Культурное сотрудничество Бухарской народной советской республики с Турцией

CC BY f
437-443
6
4
Поделиться
Нуридинов, Т. (2023). Культурное сотрудничество Бухарской народной советской республики с Турцией. Актуальные проблемы истории Узбекистана, 1(1), 437–443. извлечено от https://inlibrary.uz/index.php/history-of-uzbekistan/article/view/16526
Т Нуридинов, Коканский государственный педагогический институт

Старший преподаватель кафедры истории (PhD)

Crossref
Сrossref
Scopus
Scopus

Аннотация

В данной статье на основе архивных источников освещается история культурных связей СССР с Турецким государством. Основное внимание уделяется студентам, отправленным из Бухары в Турцию в начале ХХ века и в 1920-1924 гг.

Похожие статьи


background image

Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана

437

8.

Қозоқов Т.Қ. ХХ аср бошларида Фарғона водийсидаги ижтимоий-

сиёсий аҳвол ва жадидчилик ҳаракати: Тарих фан. номз. дисс. – Т., 2000.

9.

Ўзбекистон Миллий архиви И-1- фонд, 18- рўйхат, 29- иш, 509-515-

варақлар.

10.

Ўзбекистон Миллий архиви И.1- фонд, 31- рўйхат, 540- иш.

11.

Ўзбекистон Миллий архиви И.19- фонд, 1- рўйхат, 14191- иш

12.

Ўзбекистон Миллий архиви И.461- фонд, 1- рўйхат, 1315- иш.

BUXORO XALQ SOVET RESPUBLIKASINING TURKIYA BILAN

MADANIY HAMKORLIGI

Nuridinov T.Q.

Qo‘qon davlat pedagogika instituti

Tarix kafedrasi katta o‘qituvchisi (PhD)

tnuridinov1967.@gmail.com

Annotatsiya: Ushbu maqolada BXSRning Turkiya davlati bilan o‘rnatgan madaniy

aloqalari tarixi arxiv manbalari asosida yoritilgan. Unda asosiy e’tibor XX asr boshlarida va
1920-1924 yillarda Buxorodan Turkiyaga yuborilgan talabalar haqida ma’lumot beriladi.

Kalit so‘z va iboralar: madaniy aloqalar, madaniy aloqalar, Turkiya, Tarbiyai atfol,

Istanbul, U. Po‘latxo‘jayev, А. Fitrat, Mustafo Kamol, Buxoro MIQ.

Аннотация: В данной статье на основе архивных источников освещается

история культурных связей СССР с Турецким государством. Основное внимание
уделяется студентам, отправленным из Бухары в Турцию в начале ХХ века и в 1920-1924
гг.

Ключевые слова и фразы: культурные связи, культурные связи, Турция, Тарбияи

атфол, Стамбул, У. Полаходжаев, А. Фитрат, Мустафа Камаль, Бухарский МИК.

Annotation: In this article, the history of the cultural relations of the USSR with the

Turkish state is covered based on archival sources. It focuses on the students sent from Bukhara
to Turkey in the early 20th century and in 1920-1924.

Key words and phrases: cultural relations, Turkey, Tarbiyai atfol, Istanbul,

Polatkhojaev, O.Polathojaev, A. Fitrat, Mustafa Kamal, Bukhara MIQ.

Dunyo davlatlari, mintaqalar o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlikni rivojlantirib

borish zaruriyati zamonaviy taraqqiyotning ajralmas xususiyatiga aylandi. Shu

nuqtai nazardan davlatlar o‘rtasidagi tashqi aloqalar, hamkorlik munosabatlarini

yanada kengaytirish va mustahkamlab borish, ularning tarixiy ildizlariga murojaat

qilish ehtiyojini vujudga keltirmoqda.

