”Туркестанский сборник" Как важный источник в изучении истории Узбекистана

CC BY f
461-467
23
2
Поделиться
Юлдошев, С., & Бобоев, М. (2023). ”Туркестанский сборник" Как важный источник в изучении истории Узбекистана. Актуальные проблемы истории Узбекистана, 1(1), 461–467. извлечено от https://inlibrary.uz/index.php/history-of-uzbekistan/article/view/16529
С Юлдошев, Ферганский государственный университет

доцент кафедры истории Узбекистана, (PhD)

М Бобоев, Ферганский государственный университет

Аспирант первой ступени

Crossref
Сrossref
Scopus
Scopus

Аннотация

В данной статье анализируются сведения об истории нашей страны на основе “Туркестанского сборника”, написанного во времена Российской империи и бывшего Советского Союза. Кроме того, в данной статье кратко описаны общественнополитические процессы нашей страны в период Российской империи и историография “Туркестанского сборника”.

Похожие статьи


background image

Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана

461

"Kommunistik blok cho‘kishi bilan dunyoda Islom o‘rtaga chiqdi. Manzara

tamoman o‘zgardi. Raqamlarga qarasak, sovetlar davrida masjidlar soni 89 ta

bo‘lgan. (“XX asr boshlarida birgina Buxoroning o‘zida 360 masjid, 140 madrasa,

360 boshlang‘ich diniy maktab va boshqa binolar bor edi”

[4: 16].

Mustaqillik yillari boshida O‘zbekistonning o‘zida 8000 masjid bor edi.

Hozirgi siyosat natijasida bu 2202 taga tushirildi”. Hozirgi kunga kelib diniy

bag‘rikenglik va millatlararo totuvlik (tolerantlik) yo‘nalishida amalga

oshirilayotgan islohotlar, tub o‘zarishlar jarayonlari davomida masjidlar soni

yildan-yilga oshib bormoqda.

Foydalanilgan manba va adabiyotlar:

1.

Бартольд В.В. Мусульманский мир. – П.,1922.

2.

Алексеев В. Иллюзии и догмы. – М.,1991.

3.

Салмонов А. Ўзбекистонда совет ҳокимиятининг диний сиёсати:

уйдирма ва тарих ҳақиқати. – Т.:Тафаккур, 2015.

4.

Эргашев Б.Х. Идеология национально–освободитульного движение в

Бухарском эмирате. – Т.: Фан, 1991.

“TURKISTON TO‘PLAMI” O‘ZBEKISTON TARIXINI O‘RGANISHDA

MUHIM MANBA SIFATIDA

Yo‘ldoshev S.V.

FarDU, O‘zbekiston tarixi kafedrasi dotsenti, (PhD

)

Boboyev M.Q.

FarDU, I bosqich magistranti

Annotatsiya: Ushbu maqolada Rossiya imperiyasi va Sobiq ittifoq davrida yozilgan

“Turkiston to’plami” asosida mamlakatimiz tarixiga oid bo‘lgan ma’lumotlar tahlil qilingan.
Bundan tashqari ushbu maqolada mamlakatimizning Rossiya imperiyasi davrida yuz bergan
ijtimoiy-siyosiy jarayonlar va “Turkiston to’plami” tarixshunosligi haqida qisqacha bayon
etilgan.

Kalit so‘z va iboralar: Turkiston to‘plami, Rossiya imperiyasi, Turkiston, etnomadaniyat,

xo‘jalik hayot, mustamlaka, manbashunoslik, qiyosiy tahlil.

Annotation: This article analyzes information about the history of our country based on

the “Turkestan Collection” written during the Russian Empire and the Former Soviet Union. In
addition, this article briefly describes the socio-political processes of our country during the
Russian Empire and the historiography of the “Turkestan Collection”.

