№ 1 (2023) История и культура центральной Азии

Vatanimiz milliy mustaqillikni qo‘lga kiritganidankeyin tarixiy haqiqatni mafkuraviy tazyiq va ta’sirlardan xoli tarzda, xolisona vahaqqoniy, adolat va tarixiylik nuqtai nazaridan xalqimizga etkazish imkoniyatiyuzaga keldi. Surxon vohasidagi etnik guruhlarning yuzaga kelish tarixi etnik shakllanishi uzoq davom etgan murakkab jarayondir.

Ўзбекистон Республикаси Биринчи Президенти Ислом Каримов «Тарихий хотирасиз келажак йўқ» асарида «Тарихимиз каби, қадим маданиятмизнинг яратилишида ҳам унга кўплаб этник гуруҳлар, Эл элатлар ўз улушини қўшган. Бу – табиий ҳол. Чунки, ҳеч қачон, ҳеч қаерда фақат бита миллатга мансуб маданият бўлмайди. Ҳар қандай цивилизация кўпдан кўп халқлар, миллатлар, элатган фаолиятининг ва самарали таъсирининг маҳсулидир. Бир сўз билан айтганда, кўчманчилар, босқинчилар келиб кетаверишади, лекин ҳалқ боқий қолади, унинг маданияти абадий яшайди», деб таъкидлаган эди.

Илк ўрта асрларда суғд, хоразм аҳолисининг халқаро муносабатларда ва савдо-иқтисодий алоқаларда моҳир инсонлар бўлганлигига оид маълумотлар тарихий манба ва адабиётларда сақланиб қолинган.

Марказий Осиё, жумладан хозирги Ўзбекистон ҳудуди АмирТемур ва ворислари даврида ҳалқаро муносабатлар муҳум ўрин тутган. Буни темурийларнинг Хитой билан элчилик алоқаларида ҳам кўриш мумкин. Бу алоқалар Соҳибқирон Амир Темур Мовораунаҳирда ҳокимятга келгач анча фаоллашган ва Буюк Ипак йўлининг Моворауннаҳрда орқали ўтган йўналиши равнақ топган эди [1: 180]

Ayrim tarixiy shaxslar nomi va qilgan ishlaridan yosh avlod xabardor emas. Bunday vatandoshlarimiz tо‘g‘risidagi ma’lumotlarni darsliklarga kiritishimiz, ularning hayoti va ibratli ishlari aks etgan film ishlashimiz kerak. Shunday vatandoshlarimizdan biri asl kelib chiqishi sug‘diy bо‘lgan An Lu Shan (ya’ni Ruxshon) edi. Bu tarixiy shaxsning ismi sharifi xitoy manbalarida An Lu Shan deb atalgan bо‘lib, sug‘diylar va turkiy xalqlar uning ismini Ruxshon deb atashgan

Our country has a glorious history as one of the centers of ancient science, education and culture. For this reason, it is not for nothing that many great people and thinkers came out of our country. Because in our country since ancient times there was a historical basis for the formation of science, culture and spirituality. The same can be said about educational institutions, activities of madrasahs, their educational system, form and educational process. We intend to pay special attention to these aspects of the issue.

Тошкент воҳасида олиб борилган археологик тадқиқотлар натижалари бу қадимий ўлканинг қадим тарихи ва маданиятини ёритишга имкон берувчи кўплаб моддий маълумотларни тақдим этди.

Шарқда минг йиллардан буён одамларни табиблар халқ табобати асосида даволаб келишади. Олимларнинг таъкидлашларича, халқ табобатида доривор ўсимликлар 70-80 фоизни ташкил этган бўлса, қолгани ҳайвонлар ва уларнинг маҳсулотлари, озгина қисми эса табиий маъданлардан иборат бўлган [1]

В конце I тысячелетия до н. э. в предгорьях и горных долинах Ферганского региона растет число погребальных памятников с подбойнокатакомбными захоронениями, которые одни авторы связывают с проникновением сюда других племен извне, другие - считают их памятниками местного происхождения. Наибольшее количество могильников в Ферганской долине концентрируется в поймах рек, озер, в местах с удобными подходами к воде, с обильными камышовыми и тугайными зарослями. Отмечены различные типы погребальных сооружений, локализуемых в разных районах. Так, на севере долины распространены земляные насыпи и погребения в катакомбах, на востоке преобладают погребения в виде подбоев, на юге — могилы в виде грунтовых ям.

Qadimgi Farg’ona vodiysi hududlarida olib borilgan qazishishlari natijasida qizil angobli va tirnab bezak berilgan kulolchilik buyumlari topib o’rganildi.