O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli islohotlar va yangi

jamiyat qurishda xalqimizning boy tarixi, madaniyati, an’analarini o‘rganish,


background image

Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана

438

ulardan foydalanish muhim vazifa sifatida belgilanmoqda. Zero, O‘zbekiston

Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev ta’kidlaganidek, «Buyuk tarixda hech narsa

izsiz ketmaydi. U xalqlarning qonida, tarixiy xotirasida saqlanadi va amaliy

ishlarida namoyon bo‘ladi. Shuning uchun ham u qudratlidir. Tarixiy merosni

asrab avaylash, o‘rganish va avlodlardan avlodlarga qoldirish davlatimiz

siyosatining eng muhim ustuvor yo‘nalishlaridan biridir»

[1: 29]

. Bu esa

O‘zbekiston va uning hududida mavjud bo‘lgan davlatlar tashqi aloqalari tarixi

bo‘yicha keng qamrovli ilmiy tadqiqotlar olib borishni dolzarb vazifa sifatida

qo‘ymoqda. Zamonaviy tarix fanida xalqimizning qardosh turk xalqi bilan olib

borgan hamkorlik munosabatlarini har tomonlama o‘rganish muhim vazifalardan

biridir.

Markaziy Osiyo xalqlarining Turkiya davlati bilan o‘zaro hamkorlik

munosabatlari tarixi bir necha yuz yillarni o‘z ichiga oladi. XIX asr oxiri XX asr

boshlarida Rossiya imperiyasi Buxoro amirligi hayotining barcha sohalari ustidan

to‘liq o‘z hukmronligini o’rnatish tadbirlarini amalga oshirdi. 1920-1924 yillarda

mavjud bo’lgan BXSR tarixini yangicha tarixiy tamoyillar asosida o‘rganish

xalqimiz tarixining sobiq sho‘ro davrida kam tadqiq qilingan masalalarini ilmiy

asosda o‘rganish imkoniyatini beradi. Chunki, mamlakat istibdod natijasida og‘ir

ahvolga tushib qoldi. Bu haqda “Yosh buxoroliklar” harakatining rahbarlaridan biri

F.Xo‘jayev “Buxoro o‘lkasi har vaqt ilm va ma’rifat beshigi bo‘lmog‘i bilan faxr

qilur edi. Burun vaqtda chiqqan olimlar birgina ruhoniylar emas, tabiblar,

muarrixlar, shoirlar va muhandislarimizdan dunyoda yashagan ko‘p xalqlar ibrat

olar edilar. Bizning madrasalarimiz vaqti bilan Makka va Madina kabi atrofdagi

xalqlarni o‘ziga jalb qilar edi. Amirlar usuli idorasi va beklar hokimiyati vaqtida

bu maorif chashmalaridan hech narsa qolmadi

[2]

.

Buxoroning ilg‘or jamoatchiligi Rossiya mustamlakachiligidan xalos bo’lish

uchun bir qator tadbirlarni amalga oshirdilar. Bu davrda Buxoro amirligining

ijtimoiy hayotida jadidlar o’zgarishlar, islohotlar tarafdorlari bo‘lib maydonga


background image

Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана

439

chiqdilar. Buxoro ziyolilari, ilg’or savdo-sanoat doiralari orasida yoshlarni xorijiy

mamlakatlarga o‘qishga yuborish harakatlari boshlab yuborildi.

Buxoro jadidlari tomonidan 1910 yilda yoshlarni chet elda tahsil olishlarini

tashkil qilish maqsadida “Tarbiyai atfol” jamiyati tuzildi

[3: 84]

. Mazkur jamiyat

garchi 1917 yil fevraliga qadar yashirin ravishda ish olib borgan bo’lsada, Buxoro

yoshlarini xorijga tahsil olish uchun yuborishda muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Bu

davrda Buxoro yoshlarini xorijga, asosan, Turkiyaga o‘qishga yuborish Buxoro

jadidlari faoliyatining eng muhim yo’nalishlaridan hisoblangan. Buxoro jadidlari

xorijga yoshlarni tahsil olishga yuborish orqali mamlakatni asriy qoloqlik va

mustamlakachilikdan xalos qilishni mo‘ljallagan edilar. Ma’lumotlarga ko’ra, 1910

yilda Istanbulda 50 nafar Buxoro yoshlari tahsil olgan edi

[4]

.