Key words and phrases: Turkestan collection, Russian Empire, Turkestan, ethnoculture,

economic life, colony, source studies, comparative analysis.


background image

Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана

462

Аннотация: В данной статье анализируются сведения об истории нашей страны

на основе “Туркестанского сборника”, написанного во времена Российской империи и
бывшего Советского Союза. Кроме того, в данной статье кратко описаны общественно-
политические процессы нашей страны в период Российской империи и историография
“Туркестанского сборника”.

Ключевые слова и фразы: Туркестанский сборник, Российская империя,

Туркестан, этнокультура, хозяйственная жизнь, колония, источниковедение,
сравнительный анализ.

Turkiston o‘lkasi Chor Rossiyasi tomonidan zabt etilganidan keyin o‘lkada

olib borilgan siyosat va uning oqibatlari ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, madaniy va

xo‘jalik turmushiga katta zarar yetkazdi. Rossiya ma’murlarining o‘zlari ham

Turkiston o‘lkasi boshqaruvining ayrim jihatlaridan noroziliklarini o‘sha davr

matbuotida yashirib o‘tirmaganliklarini ham ko‘rishimiz mumkin. 1867 – 1917

yillar davomida to‘plangan “Туркестанский сборник” (“Turkiston to‘plami”) da

bunga misollarni ko‘plab uchratish mumkin.

O‘zbekistonning yangi tarixi konsepsiyasini yaratish hali o‘rganilmagan

manbalarni izlab topish, ularni tahlil qilish, ularda keltirilgan ma’lumotlarning

ishonchlilik darajasini aniqlash va ularni ilmiy muomalaga kiritish kabi vazifalarni

kun tartibiga qo‘ymoqda. Shu o‘rinda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining

“Qadimiy yozma manbalarni saqlash, tadqiq etish va tarqib qilish tizimini

takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 2017-yil 24-mayda qabul qilingan

qarorini eslab o‘tish o‘rinlidir. Mazkur Qarorda “qo‘lyozmalarni saqlash,

ta’mirlash, mavjud fondlarni boyitib borish, tarixiy manbalar bilan ishlash uchun

mahalliy va xorijiy tadqiqotchilarga qulay sharoitlar yaratish” kabi dolzarb

vazifalar qo‘yilgan

[1: 37].

Ana shunday noyob yozma manbalar sirasiga 594 jilddan iborat “Turkiston

to‘plami” to‘plamini kiritish mumkin. Yagona nusxadagi bu noyob manba hozirgi

kunda Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubxonasida saqlanmoqda.

Mazkur to‘plam o‘zining yaratilish tarixiga ega. Turkistonning birinchi

general-gubernatori K.P.Kaufman Turkiston o‘lkasi va uning tarixini o‘rganish

uchun mavjud adabiyotlar bibliografiyasini tuzish zarurligini e’tiborga olib,

1868-yilda peterburglik taniqli bibliograf V.I.Mejovdan shunday bibliografiyani


background image

Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана

463

tuzib berishni iltimos qiladi. Ammo V.I.Mejov adabiyotlar ro‘yhatining o‘zidan

katta amaliy foyda bo’lmasligigini ta’kidlab, e’lon qilingan barcha maqola va

adabiyotlar nusxalarini bitta to‘plamga jamlash maqsadga muvofiq ekanligini

aytadi. Kaufman bu taklifni ma’qullab, uni ro‘yobga chiqarish uchun mablag‘

ajratadi va Mejovga ushbu rejani amalga oshirishni topshiradi.

O‘rta Osiyo va Turkistonga oid ko‘p maqola va xabarlar Rossiyada nashr

qilingan turli gazeta va jurnallarida chop etilar edi. Ammo ular tarqoq holatda

bo‘lgan. Bu materiallarni to‘plash va bir tizimga solishni V.I.Mejov o‘z zimmasiga

oldi. U Peterburgda yashar va Rossiyada nashr etilayotgan barcha kitob, gazeta va

jurnallarni ko‘zdan kechirish imkoniyatiga ega edi. Mejov Kaufman yuborgan

mablag‘ga O‘rta Osiyo haqida ma’lumotlar chop etgan barcha nashrlarni sotib olib,

ushbu materiallarni quyidagi tartibda tizimlashtirdi: u gazeta, jurnal va kitoblardan

maqolalarni qirqib olib, ularni yelim bilan bir xil o‘lchovdagi qog‘ozlarga

yopishtirib chiqadi. Shu usulda jamlangan ma’lum miqdordagi varaqlardan alohida

jildlar tuzilib, har bir jildning boshiga matbaada tayyorlangan titul varaqlar ilova

qilindi va jildlar muqovalandi.

