Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
697
14.
Яхшиликов Ж. Миллий ғоя - тараққиёт стратегияси. – Тошкент: Фан,
2017.
O‘ZBEKISTONDA XOTIN-QIZLAR TADBIRKORLIGINI VA GENDER
TENGLIGI MASALASI RIVOJINING IJTIMOIT-TARIXIY DINAMIKASI
Ganiyeva M.S.
Farg‘ona davlat universiteti o‘qituvchisi,
Annotatsiya: Maqolada mamlakatimizda xotin-qizlar tadbirkorligining tashkil topishi va
uning davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanishi to‘g‘risida ijtimoiy-falsafiy va tadrijiy-tarixiy
jihatdan
ochib
berishga
harakat
qilingan.
Shuningdek
bugungi
globallashu
va
integratsiyalashuv sharoitida O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan ijtimoiy, iqtisodiy hamda
siyosiy sohalardagi olib borilayotgan islohotlarda gender tengligi masalasi alohida ahamiyat
kasb etadi, uning xotin-qizlar tadbirkorligiga ta‘siri ham ilmiy-nazariy tahlil qilingan.
Kalit so‘zlar: biznes, gender tengligi, ijtimoiy soha, tadbirkorlik, ayol tadbirkor,
integratsiya, globallashuv, modernizatsiya, islohotlar, tavakkalchilik, innovatsiya.
Аннотация: В статье сделана попытка раскрыть социально-философский и
социально-исторический аспект становления женского предпринимательства в нашей
стране и его государственной поддержки. Также в сегодняшних условиях глобализации и
интеграции в Узбекистане особое значение приобретает вопрос гендерного равенства в
проводимых реформах социальной, экономической и политической сферах, научно-
теоретически проанализировано его влияние на женское предпринимательство.
Ключевые
слова:
бизнес,
гендерное
равенство,
социальная
сфера,
предпринимательство,
женщина-предприниматель,
интеграция,
глобализация,
модернизация, реформы, риск, инновация.
Annotation: The article tried to reveal the socio-philosophical and evolutionary-
historical aspect of the formation of women's entrepreneurship in our country and its state
support. The issue of gender equality is also of particular importance in the reforms carried out
in Uzbekistan in the social, economic and political spheres in today's globalization and
integration conditions, its impact on women's entrepreneurship is also scientifically-theoretically
analyzed.
Key words: business, gender equality, social sphere, entrepreneurship, female
entrepreneur, integration, globalization, modernization, reform, risk, innovation.
Jamiyat hayotining qay darajada kechishi, rivojlanish sari qo‘yilayotgan
qadamlar, qolaversa, istalgan harakatdan kutiladigan natijalar albatta ko‘p jihatdan
ijtimoiy munosabatlar bilan bevosita bog‘liq. Aynan shu munosabatlar
hayotimizning barcha jabhalari – mehnat faoliyati, oila, mahalla, o‘qish, muloqot
va boshqa turli jarayonlarni boshqarib keladi.So‘nggi yillarda Prezidentimiz
tomonidan xotin-qizlar masalalariga, ularning turmush sharoitlarini yaxshilash,
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
698
maishiy hayotdagi muammolarini hal qilish, iqtidori va imkoniyatlarini ko‘rsatish
uchun qulay sharoit yaratilmoqda. Oilada, jamiyatda, ayniqsa, xotin-qizlarning
ijtimoiy hayotdagi faolligini oshirishga alohida e’tibor qaratilayotgani natijasida
ijtimoiy munosabatlarda ham, qonunchilikda ham katta o‘zgarishlar amalga
oshirilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 7 martdagi
“Xotin-qizlarning mehnat huquqlari kafolatlarini yanada kuchaytirish va
tadbirkorlik faoliyatini qo‘llab-quvvatlashga oid chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi
[6]
qarori ushbu yo‘nalishda tub burilish yasadi. Mazkur qarorda xotin-qizlar va
erkaklar uchun teng huquqlar hamda tazyiq va zo‘ravonliklardan himoya qilish
yuzasidan yangi qonunlar ishlab chiqilishi muhim vazifa sifatida belgilangan edi.
Belgilangan qonunlarning ishlab chiqilib, muhokama etilib, ma’qullangani qaror
ijrosining ta’minlanganini ko‘rsatadi.
Oliy Majlis Senatining yigirma birinchi yalpi majlisida ma’qullangan hamda
Prezidentimiz tomonidan imzolangan “Xotin-qizlar va erkaklar uchun teng huquq
hamda imkoniyatlar kafolatlari to‘g‘risida”gi qonunning maqsadi xotin-qizlar va
erkaklar uchun teng huquq hamda imkoniyatlar kafolatlarini ta’minlash, sohasidagi
ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishdan iborat. Bundan tashqari, u ko‘plab
masalalarga oydinlik kiritish, faoliyatda tegishli normativ-huquqiy hujjatlarni
ishlab chiqish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.