S. Ayniyning ma’lumotlariga ko‘ra 1912 yilda Buxoro yoshlaridan 30 nafari

Turkiyada tahsil olgan bo’lib, ularning orasida U.Po‘latxo‘jaev, O.Po‘latxo‘jaev,

A. Fitrat kabi yosh buxoroliklarning bo‘lg‘usi arboblari ham bor edi

[5: 88]

.

XX asr boshlarida Buxoroning turli ijtimoiy tabaqalari orasida Turkiya bilan

yaqinlashishga intilish bo‘lganligini ta’kidlash lozim. Shu nuqtai nazardan

qaraganda, Buxoro Xalq Sovet Respublikasi tarixan qisqa muddat davomida,

murakkab vaziyatga qaramasdan juda faol tashqi siyosat olib borganligini alohida

e’tirof etish lozim. Buxoro Respublikasi hukumati dunyo bozoriga chiqish, xalq

xo‘jaligi uchun kadrlar tayyorlash masalalarida Turkiyaning ahamiyatini to‘g‘ri

baholagan edi. BXSR hukumati a’zolarining ko’pchiligi XX asr boshlarida

Turkiyada tahsil olganligini e’tiborga oladigan bo‘lsak, har ikki mamlakat

o‘rtasidagi munosabatlarni yo‘lga qo’yishda o’zaro bir-birini tushunish ijobiy

bo‘lganligini ko‘rsh mumkin. Fayzulla Xo‘jaev boshchiligidagi BXSR hukumati

Turkiya bilan munosabatlarda asosiy e’tiborni siyosiy, diplomatik va madaniy

hamkorlik masalalariga qaratdi. Biroq, BXSR barcha sohalarda sovet

hukumatining Turkkomissiya, Turkbyuro, O‘rta Osiyo byurosi, SredazEKOSO

tashkilotlari tomonidan qat’iy nazoratga olindi

[6: 239]

. Ikki tomon o‘rtasida

tuzilgan davlatlararo shartnomalar rasman mustaqil bo‘lgan BXSRni qaram


background image

Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана

440

qilishga qaratildi. Ayniqsa, respublikaning tashqi aloqalari sovet organlari

tomonidan kuchli nazoratga olinishiga, Sharq, G‘arbiy Yevropa va boshqa

davlatlar bilan olib boriladigan savdo aloqalari RSFSR vakolatida bo‘lishiga

qaramasdan respublika hukumati o‘zaro manfaatli hamkorlik munosabatlari

o‘rnatish uchun barcha imkoniyatlarni safarbar etdi.

Buxoro yoshlarini Turkiyaga o‘qishga yuborish masalasi BXSR

hukumatining mazkur mamlakat bilan aloqalarida muhim o‘rin egallaydi.

Buxoroda amirlik tuzumi mavjud bo‘lgan davrdayoq taraqqiyparvar ziyolilar

tomonidan «Ma’rifat» xayriya tashkiloti orqali iste’dodli yoshlarni nafaqat

Rossiyaning yirik markazlariga, balki xorijiy mamlakatlarning Istanbul va Qohira

kabi shaharlariga o‘qishga yuborish harakati boshlab yuborilgan edi. BXSR tashkil

etilgach, hukumat raisi F.Xo‘jaev, maorif noziri A.Fitrat Buxoro talabalarini

xorijga, jumladan, Turkiyaga yuborish tashabbuskorlari bo‘ldilar. Bundan

ko‘zlangan maqsad–Buxoro xalq xo‘jaligi uchun zamonaviy kadrlarni tayyorlash

edi.

Yangi jamiyat qurayotgan Buxoro respublikasi uchun kadrlar tayyorlash

masalasi dolzarb masalalardan bo’lib, bu borada Turkiya alohida o‘ringa ega

bo‘lgan. Bunga sabab sifatida bir tomondan, BXSR hukumati a’zolari

ko’pchiligining Turkiyada tahsil olganligini ta’kidlash lozim. Shuningdek,

Turkiyaning RSFSR bilan tuzgan o‘zaro do‘stlik shartnomalari ham muayyan

darajada rol o‘ynadi. Buxorodan 1922 yil 7 oktyabrda 25 nafar talaba BXSR

maorif nozirligi tomonidan nozir muovini Ismoil Sadir rahbarligida tahsil olish

uchun Turkiyaga yuborildi

[7].

