг ейилишига таъсир этувчи геометрик ва кинематик кўрсаткичлар, абразив заррача ва подшипник элементлари орасидаги ишқаланиш коэффициентини хисоблаш имконини берувчи аналитик богланишлар олинди; думалаш подшипниклари элементларининг ейилиши жараёнида иштирок этувчи абразив заррачаларнинг ўлчами ва ейилиш тезлигини назарий бахолаш имкониятини берувчи услубиёт ишлаб чиқилди; ўсимлик мойи гудрони асосидаги ейилиш бардошлиги юқори бўлган пластик мойловчи материал яратилди; мойловчи материалларнинг ейилиш бардошлигини бахолаш имконини берувчи думалаш подшипникларини синаш стендининг янги конструкцией ечими яратилди.
Амалий ахамияги: Махаллий иккиламчи хом ашё ресурслари асосида ишлаб чикилган ўсимлик мойи гудрони асосида янги мойловчи материал яратилди ва уни анъанавий қўлланиладиган мойловчи материалларга нисбатан самарадорлиги юқори эканлиги аниқланди.
Татбиқ этиш даражаси ва иктисодий самарадорлиги: Ишлаб чикилган ўсимлик мойи гудрони асосидаги янги мойловчи материаллар Қашқадарё вилояти Яккабог машина трактор парки ДАЖ нинг ишлок хўжалик техникаларида (2010 йил 13 апрелдаги синов натижаларини жорий этиш тўғрисидаги акт) ва Олмалиқ тог-металлургия комбинатининг «Qolmoqir» кон бошқармаси экскаваторларида (2010 йил 20 августдаги ишлаб чиқариш синовлари натижалари тўғрисидаги акт) ишлаб чиқариш синовларидан ўтиб, юкори ейилиш бардошлиликка эга эканлигини кўрсатди ва ишлаб чикилган мойловчи материалларни ушбу корхоналарнинг машина ва механизмларида кенг фойдаланишга тавсия килинди.
Яратилган мойловчи материаллар қўлланилганда тракторлардан фойдаланишдаги кутилаётган иктисодий самара 1000 шартли трактор учун 94 432 минг сўмни, ишлаб чиқарилган 834 трактор учун кутилаётган иктисодий самара 55 544 минг сўмни ташкил килади.
Қўллаииш сохаси: машинасозлик, шу жумладан, тракторсозлик, қишлоқ хўжалиги.
Тадқиқот объектлари: Диссертация Штурм-Лиувилл оператори учун кўйилган тескари спектрал масалани ўрганишга багишланган.
Ишнинг мақсади: Ярим ўкда берилган чексиз зонали коэффициентли Штурм-Лиувилл оператори учун тескари масалани ўрганиш.
Тадқиқот усули: диссертацияда функционал анализ, чизикли операторлар спектрал назарияси, комплекс ўзгарувчили функциялар назарияси, оддий ва хусусий хосилали дифференциал тенгламалар назарияларининг усуллари кўлланилади.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: диссертацияда олинган барча асосий натижалар янги бўлиб, улар куйидагилардан иборат:
1) для оператора Штурма-Лиувилля с конечнозонным потенциалом на полуоси выводятся формула следов, формула выражающая граничное условие по спектральным данным и система дифференциальных уравнений Дубровина-Трубовица.
2) для оператора Штурма-Лиувилля с бесконечнозонным потенциалом на полуоси выводятся формула следов, формула выражающая граничное условие по спектральным данным и система дифференциальных уравнений Дубровина-Трубовица.
3) для квадратичного пучка операторов Штурма-Лиувилля с периодическим потенциалом на полуоси выводятся формулы следов и формула нахождения граничного условия через спектральные данные.
Полученные результаты могут быть использованы в спектральной теории линейных операторов, в математической физике при интегрировании нелинейных уравнений, а также в квантовой механике и в других областях естествознания.
Амалий ахамияти: диссертация назарий характерга эта.
Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги: олинган натижалар асосида магистрантларга махсус курс ўқитилади.
Қўлланиш (фойдаланиш) сохаси: олинган натижалар чизиқли оператор-лар спектрал назариясида, математик физикада учрайдиган айрим ночизиқли тенгламаларни интеграллашда, квант механикаси ва табиий фанларнинг бошқа сохаларида қўлланилиши мумкин.
Тад=и=от объектлари: биржинсли сую=лик билан туйинтирилган ёри=-\овак коллекторли =атламлар.
Ишнинг ма=сади: сую=ликларнинг ёри=-\овак мущитларда сизишини моделлаштиришда квазистационар ёндошувни тащлил этиш ва шу билан биргаликда моделларнинг умумлашмаси сифатида таклиф этилган бир нечта ностационар ёндошувларии бащолаш.
Тад=и=отнинг усуллари: механиканинг фундаментал принциплари (масса са=лаииш =онуни) ва ер ости гидрогазомеханикасида кенг =ылланиладиган феноменологик ёндошувлар асосида ёри=-\овак мущитларда сизиш тенгламаларини келтириб чи=ариш. Ечим тур\унлиги ва я=инлашувчилигини асослаган щолда масалани сонли ечиш, натижаларни физик томонини изощлаш ва мавжуд маълумотлар билан солиштириш.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилнги: ишда ёри=-\овак мущитларда соддалаштирилган ва кесилган релаксацион сизиш тенгламалар системаси ечими узилишларининг тар=алиш =онунияти тад=и= =илинган. Ёри=-\овак мущитларда биржинсли сую=ликларнинг сизиш тенгламалар системаси масса алмашинув о=имига ностационар тузатма киритилгаи щолда келтириб чи=арилган. Бу тенгламаларнинг ишлаш диапазони масса алмашинув о=имидаги ностационар тузатманинг тавсифий ва=т параметрита бо\ли= щолда бащоланган. Масса алмашинув о=ими динамикасини ырганиш учун ёри=-\овак мущитда алощида ёри=дан ва унга бириктирилган \овакдан иборат мущитларда сизиш тенгламалари келтириб чи=арилган ва улар сонли ечилган. Ишнинг амалий ащамияти: олинган натижалар ёри=-\овак коллекторли нефтгазконденсатли конларда нефт, газ, сув ва конденсат щаракати жараёнларини ырганишда ва тавсиф этишда =ылланилиши мумкин.