Shu usulda Kaufman gubernatorligi davrida to’plamning 250 jildi

tayyorlandi. Chernyayev va Rozenbax davrida esa yana 166 ta jild tuzildi.

Hammasi bo‘lib 1888-yilga qadar Mejov tomonidan «Turkiston to‘plami»ning 416

ta jildi tayyorlanib, Peterburgdan Toshkentga yuborildi. Lenin 1887-yilda

Rozenbax to‘plamni tuzish uchun katta mablag‘ sarf qilinyapti deb hisoblab, bu

ishni to‘xtatish haqida ko‘rsatma berdi. Keyingi yillarda ilg‘or rus ziyolilari bir

necha marotaba «Turkiston to‘plami»ni tuzishni davom ettirish masalasini ko‘tarib

chiqdilar. Ammo faqat 20-yildan keyin, 1907-yilda Toshkentda

t

o‘plamning

navbatdagi sonlarini tuzishga kirishildi. Ikki yil mobaynida bu yerda “Turkiston

to‘plami”ning yana 127 jildi tayyorlandi. Bu jildlarning shakllantarishda

N.V.Dmitrovskiy,

A.A.Divaev,

I.L.Zikov,

Yu.F.Bonch-Osmolovskiy,

A.A.Semenov, I.I.Geyer kabi olimlarning xizmatlari katta bo‘ldi.

1910-1916-yillarda A.A.Semyonov rahbarligi ostida to‘plamning yana 48 ta


background image

Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана

464

jildi dunyo yuzini ko‘rdi. “Turkiston to‘plami”ning so‘nggi 3 ta jildi 1939-yilda

Ye.K.Betger tomonidan tuzildi.

“Turkiston to‘plami” o‘sha davrdagi rus va chet el matbuoti sahifalarida

e’lon qilingan 10 mingdan ortiq xabar, maqola, lavha va asarlardan iborat bo‘lib,

ularda Rossiya bosqini arafasida va chor mustamlakachiligi yillarida O‘rta Osiyo

xalqlari hayotining turli qirralari ma’lum darajada o‘z aksini topgan. To‘plamda

Turkiston tarixi, iqtisodi, etnografiyasi, tabiiy sharoiti, qazilma boyliklari haqida

boy materiallar jamlangan. Shuningdek, unda XIX asr oxiri XX asr boshlarida

Turkiston o‘lkasining iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishi, siyosiy va madaniy

hayotini aks ettiruvchi ko‘plab ma’lumotlar o‘rin olgan

[2: 45]

.

“Turkiston to‘plami”ga kiritilgan materiallarning ahamiyati shundaki,

ularning mualliflari aksariyat hollarda o‘zlari tasvirlagan hodisa-voqealarning

zamondoshi, guvoh yoki ishtirokchisi bo‘lishgan. Shuning uchun Turkiston

o‘lkasining mustamlakachilik yillari tarixini o‘rganishda ko‘p tadqiqotchilar

“Turkiston to‘plami” materiallariga murojaat qilganlar. Shunga qaramay,

to‘plamdagi manbalarning asosiy qismi hali atroflicha o‘rganilmagan va ilmiy

muomalaga kiritilmagan. Ushbu manbalarni bir tizimga solish, ularni arxiv

hujjatlari va boshqa manbalar bilan solishtirib, tanqidiy tahlil etish nafaqat

O‘zbekiston, balki butun O‘rta Osiyoning mustamlakachilik davri tarixini

o‘rganishga xizmat qiladi.