Buxoro talabalari Boku orqali Tiflis va Botumi

yo‘nalishida BXSR vakillari Sulaymon va Ibrohimlar rahbarligida Turkiyaning

Samsun shahriga yetib bordilar

[8].

Buxorodan Turkiyaga yuborilgan talabalarning moddiy ta’minoti masalasi

doimiy ravishda BXSR hukumati, xususan, maorif nozirligining doimiy nazoratida

bo‘ldi. Lekin, pul mablag‘lari Buxorodan to‘g‘ridan-to‘g‘ri jo‘natilmasdan,

Rossiya orqali Turkiyaga yuborilishi muayyan qiyinchiliklarni keltirib chiqargan.


background image

Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана

441

BXSR xalq maorif nozirligining Buxoro MIQga 1921 yil 5 oktyabrda yozgan

maktubida Turkiyadagi Buxoro talabalari uchun jo‘natilgan pul mablag‘lari

RSFSR konsullari tomonidan o‘zlashtirib olinganligi uchun ikkinchi yordam

hay’ati Hoji Mushrif boshchiligida Turkiston nomidan yuborilishi ma’lum qilindi.

BXSR maorif noziri Turkiyadagi Buxoro talabalaridan olingan xabarlarga ko‘ra,

Istanbuldagi ahvol og‘irligi uchun moliyaviy yordamni bir oz kechiktirib turishga

to‘g‘ri kelganligini bildirdi

[9]

.

Yuqoridagi faktlar sovet davlat organlari Buxoroning chet mamlakatlarga va

sovet respublikalariga yuborilgan talabalariga nisbatan bir xilda salbiy

munosabatda bo’lganligi va uning mablag‘larini talon-taroj qilganligini ko’rsatadi.

BXSR hukumati Turkiyaga yuborilgan talabalar moddiy ta’minoti masalasiga

alohida ahamiyat qaratganligi bejiz emas. Chunki bu davrda ko‘pgina davlatlarda

bo‘lgani kabi Turkiyada ham oziq-ovqat masalasidagi qimmatchilik, yashash

uchun zarur bo‘lgan narsalar narxining balandligi o‘z ta’sirini ko‘rsatgan edi.

Mazkur masala bir necha marta hukumat darajasida ko‘rilib, tegishli qarorlar qabul

qilindi. Chunonchi, 1921 yil 23 oktyabrda Buxoro MIQ majlisida Turkiyada tahsil

olayotgan BXSR talabalariga moddiy yordam ko‘rsatish masalasi ko‘rib chiqildi

[10].

Turkiya jamoatchiligi BXSRdagi madaniy-ma’rifiy sohalarga imkon qadar

yordam ko‘rsatdi. Masalan, 1923-1924 yillarda Buxoro shahridan tashqari

BXSRning bir qator shaharlarida mavjud bo‘lgan kutubxonalar Turkiyadan

keltirilgan kitob, gazeta va jurnallar bilan ta’minlandi

[11: 103]

.

SSSR tashkil topgandan keyin barcha sohalarda bo‘lgani kabi BXSRning

Turkiya bilan hamkorlik doirasi qisqarib bordi. 1923 yildan Buxoroni

sovetlashtirish siyosatining kuchayishi bilan BXSRning chet mamlakatlardagi

davlat tashkilotlarini tugatish jarayoni avj oldirildi, respublikaning xorijiy davlatlar

bilan madaniy aloqalarini tugatish jarayoni kuchaytirildi. Sovet hukumati xorijga

tahsil olish uchun yuborilgan talabalarni ortga qaytarish siyosatiga Buxoroni

sovetlashtirishning tarkibiy qismlaridan biri sifatida qaragan edi. SSSR tashkil


background image

Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана

442

topgach, rasman uning tarkibiga kirmagan BXSR ichki va tashqi siyosatida jiddiy

o‘zgarishlar yuz berdi. 1923 yil bahoridan Buxoro hayotining barcha sohalarini

sovetlashtirish siyosati jadallik bilan amalga oshirila boshlandi. Avvalo, hukumat