Татби= этиш даражаси ва и=тисодий самарадорлиги: иш назарий характерга эга былиб, олинган натижалар ёри=-\овак мущитларда сую=ликларнинг сизиш жараёнлари механизмини чу=уррок тушунишга ёрдам беради.
+ылланиш сощаси: ишнинг иатижаларидан ёри=-\овак коллекторли =атламларни гидродинамик тад=и= =илишда, нефть ва газ =азиб олиш жараёиларини тащлил =илишда фойдаланиш мумкии.
Тадқиқот объектлари: Қовушоқ сикилувчан суюқлик билан ўзаро таъсир-лашувчи ихтисрий қалинликдаги доиравий цилиндрик қатлам (қобиқ).
Ишнинг мақсади: Узаро таъсирлашувчи суюкдик ва ташки динамик кучни ҳисобга олган ҳолда ихтисрий калинликдаги цилиндрик эластик катлам носта-ционар тсбранишлари тснгламаларини тснгламаларини кслтириб чиқариш усу-лини ишлаб чиқиш ва тснгламаларни кслтириб чиқариш; Қаралаётган система КДҲни аникловчи алгоритмни ишлаб чикиш ҳамда қатлам ва қобик тебрани-шлари ҳақида амалий масалалар счиш.
Тадқиқот методлари: Уч ўлчовли чизикди эластиклик назарияси, Фурьс ва Лаплас интеграл алмаштиришлари усуллари, даражали каторга сйиш усули.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: Узаро таъсирлашувчи суюқликни ҳисобга олган ҳолда ихтисрий калинликдаги цилиндрик эластик катлам ностационар тсбранишлари тенгламаларини кслтириб чикариш усули ишлаб чиқилган; қараластган гидроэластик система тебранишларининг айланиш инерцияси ва кўндаланг силжиш деформациясини хцеобга олувчи янги тенгламалари таклиф этилган; таъсирлашувчи суюкликнинг динамик рсакцияси аниқланган; қовушоқ сиқилувчан суюкликни ўз ичига олган доиравий кесимли цилиндрик катламда гармоник буралма, бўйлама тўлқинлар таркалиши ва тўлқинли жараёнлар ҳақидаги янги масалалар ечилган.
Амалий ахамияти: диссертация назарий характерга эга; тадқиқотларнинг амалий аҳамияти ишлаб чиқилган тебраниш назарияси ва аналитик усулларнинг қовушоқ суюқлик билан ўзаро таъсирлашувчи доиравий цилиндрик катлам тсбранишлари ҳақидаги амалий масалаларга қўллаш билан боғлиқ.
Татбиқ этиш даражаси ва иктисодий самарадорлиги: тадқиқот натижа-лари Узбекистан Рсспубликаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Фан ва техно-логияларни ривожлантиришни мувофиклаштириш кўмитасининг №26/99 (1999-2001), ОТ-Ф1.-132 (2007-2011) рақамли грантларини бажаришда қўлла-нилган.
Қўлланиш (фойдаланиш) соҳаси: дисссртацияда кслтирилган натижалар ва усуллардан дсформацияланувчи каттиқ жисмлар механикаси, гидроэла-стиклик ва математик физика соҳаларидаги илмий изланишларда фойдаланиш мумкин.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурияти. Бугунги кунда дунё миқёсида қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини кайта ишлашда қўлланиладиган машина ва жиҳозларнинг иш унумдорлигини ошириш, энергия сарфини камайтириш, ишлаб чиқариладиган маҳсулотларнинг сифатини янада яхшилаш ва хавфсизлигини таъминлашга қаратилган.
Республикамизда дон маҳсулотларига бўлган эҳтиёжни таъминлаш мақсадида 1991 йилга нисбатан бугунги кунда 10 мартадан ортиқ (2015 йилда 8 млн. тоннадан ортик) ғалла, 5 мартадан ортиқ дуккакли экинлар (ловия, мош, кўк нўхат, маҳаллий нўхат, соя....) етиштирилиб дон мустақиллигига эришилди.
Етиштирилаётган дон махсулотларининг кимёвий, физик ва механик хусусиятлари ҳамда намлигини эътиборга олган холда турли органик, минерал ва йирик аралашмалардан тозалаш, массасига кўра фракцияларга ажратиш учун зарур бўлган юкори унумли, металл ва энергия тсжамкор, ихчам, бир нсча технологик жараёнларни бажарувчи янги туркумдаги машиналарни яратиш соҳанинг муҳим вазифаларидан биридир.