O‘rta Osiyo Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olingandan so‘ng, rus

tadqiqotchilari Turkistonning etnosotsial xususiyatlarini o‘rganishga jiddiy e’tibor

qaratib, ilmiy asoslangan ma’lumotlar to‘plashga erishganlar. Tadqiqotlari ularning

ko‘zlangan asosiy manfaatlariga yo‘naltirilgan bo‘lsa-da, vodiy xalqlari

etnografiyasiga oid boy ma’lumotlar olish mumkin. Bu o’rinda X.Potanin,

A.Middendorf, V.V.Velyaminov-Zernov, A.Shishov, A.P.Xoroshkin, V.Firsov,

N.F.Sitnyakovskiy, A.I.Bryanov, A.Divayev, A.Kasatkin, A.E.Kushakevich,

P.E.Kuznetsovlar olib borgan ilmiy tekshirishlarni qayd etish mumkin. Ularning

tadqiqotlarida Turkiston aholisi kundalik turmushi va urf odatlarida xalq xo‘jaligi


background image

Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана

465

an’analari, xususan dehqonchilik, chorvachilik hamda hunarmandchilik bilan

bog‘liq ma’lumotlar keltirilgan. Ayrim mualliflar an’anaviy xo‘jaliklar haqida ham

ma’lumot berishgan. “Turkiston to‘plami” dagi maqolalarda vodiy aholisining

yilqichilik xo‘jaligiga bag‘ishlangan ayrim maqolalar mavjudki, ularning

mualliflari ma’lum emas.

“Turkiston to‘plami” nihoyatda nodir va salmoqli to‘plam bo‘lganligi bois

qator olimlar uning tarixiy manba sifatidagi ahamiyatini tahlil etishga e’tibor

qaratganlar. To‘plamning yaratilish tarixi, uning tavsifi, manbaviy ahamiyatiga

bag‘ishlab

turli-yillarda

taniqli

olim

va

tadqiqotchilar

D.K.Logofet,

A.A.Semyonov, N.Benediktova, Ye.K.Betger o‘zlarining maqolalarini e’lon

qilganlar.

A. Qosimovaning “Turkiston to‘plami” nomli risolasi ushbu to‘plamning

tarixi va taxliliga bag‘ishlangan birinchi maxsus kitob bo‘lib, unda to‘plam

noshirlari – V.I.Mejov, N.V.Dmitrovskiy, A.A.Semyonovlarning hayoti va bu

boradagi faoliyati haqida ma’lumotlar beriladi. Muallif ushbu risolada taniqli

bibliograf Ye.K.Betgerning to‘plamni nashr etishning yakuniy bosqichidagi

xizmatlarini qayd etib, uning bibliografiyaga oid asarlarining ahamiyati xususida

fikr yuritadi.

O‘zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi e’lon qilinganidan so‘ng

“Turkiston to‘plami” to‘plamining tarixiy manba sifatidagi ahamiyatini o‘rganish

borasida tizimli ishlar olib borildi. Jumladan, ushbu satrlar mualliflari o‘z

hamkasblari bilan to‘plam sahifalarida Amir Temur siymosining yoritilishi

mavzusiga oid, S.I.Sharipov va A.E.Kurahmedovlar esa «Turkiston to‘plami»da

Samarqand viloyatida hunarmandchilikning ahvoliga oid ma’lumotlar xususida

maqolalar e’lon qildi.

Yangi O‘zbekistonning rivojlanishi sharoitida va tub islohotlarni amalga

oshirish jarayonida milliy tiklanish, ma’naviy yangilanish, milliy o‘zlik va o‘ziga

xoslikni yaxlit tarzda anglab yetgan, erkin demokratik tafakkurga ega bo‘lgan va


background image

Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана

466

mustahkam milliy g‘oya kuchi bilan birlashgan jamiyat a’zolarini tarbiyalash

vazifalarini hal etishda tarix fanining roli jiddiy ravishda ortmoqda.