Bugungi kunda faol iste’molda bo‘lgan gender so‘zining tushunilishi va
qo‘llanish holatlaridagi noto‘g‘ri talqin va tasavvurlar mavjudligini aytish joiz.
Xususan, genderni ayollar mavzusi yoki ularning ustunligiga oid tushuncha deb
qarash kuzatiladi. Albatta, bu to‘g‘ri emas. Gender erkaklar va ayollarning
jamiyatdagi mavqeini belgilaydigan ijtimoiy-madaniy konstrukt, ijtimoiy
rollarning jinsga bog‘liq jihatlari to‘plami, jamiyat tomonidan erkak yoki ayoldan
kutilgan xulq-atvor modellaridir. Gender tushunchasi erkaklar va ayollarning
ijtimoiy hayotdagi rollari, munosabatlarning xususiyatlari, jamiyatda qabul
qilingan normalarni tavsiflash uchun ishlatiladi. Gender madaniyatlar bo‘yicha farq
qiladi va vaqt o‘tishi bilan o‘zgarishi mumkin. Gender jinsning sotsiomadaniy
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
699
konstruksiyasi hisoblanadi. Gender erkaklar va ayollarning ijtimoiylashuv
jarayonida orttirilgan, jamiyat tomonidan modellashtirilgan va ijtimoiy institutlar
tomonidan qo‘llab-quvvatlanadigan tafakkur, xulq-atvor xususiyatlari, turmush
tarzi meyorlari va qadriyatlar tizimidir. Gender, birinchi navbatda, ijtimoiy,
siyosiy, iqtisodiy va madaniy kontekst bilan belgilanadi hamda jinsga bog‘liq
holda ayol va erkak haqida tasavvurlarni o‘zida mujassam etadi. Yunon faylasufi,
matematik Pifagor o‘zining ilmiy qarashlarida ayol va erkakning teng qilib
yaratilgani haqida bahs yuritadi.
Bunday g‘oyalar Suqrot ta’limotida ham uchraydi. Suqrot shaxs erkinligi va
ozodligi, inson va fuqarolar huquqi haqidagi g‘oyalari bilan yoshlar ongini
zaharlashda ayblanib o‘limga mahkum etilgan. Falsafaning otasi Platon ham o‘z
buyuk safdoshlari g‘oyalariga sodiqligini namoyish etgan holda “Ideal davlat”
asarida bu qarashlarni yoqlab chiqqan. Platon erkak va ayol tabiati o‘rtasidagi farq
nisbiy va faqat reproduktiv sohaga taalluqli degan xulosaga keladi. Ayol o‘z
xohishiga ko‘ra kasblarni tanlashi mumkin: musiqa, falsafa yoki boshqa kasblar,
shu jumladan harbiy ishlarni ham. Fuqarolik jamiyatini rivojlantirish davrida
O‘zbekiston xotin-qizlarining ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy-madaniy
hayotdagi ishtirokini kengaytirish bo‘yicha tarixiy ahamiyatga molik o‘zgarishlar
amalga oshirildi.
Birinchidan
, ayollar ijtimoiy-iqtisodiy faolligini ta’minlashning huquqiy
normativ bazasi shakllantirildi;
Ikkinchidan,
ayollarning iqtisodiy va ma’naviy-madaniy hayotdagi
ishtirokini
ta’minlaydigan ijtimoiy tizim tashkil qilindi;
Uchinchidan
, jamiyatda ayollarning ijtimoiy-iqtisodiy hayotda faol ishtirok
qilishi uchun demokratik qadriyatlarni qo‘llab-quvvatlovchi ijtimoiy va ma’naviy
muhit shakllantirildi. Ushbu o‘zgarishlarning ijtimoiy-falsafiy mohiyatini ochib
berish, ayollarning ijtimoiy-iqtisodiy faolligini yanada oshirish yo‘llarini aniqlash
muhim masaladir.
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
700
Ta’kidlash joizki, mamlakatda ayollar tadbirkorligini, ijtimoiy-iqtisodiy
faolligini yuksaltirishga oid bir qator tadbirlarni amalga oshirayotgan siyosiy
partiyalar bo‘lsada, ularning ko‘lami, salmog‘i va ayollarning siyosiy madaniyatini
yuksaltirishga ta’siri hali davr talablari darajasida emas. Bugungi kunda
respublikamizda tadbirkorlik faoliyatiga oid yetarli huquqiy baza yaratildi. Lekin
shunga qaramasdan, amaliyotda yuzaga kelayotgan muammolar hamda yangi
ijtimoiy munosabatlarning qaror topishi ularga yangicha yondashuv va huquqiy
jihatdan tartibga solish mexanizmlarini kuchaytirishni talab etmoqda. Bu borada,
albatta, Prezidentimiz tomonidan keltirib o‘tilgan takliflarni chuqur o‘rganish
muhim ahamiyatga ega. Hukumatimiz tomonidan tadbirkorlik va xususiy biznesni
rivojlantirish, mustahkamlashga, shuningdek ularni huquqiy jihatdan har
tomonlama qo‘llab quvvatlashga alohida e’tibor qaratilmoqda. Hozirgi kunda
dunyoning 16 mamlakatida O‘zbekistonning biznes elchilari tayinlangan.