Машинанинг технологии иш рсжимини асослаш жараёнида: камераларда дон харакати тенгламаларини тузиш ва хлсоблаш методикаларини ишлаб чиқиш, асосий ишчи органларнинг кинсматик ва конструктив парамстрларини аниқлаш; донни аэродинамик сепарациялаш камсрасида псрфорацияланган кия токчалар ва пастки силкитувчи токча бўйлаб снгил ва йирик аралашмалардан тозалаш учун харакат тенгламасини яратиш; унинг конструктив парамстрларини аниклаш; дон аралашмасининг токчалар юзаси бўйлаб ўз оқими билан бир қатлам бўлиб ҳаракатланишида спишиб колган органик ва минерал аралашмалар, шунингдек, дон қобиғининг ажралишини таъминлаш; токчанинг ўйиқлар диамстри ва аспирация каналининг ўлчамларини, ҳаво окимининг тезлигини инобатга олган ҳолда донни дастлаб снгил, сўнгра йирик аралашмалардан тозалаб алоҳида идишларга ажратиш; донни фракциялаш камсрасидаги таъминловчи валикнинг бир маромда юкланиши ҳамда дон бир хил учиш тезлигига эга бўлган ҳолда массасига кўра фракцияларга ажратиш технологик жараенларини аниклашнинг янги йўналишини очиб бсради. Шу сабабли хам махаллий дон навларининг физик-механик хоссаларини худудлар кесимида ўрганиб, турли аралашмалардан тозалаш, массасига кўра фракцияларга ажратиш учун зарур бўлган «Комбинацией сепаратор» машинасининг илмий асосларини яратиш, ишлаб чикариш, синовдан ўтказиш ва жорий этиш муҳим аҳамият касб этади.
Узбекистан Рсспубликаси Президентининг 2009 йил 12 мартдаги ПҚ-1072 сонли «Ишлаб чиқаришни модернизация килиш, техникавий ва технологик қайта жиҳозлаш бўйича энг мухим лойиҳаларни амалга ошириш чора-тадбирлари дастури тўғрисида»ги ва 2011 йил 31 октябрдаги ПҚ-1633 сонли «Республика озик-овкат саноатини бошқаришни ташкил этишни янада такомиллаштириш ва ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги қарорлари ҳамда мазкур фаолиятга тсгишли бошқа мсъсрий-ҳуқуқий ҳужжатларда бслгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқот муайян даражада хизмат килади.
Тадқиқотнинг мақсади дон маҳсулотларини сспарациялаш ва массасига кўра фракцияларга ажратиш машинасини яратиш ва унинг тсхнологик, кинсматик ҳамда конструктив парамстрларини асослашдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгнлиги қуйидагилардан иборат:
маҳаллий дон навларининг физик-механик хусусиятлари ҳудудлар кссимида аниқланган;
дон маҳсулотларини сспарациялаш ва фракцияларга ажратиш жарасн-лари парамстрларининг ўзаро боғлиқлик хусусиятлари аниқланган;
фракцияларга ажратиш камсрасидаги таьминловчи валик юзасида дон ҳаракатининг дон кўндаланг кссим юзасига хавонинг қаршилигини инобатга олган ҳолда ҳаракатланиш тенгламаси яратилган;
комбинацияланган сспараторнинг кинсматик ва технологик парамстр-лари маҳаллий дон маҳсулотларининг физик-механик хусусиятларини инобатга олган холда аниқланган;
дон маҳсулотларини бошқа аралашмалардан тозалаш ва массасига кўра фракцияларга ажратишда иш унумдорлиги 7,5 т/с, габарит ўлчамлари 1=4500 мм, 1г=2000 мм, Ь=500 мм бўлган технологик машина-комбинацияланган сепаратор яратилган.
ХУЛОСАЛЛР
1. Республика минтакалари бўйлаб маҳаллий дон навларининг физик-механик хоссаларини ўрганиш янгидан яратилаётган донни сепарациялаш ва фракцияларга ажратиш машиналарининг конструктив ва технологик парамстрларини илмий асослаш хамда дон шикастланишининг олдини олиш имконини бсрди.
2. Дон махсулотларини сепарациялаш ва массасига кўра фракцияларга ажратиш машинаси камераларидаги ҳаракатининг математик модель ва ҳисоблаш методикалари ишлаб чиқилди, улар асосий ишчи органларнинг кинсматик ва геомстрик парамстрларини аниқлаш имконини бсради.
3. Донни псрфорацияланган кия токчалар ва пастки силкитувчи токча бўйлаб снгил ва йирик аралашмалардан тозалаш учун харакат тенгламаси тузилди ва унинг асосида перфорацияланган кия токчалар ва пастки силкитувчи токчанинг конструктив парамстрларини аниклашга имкон бсрди.
4. 7,5 т/с унумдорлик шароитида псрфорацияланган кия токчалар ва пастки силкитувчи токчанинг рационал парамстрлари аниқланди: кия токчалар эни - 500 мм; кия токча узунлиги - 400 мм; токчанинг қиялик бурча-ги а - 23°; пастки кия токчанинг узунлиги - 430 мм. Бу катталиклар дон ара-лашмасининг токчалар юзаси бўйлаб ўз окими билан бир қатлам бўлиб ҳаракатланишини, спишиб қолган органик ва минерал аралашмалар хамда дон қобиғининг ажралишини таъминлайди.
5. Математик моделлаштириш ва экспсримснтал тадқиқот методлари ёрдамида перфорацияланган кия токчанинг перфорация ўлчамлари аникланди: юқори токчаларнинг ўйиқ диаметри - 4 мм, пастки силкитувчи токча учун - 7 мм, аспирация каналининг ҳаво торткичлари эни - 50 мм, баландли-ги - 1500 мм, хаво окимининг тезлиги - 7 м/с. Улар снгил аралашмаларнинг перфорация ва аспирация каналлари орқали сўрилиши, йирик аралашмаларни алоҳида идишга ажратилиши ва донни таъминловчи валик камсрасига бир маромда юкланишини таъминлайди.