tarkibidan ilg‘or fikrli yosh buxoroliklar namoyondalari chiqarilib, ular o‘rniga

ma’lumoti yetarli darajada bo‘lmagan oddiy xalq vakillari hukumat mas’ul

lavozimlariga tayinlandi. BXSR tarixan qisqa muddat davomida mavjud bo‘lishiga

qaramasdan, sovet respublikalari, xorijiy mamlakatlar bilan keng hamkorlik

munosabatlarini yo‘lga qo‘yishga harakat qildi va bu masalada muayyan

natijalarga erishdi. BXSRning Turkiya davlati bilan hamkorligi, ayniqsa, maorif va

madaniy sohalarda bir muncha samarali bo‘ldi. Turkiya uchun og‘ir bo‘lgan chet el

bosqini davri bo‘lishiga qaramay, Mustafo Kamol hukumati qardosh Buxoro xalqi

bilan hamkorlik munosabatlarini samarali olib borishga harakat qildi. O’z

navbatida boshidan murakkab davrni kechirayotgan BXSR hukumati xorijiy

mamlakatlarga tahsil olish uchun o’z talabalarini yubordi. Bir tomondan, Buxoro

hududida ko‘p ming kishilik sovet armiyasining mavjud bo’lishi, mamlakatda qizil

armiyaga qarshi kuchli qurolli qarshilik harakatining uzoq vaqt mobaynida davom

etishi, BXSR tashqi aloqalariga salbiy ta’sir ko’rsatdi. Ikkinchidan, Buxoro xorijiy

SHarq mamlakatlari bilan sovet hukumati vakillari ishtirokida aloqalar olib bordi.

Ayniqsa, SSSR hukumatining 1923 yildan sovet respublikalari va xorijiy

davlatlarda faoliyat olib borgan BXSR vakolatxonalarini tugatish tomon yo‘l

tutishi BXSRning xalqaro hamkorligi barham topishiga olib keldi. BXSR tarixan

qisqa muddat davomida mavjud bo‘lishiga qaramasdan, sovet respublikalari,

xorijiy mamlakatlar bilan keng hamkorlik munosabatlarini yo‘lga qo‘yishga

harakat qildi va bu masalada muayyan natijalarga erishdi. BXSRning Turkiya

davlati bilan hamkorligi, ayniqsa, maorif va madaniy sohalarda bir muncha

samarali bo‘ldi. Turkiya uchun og‘ir bo‘lgan chet el bosqini davri bo‘lishiga

qaramay, Mustafo Kamol hukumati qardosh Buxoro xalqi bilan hamkorlik

munosabatlarini samarali olib borishga harakat qildi. O‘z navbatida boshidan

murakkab davrni kechirayotgan BXSR hukumati xorijiy mamlakatlarga tahsil olish


background image

Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана

443

uchun o‘z talabalarini yubordi. Bir tomondan, Buxoro hududida ko‘p ming kishilik

sovet armiyasining mavjud bo‘lishi, mamlakatda qizil armiyaga qarshi kuchli

qurolli qarshilik harakatining uzoq vaqt mobaynida davom etishi, BXSR tashqi

aloqalariga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Ikkinchidan, Buxoro xorijiy Sharq mamlakatlari

bilan sovet hukumati vakillari ishtirokida aloqalar olib bordi.

Фойдаланилган манба ва адабиётлар:

1. Мирзиёев Ш.М. Миллий тараққиёт йўлимизни қатъият билан давом

эттириб, янги босқичга кўтарамиз. – Тошкент: Ўзбекистон, 2018.

2. “Озод Бухоро”, 1924 йил, 2 сентябрь.

3. Айний. С. Материалы по истории Бухары.

4. ЎзМА, 3-фонд , 1-рўйхат, 155-иш, 4, 8-варақлар

5. Айний.С. Материалы по истории Бухары..

6.Ўзбекистoннинг

янги

тариxи.

2-китоб.