Дунё ўтмиш тарихи асосан халқлар, жамиятлар, давлатлар тарихи билан белгиланади. Аммо ана шундай жамиятлардаги ижтимоий муносабатлар инсониятнинг дастлабки ўтмиш тузуми ҳисобланган ибтидоий жамоа тузуми давридан то ҳозирги кунгача битта социал муносабатга асосланган. Бу аёл ва эркак муносабатларидир.

Хўжаликка оид муаммоларни ўрганиш бугунги кунда этнология фанининг муҳим вазифаларидан бири ҳисобланади. Хўжалик соҳасидаги тажриба ва усуллар халқимизнинг кўп асрлар давомида ижод қилган бойлиги бўлишидан ташқари, унинг ижобий жиҳатларидан ҳозирга қадар фойдаланиб келинмоқда. Кўҳитанг тоғ қишлоқларидан бириХомкон географик жойлашиши сабаб, яъни тоғлик жой ва яйловлари кўп бўлганлиги учун бу ернинг аҳолиси азал-азалдан, асосан, чорвачилик билан шуғулланиб келган. Шунингдек, қисман лалми деҳқончилик, йилқичилик, ҳунармандчилик, шу билан бир қаторда яқин йиллардан бошлаб, яъни 1930-40 йиллардан боғдорчилик билан ҳам шуғулланган.

Большинство тюркоязычных этнических групп (гунны, тюрки, огузы, печенеги, кипчаки, канглы и др.) в определенный период времени оседали и формировались в Приаралье в народности из различных этнических компонентов. Они оставили свой след в культуре народов, формировавшийся на данной территории. Среди них надо особо отметить печенегов, кипчаков, канглы, которые играли немаловажную роль в этнокультурных контактах населения Приаралья, особенно в этногенезе каракалпаков

Бухоро амирлиги (1753-1920) доирасида Ўрта Осиёда, хусусан, бугунги Ўзбекистон ва Тожикистон ҳудудларида, қисман эса Жануби-Шарқий Туркманистон ва Шимолий Афғонистон ҳудудларида кечган этник жараёнлар жадал ривожланиб, минтақадаги бир неча халқларнинг этник шаклланишида муҳим роль ўйнади. Ушбу жараёнларда Бухоро хонлигининг марказий қисмида жойлашган Зарафшон ва Қашқадарё воҳасининг ўрни айниқса муҳим аҳамият касб этди.

Воҳада тожик ва ўзбек аждодлари қадимда, илк ўрта асрларда ва кейин ҳам доимо аралаш, ёнма-ён яшаб келганлар. Маҳмуд Кошғарий “Тотсиз турк бўлмас, бошсиз бўрк бўлмас” яъни тожиксиз турк бўлмаганидек, бош қалпоқсиз (бош кийимсиз) бўлмас, деган мақолни бежиз келтирмаган [12,Б.432].

Тарихдан маълумки ватанимиз ҳудудида қадимдан турли миллат ва элат вакиллари истиқомат қилиб келишган. Россия империяси ҳукмронлиги даврида ҳам Туркистон минтақасининг Фарғона вилоятида кўп сонли этник таркиб сақланган ҳолда русийзабон аҳоли вакилларини кўчириб келтириш ҳисобига янада кенгайиб борган

Тарихий манбаларнинг гувоҳлик беришича, Корея ярим оролида юзага келган бирлашган Силла ва Корё қироллиги билан Ўрта Осиё халқлари ўртасидаги иқтисодий алоқалар Хитой қитъасини бирлаштирган Тан ва Ван қироллиги орқали бўлган, деган илмий қарашлар мавжуд. Айниқса, Ван давлати Осиё қитьаси билан бирлашганидан сўнг Чингизхон ёрдамида Ипак савдо йўлини бутунлай кўлга киритди. Ана шу тарихий воқеъликка таяниб, Корея ярим оролида тайёрланган маҳсулотлар узоқ давр мобайнида элчилар ва савдогарлар орқали Марказий Осиё ҳудудига олиб келингани тарихий манбаларда келтирилган.[1]

Амир Насрулло ўрнига тахтга чиққан амир Музаффарнинг салтанатни идора этишдаги муаммоларидан энг қийини Шаҳрисабз ва Китоб бекликларининг итоатда ушлаб туришэди. Бухоро амирларининг қўшин устига қўшин тортиши оқибатида аҳоли моддий жиҳатдан қийинчилик кўради, солиқлар, ҳар хил турдаги йиғинлар ҳаддан зиёд кўпайиб кетади[1:469].