6. Таъминловчи валикнинг конструктив парамстрлари ишлаб чикилган математик моделлар асосида технологик талаблар ва машинанинг иш унумдорлигига боғлиқ ҳолда аникланди, унинг диаметри - 350 мм, эни - 500 мм ва айланиш частотаси 450 айл/мин бўлиб, донни текис камраб олиш ва бир хил бошлангич тезликда (т> = 6,28%) бир маромдаги учишини таъминлайди.
7. Дон учишининг умумий баландлиги h ва узунлиги L ни аниқлашда таъминловчи валикдан учиб чиқиш бошлангич тезлиги и, йўналтирувчи лоток киялик бурчаги а, ҳаво каршилиги коэффициента к, дон массаси т, шунингдек, махаллик дон навларини тавсифларига боғлик ҳолда аниқлаш имконини берадиган дифференциал тенгламалар тузилди.
8. Аникландики, йўналтирувчи лоток киялик бурчаги а = 45’ бўлганда дон массаси т га боглик холда унинг учиши баландлиги h 0,2 дан 1 м гача, доннинг учиш узунлиги L эса 1,5м дан 4 м гача ораликда ҳаракатланади. Бу парамстрлар донни массасига кўра бир неча фракцияга ажратиш, унинг намлигини 2 % дан 3 % гача камайтириш, шунингдек, турли аралашмалардан тўлик тозалаш имконини бсради.
9. Республика минтакалари бўйлаб маҳаллий дон навларининг физик-механик хоссаларини ўрганиш янгидан яратиластган донни сепарациялаш ва фракцияларга ажратиш машиналарининг конструктив ва технологик парамстрларини илмий асослаш хамда дон шикастланишининг олдини олиш имконини бсради.
10. Олинган тадқиқот натижалари асосида донни сепарациялаш ва фракцияларга ажратиш машинасининг илмий асосланган парамстрларга эга бўлган янги конструкцияси ишлаб чикилди, тайёрланди ва ишлаб чиқаришга жорий килинди. Натижада корхонанинг технологик линияси ихчамлаш-тирилди, энергия сарфи камайтирилди. Бу эса тегирмонларнинг хар бир фракция бўйича технологик иш режимини танлашга хамда махаллий бугдой навларидан сифатли ун ва ун маҳсулотларини олишга асос бўлади.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жахондаги инфраструктураларнинг ривожланиши курилаётган иншоотларнинг хавфсиз-лиги ва барқарорлигига бўлган талаблар конструкцияларнинг юк кўтарувчи элементлари мустаҳкамлигини ва бардошлилигини ошириш борасида янги вазифалар қўймокда. Конструкцияларни лойиҳалашда уларнинг мустаҳ-камлиги ва баркарорлигини башорат кила олиш учун такомиллаштирилган сонли ҳисоблаш усулларини ишлаб чиқиш механиканинг долзарб фундаментал масалаларидан бири ҳисобланади.
Иншоот ва конструкциялардан фойдаланиш хавфсизлигини таъмин-лашга каратилган фундаментал илмий-тадқиқот ишларига илм ва фан учун ажратилган умумий харажатнинг 4-5 фоизини, жумладан Европа ва МДҲ давлатларида 3-4 фоизни, саноати юкори даражада ривожланган мамла-катларда 7-8 фоизни ташкил этади.
Мамлакатимизда амалга оширилаётган иқтисодий ислоҳотлар шарои-тида барпо этилаётган конструкция ва иншоотлардан фойдаланиш хавфсиз-лиги ва мустаҳкамлигини таъминлашга алохида эътибор каратилмокда. Жумладан учиш аппаратларининг хавфсиз парвозини, ер усти ва ер ости иншоотларининг тургунлиги ва сейсмик бардошлилигини хамда геология қидирув ишларида кўлланиладиган бургилаш асбоб-ускуналарининг асосий юк кўтарувчи конструкциялари баркарорлигини таъминлаш учун уларни ташкил этувчи пластина ва ясси кобиқларнинг мустаҳкамлиги масалаларини ечиш муҳим аҳамият касб этади.
Ноёб физик ва механик хусусиятли конструкцион материаллар учун замонавий технологиялар кенг қўлланилаётганлиги муносабати билан ташки таъсир остидаги пластина ва ясси қобиқларнинг мустахкамлиги ва устуворлигини ҳисоблашда ноанъанавий назариялари ва такомил-лаштирилган усулларни яратиш долзарб масалалардан биридир. Юк кўтарувчи мураккаб шаклли конструкциялар эгилишининг назарияларини такомиллаштириш ва мустаҳкамлигини оширишда вужудга келадиган ноклассик масалаларни ахборот коммуникацией технологиялари ёрдамида сонли ечиш усулларини ишлаб чиқиш мухим илмий-ахамият касб этади.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2002 йил 30 майдаги ПФ-3080-сон «Компьютерлаштиришни янада ривожлантириш ва ахборот коммуникация технологияларини жорий этиш тўғрисида» ги Фармони ва Узбекистан республикаси Вазирлар Махкамасининг 2002 йил 6 июндаги 200-сон «Компьютерлаштиришни янада ривожлантириш ва ахборот коммуникация технологияларини жорий этиш чора тадбирлари тўғрисида»ги қарори хамда мазкур фаолиятга тегишли бошка меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат килади.