Davlatimiz

rahbari

Sh.M.Mirziyoyevning

milliy

istiqlol

g‘oyasini

shakllantirish muammolariga bag‘ishlangan chiqishlarida tarix fanining ma’naviy

salohiyatini safarbar etish, tarixiy haqiqatni tiklash sohasidagi harakatlarning keng

dasturi, tanlangan mustaqillik va taraqqiyot yo‘lidan borib, mo‘ljallangan

maqsadlarga erishishning mustahkam ilmiy asosi belgilab berildi. Ularda jamiyat

taraqqiyotining real qonuniyatlarini chuqur o‘rganish zarurligi, milliy tarixdagi

yuksalish va tanglik davrlarini yangicha metodologik nuqtai nazardan turib tahlil

qilish, chor va sovet mustamlakachi imperiya tuzumlarining ko‘rsatgan

buzg‘unchilik ta’siriga doir omillarni aniqlash, avvalgi mafkuraviy andozalar va

eskicha tafakkur ko‘rinishlarining takrorlanishiga barham berish yo‘llarini

belgilash, jamiyatning ma’naviy-axloqiy takomilga erishuvida tarix fanining

ta’sirini kuchaytirish zarurligi qayd qilingan.

Ana shu ijtimoiy muhim vazifalardan kelib chiqib, vatanimiz tarixining og‘ir

mustamlakachilik o‘tmishi bilan bog‘liq bo‘lgan ayanchli sahifalariga bugungi kun

nuqtai nazaridan qayta baho berish alohida dolzarb ahamiyat kasb etadi. Ularga

murojaat qilishga bo‘lgan yuksak ijtimoiy ehtiyoj va uning ilmiy ahamiyati avval

shu bilan belgilanadiki, chor hukmdorligi va sovet hokimiyati yillarida o ‘tkazilgan

diktatorlik siyosati oqibatida mustamlakachilik tarixi (sovet davri ham shu

tarixning tarkibiy qismi edi) nihoyatda soxtalashtirib, buzib ko‘rsatildi. Uzoq yillar

mobaynida ijtimoiy ong-shuurimizga chor Rossiyasi va kommunistik rejimning

O‘rta Osiyodagi favqulodda “sivilizatorlik vazifasi” to‘g‘risidagi, o‘lkaning

“qoloq” xalqlari markazning davlat boshqaruvi natijasida go‘yo “zo‘r

muvaffaqiyatlar”ga erishganligi haqidagi afsona astoydil targ‘ib etildi. Lekin,

bunda chor hukumati va sovet hokimiyati amalga oshirgan iqtisodiy siyosatning

vahshiyona mohiyati haqida hech narsa deyilmadi, chor mustabid tartibotining

imperiyacha mustamlakachilik an’anasi davom ettirilishidan iborat bo‘lganligi zo‘r

berib bo‘yab ko‘rsatildi. Shu yillarda o‘lkaning tabiiy xom ashyo boyliklari


background image

Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана

467

to‘xtovsiz tashib ketildi, o‘zbek xalqining ko‘p ming-yillik milliy-madaniy boyligi

talon-taroj qilindi va ma’naviy asoratga solish siyosati amalga oshirildi.

Manbalar tahlili shuni ko‘rsatadiki, Turkiston o‘lkasidagi ijtimoiy-siyosiy

jarayonlar “Turkiston to‘plami” sahifalarida yetarli darajada o‘z aksini topmagan.

Lekin, bu davrda Turkiston aholisining etnohududiy joylashuvi, dinamikasi haqida,

podsho hukumatining ko‘chirish siyosati, aholi milliy tarkibining o‘zgarib borishiga

Turkistonda, Rossiyada hamda qo‘shni mamlakatlarda sodir bo‘lgan siyosiy

voqealarning ta’siri to‘g‘risida to‘plamdan kerakli ma’lumotlar olish mumkin.

Foydalanilgan manba va adabiyotlar:

1.