Il est connu de l'histoire que les villes le long du fleuve se dйveloppent plus rapidement que les autres villes. La vie socio-йconomique des villes le long des voies navigables dйpend йgalement du facteur fluvial. Est-ce la mкme chose а Termez, sur les rives de l'Amou Darya, mкme l'image de la ville йtait une ancre. Nous pouvons йgalement le voir dans les anciennes piиces de monnaie trouvйes dans la rйgion de Termez. Dans cet article nous discutons de l'йconomie de la ville dans l’йpoque mйdiйvale et nous us analysons les relations йconomiques et sociales de Termez avant l'invasion mongole.

Суғдий тилли манбалар айнан Суғд воҳаси ва унга туташ ҳудудларда, суғдийлар устувор бўлган муҳитда яратилган. Улар орасида энг муҳими VIII асрнинг илк чорагига тегишли, бугунги кун илмий адабиётида “Муғ тоғи суғдий ҳужжатлари” деб юритиладиган ҳужжатлар туркумидан иборат [1] Суғдий тилли ҳужжатларнинг деярли барчаси 1960-йилларда совет шарқшунослари томонидан рус тилига, кейинчалик улардан бир қисми инглиз ва француз тилларига ўгирилиб чоп этилди. Ҳужжатларни русчага ўгириш мобайнида В.А. Лившиц, О.И. Смирнова, М.Н. Боголюбов каби тилшунос ва тарихчи олимлар уларда учрайдиган кўплаб тарихий атамаларга, киши исмлари ва унвонларга кенг изоҳлар берган бўлиб, улар орасида Фарғона тарихига тегишли қисмлари ҳам бор.

XVIII asrning ikkinchi yarmiga kelib Buxoro o‘lkasida mang‘itlar sulolasi hokimiyatga keldi va mang‘itlar sulolasining ikkinchi hamda uchinchi vakillari bo‘lgan Amir Doniyolbiy otaliq (1758–1785), shuningdek, Amir Shohmurod (1785–1800) davrida mamlakatda mang‘itlar sulolasining hokimiyati bir muncha mustahkamlandi.

Халқимизнинг этник таркиби назар ташлайдиган бўлсак, ўзбекларнинг 92 уруғдан иборат экани тўғрисидаги фикрлар қадимдан сақланиб келмоқда. Юз уруғидан етишиб чиққан истеъдодли шоир Турди Фароғийнинг қуйидаги мисрлалари ҳам буни тасдиқлайди: Тор кўнгуллук беклар, ман-ман деманг, кенглик қилинг, Тўқсон икки бовли (бори) ўзбек юртидур тенглик қилинг. Дўрмон ана шундай 92 та ўзбек қавмларидан бири сифатида Ўзбекистон, Тожикистон ва Афғонистон ҳудудларига Дашти Қипчоқдан XVI-VII асрларда келиб ўрнашган. Дўрмон лар Бухоро амирлигининг сиёсий ҳаётида фаол қатнашиб келган. Тожикистон аҳолисини рўйхатга олиш маълумотларига кўра дўрмонларнинг сони 2000 йилда 3502, 2010 йилда эса 7608 кишини ташкил этган

Элат- кишиларнинг тил, ҳудуд иқгисодий ва маданий жиҳатдан тарихан таркиб топган миллатдт олдинги бирлиги. Элат қабила билан миллат орасидаги этник бирликнинг кўринишидир. Элатнинг шаклланишига бирбирига яқин бир неча қабилаларнинг уюшуви асос бўлган. Элатлардаги этник, хўжалик, моддий ва маданий алоқаларнинг тобора ривожланиб бориши натижасида бир қанча қабилалар бирлашадилар. Натижада, этник бирликнинг янги тури вужудга келади. Бу элат дейилиб, маълум тарихий шароитда ҳудудий, иқтисодий, тил ва маданий умумийлик асосида шаклланади

Олтин Ўрда даврида аввалги Хоразмшохлар  Хоразм савдогарлари Шарқий Европа, Кавказ, Византия ва Қирм ерлари билан савдо муносабатларини давом эттирди.

XIX аср ўрталарида Мирзачўл ҳудудида яшаган аҳолининг ижтимоий ҳаёти ва иқтисодий манбалари ҳақида маълумот манбаларда тўлиқ ва аниқ берилмаган. Рус ҳарбий тарихчиси П.П.Шубинскийнинг ёзишича, қадимда Мирзачўл ўзлаштирилиб, суғориш ишлари олиб борилган. У ўлканинг бутунлай бўшаб қолишига Бухоро ва Қўқон ўртасидаги тортишувлар сабаб бўлган, деб кўрсатади. Чўл атрофидаги адирларда қадимда яшаган аҳоли маконларининг излари сақланган. Аҳоли бошига келган нотинчлик туфайли ўтроқ аҳоли тоғ ораларига ва тинч воҳаларга кўчиб кетишга мажбур бўлган[1].