Тадқиқотнинг мақсади пластина ва ясси кобиқларнинг ноклассик масалаларини сонли ечиш усулларини ишлаб чиқишдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
дифференциал операторлари қўшма ва қўшма бўлмаган спектрал маса-лаларни сонли ечиш усуллари ишлаб чиқилган;
такомиллаштирилган вариацион якинлашиш ва дифференциал кўчи-риш усуллари ишлаб чиқилган;
мураккаб шаклли юк кўтарувчи конструкциялардаги ўта хавфли ички кучланиш соҳалари аниқланган ва ушбу ҳолатларни бартараф этиш усуллари ишлаб чиқилган;
ўта баланд иншоотларда динамик сўндиргичлар ёрдамида резонанс амплитудаларини икки баробар камайтириш усули ишлаб чиқилган;
пластинанинг маҳкамланиш усулига мос аэродинамик флаттер ҳодиса-сида критик тезликлар бир неча ўн баробарга фарқланиши аниқланган.
ХУЛОСА
«Пластина ва ясси қобиқларнинг ноклассик масалаларини сонли ечиш усулларини ишлаб чиқиш» мавзусидаги докторлик диссертацияси бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижасида қуйидаги хулосалар такдим этилди:
1. Эластиклик назариясининг уч ўлчовли ҳаракат тенгламалари асосида пластина ва ясси кобиқларнинг фаразларсиз ноклассик назариясининг яратилиши, маълум назариялар билан қиёсий таҳлили оркали олинган натижаларнинг самарадорлиги кўрсатилиши хамда мураккаб шаклли соҳалар учун ривожлантирилиши амалий механика масалаларни ечишда мухим ахамият касб этади.
2. Дифференциал кўчириш усулининг такомиллаштирилиши, дифференциал операторлари кўшма ва кўшма бўлмаган спектрал масалаларни сонли ечиш усулларини ишлаб чикилиши, хамда ушбу усулларнинг асосланганлиги ва ишончлилигининг таъминланиши механиканинг татбиқий масалаларини ечишда илмий тадкиқотларнинг самарадорлигини оширади.
3. Ташқи синусоидал таксимланган юк таъсирида шарнирли богланган қалин плита эгилиши масаласида олинган натижаларнинг юкори даражали аниқлиги ноанъанвий назариянинг қўлланилиш чегарасини кенгайтиради.
4. Нуктада жамланган ташки куч таъсирида ҳосил бўлувчи кўчиш ва кучланишларни плиталарнинг ихтиёрий нукталаридаги тақсимотининг қонуниятларини ва бўйлама зўриқишларнинг микдорларини аникланиши амалий механиканинг махсус масаларни ечишда кенг имконият яратади.
5. Қалин плитага тўсатдан таъсир этувчи ва ҳаракатланувчи бир нуқтада жамланган кучлар таъсирида ҳосил бўлувчи сиқилиш ва чўзилиш соҳаларидаги ички кучланишлар тақсимотининг вақт бўйича ўзгариши, ҳамда юпқа пластинада бўйлама тўлқин таркалишининг қонуниятларини таҳлил қилиниши амалий механиканинг динамик масалаларида муҳим ахамиятга эгадир.
6. Ўта баланд иншоотларнинг огирлиги, асосининг эгилишга ва силжишга мойиллигини эътиборга олиниши натижасида резонанс тебраниш амплитудасини икки марта ошиши ва амплитуда-частотали муносабатларда янги резонанс соҳаларини ҳосил бўлишини аниқланиши, телеминора шаклидаги ўта баланд иншоотларда динамик сўндиргичлар ёрдамида ушбу резонанс амплитудаларини икки баробар камайтиришга эришилиши, замонавий ахборот технологияларини қўллаш оркали ўта баланд иншоотлар эксплуатациям учун кундалик объектив назорат воситасини ишлаб чикиш имкониятини яратади.
7. Турли усулда махкамланган пластинадаги флаттер ҳодисасининг таҳлил килиниши натижасида критик тезликлар маҳкамланиш усулига мувофик тезликларнинг бир неча баробар фаркланиши хисоблаб топилди. Ҳаво оқими йўналиши фарқланувчи ҳолатларда критик тезликлар микдори уч баробарга ўзгариши аниқланди.
8. Мураккаб шаклли пластиналарда изопериметрик координаталар системасида кўндаланг таъсир этувчи динамик таъсирлар натижасида тарқалаётган бўйлама тўлкинлар хос частотасининг хисобланиши ва базис функ-циялар таксимоти эпюрасининг аниқланиши деформацияланувчи қаттик жисм механикасининг янги динамик масалаларини ечишда мухим омил бўлади.
Диссертация мавзусинннг долзарблиги ва зарурати. Жаҳонда саноат соҳаларида кийин эрийдиган металларнинг кукунларидан махсус механик, технологик и физик хоссаларга эга бўлган каттик котишмали асбобларни олишга бўлган талаб ортиб бормоқда. Нанокукунлар асосида нуқсонсиз каттик котишмали материаллар олиш борасида жахонда нанотехнология учун йилига 9-10 миллиард АҚШ доллари сарф қилинмокда, жумладан АҚШ да 4-5 миллиард АҚШ доллари, Японияда 2-3 миллиард АҚШ доллари, колган давлатларда 2 миллиардга яқин АҚШ долларини ташкил этади. Буюмларнинг сифатини яхшилаш, асбобларнинг умрбоқийлигини ва ишончлилигини оширишнинг комплекс муаммоларини ечишда янги материалларни яратиш асосида қаттиқ котишмали деталлар тайёрлаш мухим вазифалардан бири бўлиб қолмокда.