Qadimiy yozma manbalarni saqlash, tadqiq etish va targ‘ib qilish tizimini

takomillashtirish

chora-tadbirlari

to‘g‘risida:

O‘zbekiston

Respublikasi

Prezidentining Qarori. 2017 yil 24 may, PQ-2995-son // O‘zbekiston Respublikasi

qonun hujjatlari to‘plami. 21 (781) –son. 2017 yil 29 may. – T., 2017. – B. 37.

2.

А.Семёнов. Туркестанский сборник // -TC. Т. 517; Бенедиктова Н.

«Туркестанский сборник» как источник изучения Средней Азии //

Литературный Ташкент. Алманах. 1945. № 1;

3.

К.К.Пален. Материалы к характеристике народного хозяйства в

Туркестане. Част 1. – Спб., 1911;

4.

М.Р.Жабборов.,

Р.А.Арслонзода.

Фарғона

Россия

империяси

ҳукмронлиги даврида (“Туркестанский сборник материаллари асосида”). –Т.:

“Наврўз” нашриёти, 2019. – Б. 3-4.

5.

Коневодства Туркестана. // Туркестанский сборник. 1909. –Т.510.;

6.

И.В.Мушкетов. Туркестан. –Т. 1. – Спб, 1886;

БУХОРО ХАЛҚ СОВЕТ РЕСПУБЛИЕАСИНИНГ ТАШКИЛ

ЭТИЛИШИ ВА НАЗОРАТ ОРГАНЛАРИ ФАОЛИЯТИ

Зокиров Б.Ч.

БухДУ таянч докторанти

zokirov_bobir77@mail.ru

Аннотация: Ушбу мақолада Бухоро халқ республикасининг ташкил этилиши ва

назрат органлари фаолияти архив материаллари ҳамда илмий адабиётлар асосида
ўрганилган ва таҳлил қилинган.

Библиографические ссылки

Qadimiy yozma manbalarni saqlash, tadqiq etish va targ‘ib qilish tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida: O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori. 2017 yil 24 may, PQ-2995-son // O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami. 21 (781) –son. 2017 yil 29 may. – T., 2017. – B. 37.

А.Семёнов. Туркестанский сборник // -TC. Т. 517; Бенедиктова Н. «Туркестанский сборник» как источник изучения Средней Азии // Литературный Ташкент. Алманах. 1945. № 1;

К.К.Пален. Материалы к характеристике народного хозяйства в Туркестане. Част 1. – Спб., 1911;

М.Р.Жабборов., Р.А.Арслонзода. Фарғона Россия империяси ҳукмронлиги даврида (“Туркестанский сборник материаллари асосида”). –Т.: “Наврўз” нашриёти, 2019. – Б. 3-4.

Коневодства Туркестана. // Туркестанский сборник. 1909. –Т.510.;

И.В.Мушкетов. Туркестан. –Т. 1. – Спб, 1886;

inLibrary — это научная электронная библиотека inConference - научно-практические конференции inScience - Журнал Общество и инновации UACD - Антикоррупционный дайджест Узбекистана UZDA - Ассоциации стоматологов Узбекистана АСТ - Архитектура, строительство, транспорт Open Journal System - Престиж вашего журнала в международных базах данных inDesigner - Разработка сайта - создание сайтов под ключ в веб студии Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil - ilmiy elektron jurnali yuridik va jismoniy shaxslarning in-Academy - Innovative Academy RSC MENC LEGIS - Адвокатское бюро SPORT-SCIENCE - Актуальные проблемы спортивной науки GLOTEC - Внедрение цифровых технологий в организации MuviPoisk - Смотрите фильмы онлайн, большая коллекция, новинки кинопроката Megatorg - Доска объявлений Megatorg.net: сайт бесплатных частных объявлений Skinormil - Космецевтика активного действия Pils - Мультибрендовый онлайн шоп METAMED - Фармацевтическая компания с полным спектром услуг Dexaflu - от симптомов гриппа и простуды SMARTY - Увеличение продаж вашей компании ELECARS - Электромобили в Ташкенте, Узбекистане CHINA MOTORS - Купи автомобиль своей мечты! PROKAT24 - Прокат и аренда строительных инструментов