Ўзбекистон

совет

мустамлакачилиги даврида. Илмий муҳаррир М. Жўраев –Тошкент: Шарқ,

2000.

7. ЎзМА, Р 56-фонд, 1-рўйхат, 38-иш, 89-варақ.

8. Бухоро ахбори, 1922 йил, 27 март, № 76.

9. ЎзМА, Р 47-фонд, 1-рўйхат, 109-иш, 1-варақнинг орқаси.

10. ЎзМА, Р 47-фонд, 1-рўйхат, 29-иш, 121-варақ.

11. Раҳмонов К. Бухоро Халқ Совет Республикаси тарихи матбуот

саҳифаларида. – Тошкент: Abu matbuot-konsalt, 2012.

IKKINCHI JAHON URUSHI YILLARIDA O‘ZBEKISTONDA

ELEKTRLASHTIRISH MASALASI (O‘zbek milliy matbuoti ma’lumotlari

asosida)

Akbarov R.M.

Namangan davlat universiteti stajyor-tadqiqotchisi

akbarov.rahmatillo.1993@gmail.com

Annotatsiya: Ushbu maqolada Ikkinchi jahon urushi yillarida O‘zbekistonda

mamlakatning mudofaa qudratini kuchaytirish va aholi ehtiyojlarini qondirish uchun yirik, o‘rta
va kichik turdagi gidroelektrostansiyalarning barpo etilishi hamda elektrlashtirish bilan bog‘liq
boshqa jarayonlar tarixi o‘zbek milliy matbuoti ma’lumotlari asosida xronologik tartibda tahlil
qilindi.

Библиографические ссылки

Мирзиёев Ш.М. Миллий тараққиёт йўлимизни қатъият билан давом эттириб, янги босқичга кўтарамиз. – Тошкент: Ўзбекистон, 2018.

“Озод Бухоро”, 1924 йил, 2 сентябрь.

Айний. С. Материалы по истории Бухары.

ЎзМА, 3-фонд , 1-рўйхат, 155-иш, 4, 8-варақлар

Айний.С. Материалы по истории Бухары..

Ўзбекистoннинг янги тариxи. 2-китоб. Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Илмий муҳаррир М. Жўраев –Тошкент: Шарқ, 2000.

ЎзМА, Р 56-фонд, 1-рўйхат, 38-иш, 89-варақ.

Бухоро ахбори, 1922 йил, 27 март, № 76.

ЎзМА, Р 47-фонд, 1-рўйхат, 109-иш, 1-варақнинг орқаси.

ЎзМА, Р 47-фонд, 1-рўйхат, 29-иш, 121-варақ.

Раҳмонов К. Бухоро Халқ Совет Республикаси тарихи матбуот саҳифаларида. – Тошкент: Abu matbuot-konsalt, 2012.

inLibrary — это научная электронная библиотека inConference - научно-практические конференции inScience - Журнал Общество и инновации UACD - Антикоррупционный дайджест Узбекистана UZDA - Ассоциации стоматологов Узбекистана АСТ - Архитектура, строительство, транспорт Open Journal System - Престиж вашего журнала в международных базах данных inDesigner - Разработка сайта - создание сайтов под ключ в веб студии Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil - ilmiy elektron jurnali yuridik va jismoniy shaxslarning in-Academy - Innovative Academy RSC MENC LEGIS - Адвокатское бюро SPORT-SCIENCE - Актуальные проблемы спортивной науки GLOTEC - Внедрение цифровых технологий в организации MuviPoisk - Смотрите фильмы онлайн, большая коллекция, новинки кинопроката Megatorg - Доска объявлений Megatorg.net: сайт бесплатных частных объявлений Skinormil - Космецевтика активного действия Pils - Мультибрендовый онлайн шоп METAMED - Фармацевтическая компания с полным спектром услуг Dexaflu - от симптомов гриппа и простуды SMARTY - Увеличение продаж вашей компании ELECARS - Электромобили в Ташкенте, Узбекистане CHINA MOTORS - Купи автомобиль своей мечты! PROKAT24 - Прокат и аренда строительных инструментов