Республикамиз мустакилликка эришгандан буён мамлакатимизда махаллий хомашёдан кийин эрийдиган металларнинг кукунлари ва каттик котишмалар ишлаб чикариш йўлга кўйилиб, жахон бозорида ракобатбардош бўлган каттик котишмали деталь ва буюмларни ишлаб чиқаришни локаллаштиришга алоҳида эътибор каратилди. Бу борада махсулот сифатини ошириш, каттик котишмали деталлар тайёрлашнинг технологияларини такомиллаштириш ва термик ишлов бериш режимларини оптималлаш борасида сезиларли натижаларга эришилиб, жумладан махаллий хомашёдан кийин эрийдиган металларнинг кукунларини олиш имконияти яратилди, керакли хоссаларга эга бўлган каттик котишмалар ишлаб чикилди, кукун металлургияси услубида олинаётган махсулотларнинг таннархи пасайтирилди. Шулар билан бир каторда металлургия комбинатларининг экспорт ракобатбардошлигини таминлайдиган энергиятежамкор технологияларини такомиллаштиришни талаб этмокда. Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегиясида, жумладан « ... миллий иқтисодиётнинг ракобатбардошлигини ошириш,
... иқтисодиётда энергия ва ресурслар сарфини камайтириш, ишлаб чикаришга энергия тежайдиган технологияларни кенг жорий этиш» вазифаси белгилаб берилган. Ушбу вазифани бажаришда металлургия комбинатларида кулл ан и ладиган технологиялар энергиятежамкорлик кўрсаткичларини янада ошириш, каттик котишмали буюм ва деталлар ишлаб чикариш жараёнини такомиллаштириш асосида махсулот сифати ва ракобатбардошлигини ошириш мухим масалалардан бири ҳисобланади.
Жаҳонда кукун металлургияси усулида олинаётган қаттиқ котишмали буюм ва деталларни ишлаб чиқариш жараёнини такомиллаштиришга катта аҳамият берилмокда. Жумладан, мавжуд бўлган қаттиқ қотишмаларнинг таркибини оптималлаш ва уларни олиш технологияларини такомиллаштириш, кукун металлургияси асосида олинган деталларга термик ишлов беришнинг янги режимларини ишлаб чиқиш мазкур соҳани ривожлантиришнинг асосий омилларидан ҳисобланади.
Жаҳонда кукун металлургияси усулида олинаётган қаттиқ котишмали буюм ва деталларни ишлаб чиқариш жараёнини такомиллаштиришга катта аҳамият берилмокда. Жумладан, мавжуд бўлган қаттиқ қотишмаларнинг таркибини оптималлаш ва уларни олиш технологияларини такомиллаштириш, кукун металлургияси асосида олинган деталларга термик ишлов беришнинг янги режимларини ишлаб чикиш мазкур соҳани ривожлантиришнинг асосий омилларидан ҳисобланади.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон «2017-2021 йилларда Узбекистан Республикасини ривожлан-тиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги, 2011 йил 29 июлдаги ПФ-1590-сон «Тайёр махсулотларни, ташкил қилувчи буюмларни ва материалларни ишлаб чиқаришнинг локаллаштирилишини 2011-2013 йилларда саноат кооперацияси асосида чукурлаштириш чора-тадбирлари» Фармонлари ва 2016 йил 10 августдаги ПҚ-2573-сон «Нодир металлар ва каттиқ котишмалар ишлаб чикариш бўйича Илмий-ишлаб чикариш бирлашмасини ташкил этиш тўғрисида»ги Қарори ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади қийин эрийдиган металларнинг кукунларидан фойдаланиб қаттиқ котишмали роликлар тайёрлаш технологиясини ишлаб чиқишдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий яигилиги қуйидагилардан иборат:
кукун металлургияси услубида қаттиқ қотишмали кириш қутиси ролигини тайёрлашда унинг мустаҳкамлигини таъминловчи такомиллаштирилган технологияси ишлаб чиқилган;
оптимал мустаҳкамлик ва пластикликни таъминловчи қаттиқ қотишма асосидаги матрицани тайёрлаш технологияси ишлаб чиқилган;
роликларнинг мустаҳкамлиги ва пластиклигини оширишини таъминлайдиган Mo-TiC-Ni-W-Fe системали қотишманинг 60%TiC, 20%Ni, 4%W, 4%Ғе ва молибденли оптимал таркиби ишлаб чиқилган;
роликларнинг ейилишга бардошлилигини оширишни таъминлайдиган Mo-TiC қотишмасининг TiC-42%; Ni-12,0%; W-4,0%; Fe-3,0%, Mo-39,0% дан иборат таркиби ишлаб чиқилган.
Хулоса
«Кукун металлургияси услуби билан каттик котишмали кириш кутиси роликларини тайёрлаш технологиясини ишлаб чиқиш» мавзусидаги фалсафа доктори (PhD) диссертацияси бўйича олиб борилган тадкикотлар натижасида қуйидаги хулосалар тақдим этилди:
1. Кукун металлургияси усулида тайёрланган Mo-TiC-Ni-W-Fe системали янги таркибли котишмадан тайёрланган каттик котишмали асбобларни пресслаш (115 кгс/мм2) ва пишириш (10'3 мм. симоб устунидан кам бўлмаган вакуум-муҳитда; 1450—1500°С хароратда пишириш ва 0,5 -1с ушлаб туриш; пишириш вақти 2-3 соат) тартиблари ишлаб чикилди. Бу тартиблар ишлаб чикариш муҳитида оптимал пресслаш ва пишириш режимларини тўғри танлашда хизмат килади.
2. Хизмат муддатини ошириш мақсадида кукун металлургияси услубида каттик котишмали 23 - сонли кириш кутиси ролиги тайёрланди. Олинган натижалар иқтисодий самарадорликнинг ошишига хизмат килади.
3. Кукун металлургияси усулида тайёрланган Mo-TiC-Ni-W-Fe системали янги таркибли котишмадан 25 - сонли кириш кутиси ролиги ва шакл берувчи асбобларни тайёрлаш усули ишлаб чиқилди. Бу каттик котишмали ролик ва шакл берувчи асбоблар технологик ва эксплуатацион характеристикаларни яхшилашга хизмат килади.
4. Қийин эрийдиган металларнинг кукунларидан кукун металлургияси усулида Mo-TiC-Ni-W-Fe системали янги таркибли котишма олинди. Бу қотишманинг қаттикдик ва мустаҳкамлик кўрсаткичлари аналогларига нисбатан 1,2-1,3 марта устунлиги қўйилган техник вазифага эришилганлигидан далолат беради.
5. Тадкиқотларнинг амалда қўлланилиши «Ўзметкомбинат» АЖ маълумотларига кўра 40,3 млн. сўмни ташкил қилди («Ўзметкомбинат» АЖ 28 апрел 2017 йилдаги 01-1/606-сон маълумотномаси).
Диссертация мавзусииииг долзарблиги ва зарурати. Жаҳонда қувурлар орқали маҳсулот етказиб бериш самарали усуллардан хисобланиб, ишлаб чиқариш инфраструктурасининг ривожланишида алоҳида аҳамиятга эга. Ҳозирги вақтда газ, сув таъминоти, канализация, нефт маҳсулотларини етказиб беришда ва агрессив грунтларда полимер қувурларидан кенг кўламда фойдаланилмоқда. Шу жиҳатдан полимер қувурларнинг агрессив муҳитларда коррозия таъсирига чидамлилиги, узок муддат фойдаланилиши, вазнинипг енгиллиги, курилиш суратини ва ўтказиш имкониятини юқорилиги, жумладан табиий шароитга ва зилзилага турғунлиги сабабли улардан кенг кўламда фойдаланилмоқда. Хорижий давлатларда ер ости полимер қувурларидан амалиётда фойдаланиш ва уларнинг кучли зилзилалардаги ҳолати бўйича етарлича тажриба орттирилган, шунинг учун уларнинг сейсмик хавфсизлигига алоҳида эътибор қаратилмоқда.
Жаҳонда ер ости қувурларини сейсмик мустаҳкамлигини оширишга, сейсмик кучларнинг таъсирини ва улар таъсирида юз бериши мумкин бўлган шикастланишларни камайтиришга катта аҳамият берилмоқда. Бу борада, жумладан қувур тизимларига зилзила ва портлашлар таъсирини дифференциал баҳолаш мезонлари ҳамда сейсмик таъсирлардаги ер ости полимер кувурларининг шикастланиш даражасини прогнозлаш ва таснифлаш, грунтнинг турли намланиш даражасида “иншоот-грунт” тизимидаги ўзаро таъсир кучини аниқлаш, турли кўринишдаги сейсмик таъсирларда ўзгарувчан ўзаро таъсир коэффициентли ва ихтиёрий йўналишдаги сейсмик юкланишлар таъсиридаги ер ости полимер кувурларининг кучланганлик-деформацияланганлик ҳолатини сонли ҳисоблаш услубларини ишлаб чиқиш каби йўналишларда максадли илмий изланишларни амалга ошириш муҳим вазифалардан бири ҳисобланади.
Республикамиз мустақилликка эришгач қурилаётган ер ости иншоотларининг зилзилабардошлигини ошириш ҳамда сейсмик хавфсизлигини таъминлашга алоҳида эътибор каратилди. Бу борада, жумладан ер ости иншоотларнинг сейсмик мустаҳкамлигини оширишга ва юз бериши мумкин булган шикастланишлар даражасини пасайтиришга эришилди. Шу билан бир каторда сейсмик худудларда ер ости кувурларини бир жинсли булмаган грунт шароитларида курилиши, уларнинг мустаҳкамлигини ошириш учун бўлиши мумкин булган сейсмик таъсирларга ҳисоблаш усулларини такомиллаштириш талаб этилмокда. 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегиясида, жумладан «... аҳолининг коммунал-маиший хизматлар билан таъминланиш даражасини ошириш, энг аввало, янги ичимлик суви тармоқларини куриш, ... кишлок жойларда тоза ичимлик суви билан таъминлашни тубдан яхшилаш, ...»* вазифаси белгилаб берилган. Мазкур вазифани амалга ошириш, жумладан кувур тизимларига зилзила таъсирини дифференциал баҳолаш мезонларини ишлаб чикиш, грунтнинг намланганлигини ҳисобга олувчи қувур ўқи бўйлаб ўзгарувчан ўзаро таъсирини аниқлаш, ўзгарувчан ўзаро таъсир коэффициентам ер ости полимер қувурларининг кучланганлик деформацияланганлик ҳолатини сонли ҳисоблаш услубларини такомиллаштириш масалалари муҳим аҳамият касб этади.
Узбекистан Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон «Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисидаги», 2017 йил 1 июндаги ПФ-5066-сон «Фавкулотда вазиятларнинг олдини олиш ва уларни бартараф этиш тизими самарадорлигини тубдан ошириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Фармонлари, 2017 йил 9 августдаги ПҚ-3190-сон “Узбекистан Республикаси худуди ҳамда аҳолининг сейсмик хавфсизлиги, қурилиш зилзилабардошлиги ва сейсмология сохасида илмий тадқикотлар ўтказишни такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисидаги” Қарори ва Вазирлар Махкамасининг 2007 йил 3 апрелдаги 71-сон «Фавқулодда ҳолатларини прогноз қилиш ва олдини олиш бўйича Давлат дастури»ги карори хамда мазкур фаолиятга тегишли бошка меъёрий-хукукий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат килади.
Тадкиқотнинг мақсади структураси бир жинсли бўлмаган грунтларда жойлашган ўзгарувчан ўзаро таъсир коэффициентам ер ости полимер кувурларини сейсмик кучлар таъсиридаги кучланганлик ҳолатини баҳолаш услубини ишлаб чиқишдан иборат.
Тадкиқотнинг ил мий янгилиги қуйидагилардан иборат:
қувур тизимларига зилзила ва портлашлар таъсирини дифференциал баҳолаш мезонлари, сейсмик таъсирлардаги ер ости полимер кувурларининг шикастланиш даражаси прогнозлаш ва таснифлаш услублари ишлаб чиқилди;
грунтнинг намланганлигини ҳисобга олувчи қувур ўқи бўйлаб ўзгарувчан ўзаро таъсир коэффициента аниқланди;
ўзгарувчан ўзаро таъсир коэффициентли ер ости полимер кувурларининг кучланганлик-деформацияланганлик ҳолатини ҳисоблаш услуби ишлаб чиқилди;
ихтиёрий йўналишдаги сейсмик юкланишлар таъсиридаги ер ости полимер кувурларининг кучланганлик-деформацияланганлик ҳолатини ҳисоблаш услуби ишлаб чиқилди.
Хулоса
«Ўзгарувчан ўзаро таъсир коэффициентам ер ости полимер кувурларининг сейсмодинамикаси» мавзусидаги фалсафа доктори (PhD) диссертацияси бўйича олиб борилган тадкикотлар натижалари асосида куйидаги хулосалар такдим этилди:
1. Ер ости кувурларини зилзила оқибатлари тахлили асосида таснифланди, солиштирма зарарланиш критерияси аникланди ва сейсмик таъсир интенсивлигига боғлиқ ҳолда бўлиши мумкин бўлган бузилишларни ва зарарланишларни олдиндан аниклаш услуби ишлаб чиқилди. Ер ости кувурларини зилзиладаги холатига атрофидаги грунтнинг физик-механик хоссалари, кувурнинг материали, геометрик ўлчами ва кувурнинг конструктив хусусияти, кўмилиш чуқурлиги, сейсмик тўлқин фронтини кувурнинг бўйлама ўки йўналишига боғликлиги аниқланди.
2. Полимер қувурни атрофидаги грунт билан бўйлама ўзаро таъсир коэффициентининг грунт намлигини ўзгаришига боғлиқлиги ва юкланиш тезлигининг таъсири тадкикотлари бўйича бир қатор тажрибалар ўтказилди. Аналитик назарий формулалар асосида, ер ости кувурининг атрофидаги грунт билан ўзаро таъсир параметрларини аниклаш бўйича назарий-экспериментал тадкикотлар ўтказилди.
3. Қувурнинг грунт билан ўзаро таъсирини ўзгарувчан коэффициентини қуриш методикаси ишлаб чиқилди. Полимер қувурларда ўтказилган тажрибавий тадкикотлар асосида кувурнинг бўйлама ўқи бўйлаб намликни ўзгаришини туртта холати учун координата бўйича ўзгарувчан ўзаро таъсир коэффициентини таркалиш графиги курилди.
4. Кувурнинг турли чегаравий шартлари учун ўзгарувчан ўзаро таъсир коэффициентли ер ости полимер кувурларининг бўйлама тебраниш масаласи ечилган ва кувурнинг ўки бўйлаб намлик тарқалишининг тўрт хил конунияти кўриб чикилди. Чегаравий шартларни, грунт шароити, яъни намланиш даражаси ва унинг режимининг кувур узунлиги бўйича ўзгаришини хисобга олиб полимер кувурларини кучланганлик-деформацияланганлик холати аниқланди.
5. Кучланиш ва деформация орасидаги богликлик Абел типидаги наслий камсингуляр ядроли Больцман-Вольтеррнинг наслий назарияси бўйича интеграл модел кўринишида олинди. Динамик таъсирларда ер ости полимер кувурларининг бўйлама тебраниши масаласи ечилди. Кувур материалининг эластик ковушкоклик хоссасини хисобга олиш кучланиш кийматларини вакт бўйича камайишига олиб келди.
6. Ихтиёрий йўналишдаги сейсмик юкланишларда ер ости полимер кувурларини бўйлама ва кўндаланг тебранишларининг биргаликдаги тенгламалари келтириб чикарилди. Марказий чекли айирмалар усули асосида масаланинг хисоблаш схемаси ишлаб чикилди. Ер ости полимер кувурларининг сейсмик юкланишларни турли қонуниятларидаги бўйлама ва кўндаланг тебранишларининг биргаликда ечишдан олинган натижалар тахлили шуни кўрсатадики, полимер кувурнинг эластик ковушкоклик хоссаси сейсмик таъсирни сўнишига олиб келади, бу эса уз навбатида солиштирма бузилишлар камайишига ва шунингдек бу иншоотларни мустахкамлиги ва тургунлигини ортишига олиб келади.
7. Бажарилган тадкикотлар асосида кувурнинг чегаравий шартлари ва грунт шароитининг бир жинсли бўлмаганлиги хисобга олиниб, полимер кувурларига сейсмик таъсирларни камайтириш бўйича тавсиялар ишлаб чикилди.