Ta’kidlash joizki, O‘zbekiston Respublikasida tadbirkorlik faoliyatiga doir milliy
qonunchilik o‘tgan asrning 90-yillaridan boshlab rivojlantirilib kelinmoqda.
Mustaqillik yillarida aynan kichik va o‘rta biznesni rivojlantirish, dehqon va
fermer xo‘jaliklari faoliyatini rivojlantirishga ko‘maklashish, tadbirkorlik faoliyati
sub’ektlarini qo‘llab-quvvatlash kabi maqsadlar asosiy ustuvor vazifalar sifatida
belgilab kelindi.
Tarixiy taraqqiyotga nazar solsak, yurtimiz tarixida tadbirkorlik qadim
zamonlardan buyon alohida o‘rin egallab kegan. Jumladan, O‘rta Osiyo
ayollarining qadimgi tarixiy davrlardagi ijtimoiy mavqei va ularning hayot tarzi
haqidagi ba’zi bir ma’lumotlar qadimgi yunon tarixchisi Gerodotning “Tarix”,
Strabonning “Geografiya”, Abu Rayhon Beruniyning “O‘tmish xalqlardan qolgan
yodgorliklar”, Mahmud Qoshg‘ariyning “Devoni lug‘otut turk” asarlarida
uchratish mumkin. Ayollar tadbirkorligini qo‘llab-quvvatlash borasida
mamlakatimizda tizimli tadbirlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, O‘zbekiston
Respublikasi Iqtisodiyot va sanoat vazirligi huzurida kichik biznes va
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
701
tadbirkorlikni rivojlantirish agentligi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida Prezident
qarori 13.08.2019 yilda
[4]
qabul qilindi.
Ta’kidlash joizki, ma’lum bir davlatda ayollar tadbirkorligi muhitini
aniqlovchi bir qator xalqaro standartlar mavjud bo‘lib, uning rivojlanish darajasi
“Ayollar tadbirkorligi Global indeksi” deb nomlanadigan davlatlar reytingini
belgilab beruvchi xalqaro hujjat bilan aniqlanadi. “Ayollar tadbirkorligi Global
indeksi” butun dunyoda ayollar tadbirkorligi rivoji istiqbollarini o‘lchab beradi.
Ayollar tadbirkorligi rivoji sifatini esa, 3 ta asosiy omil:
- tadbirkorlik muhiti;
- tadbirkorlik ekotizimi;
- ayollarning tadbirkorlik bilan shug‘ullanish istaklari belgilab beradi.
Ushbu hujjatni tayyorlashda bir qator omillar hisobga olinadi. Ayollarning
biznes sohasida yaratilgan ta’lim tizimi va resurslaridan, davlat organlari va tijorat
banklari tomonidan ko‘rsatiladigan xizmatlar infratizimidan foydalanish
imkoniyatlari, ayollar tadbirkorligini rivojlantirish bo‘yicha statistik ma’lumotlarni
yig‘ish va taqdim etish masalalari kabi omillar shular jumlasidandir.
Tadbirkorlikni, hususan, ayollar tadbirkorligini rivojlantirish, bevosita shu
sohadagi qonunchilik asoslarini ham takomillashtirib borishni talab etadi.
O‘zbekistoning “Ayollar tadbirkorligi global Indeksi”ga a’zo davlatlar qatoriga
kirishi mamlakatda ayollar tadbirkorligi rivoji va istiqbollarini dunyo rivojlangan
mamlakatlari standartlarida o‘lchash imkoniyatini beradi.
Ta’kidlash joizki, so‘nggi yillarda Gender tenglik masalasi davlat siyosati
darajasiga ko‘tarilib, sohaga oid 25 ta qonun hujjati qabul qilindi. Hozirgi kunda
xotin-qizlarimizning jamiyatdagi rolini oshirishga, ularni qo‘llab-quvvatlashga
alohida e’tibor qaratilayotgani natijasida ijtimoiy munosabatlarda ham,
qonunchilikda ham juda katta o‘zgarishlar ro‘y bermoqda.
Jumladan, 02.09.2019 yilda “Xotin-qizlar va erkaklar uchun teng huquq
hamda imkoniyatlar kafolatlari to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasining
Qonuni
[5]
qabul qilindi. Qonun bilan ilk bor milliy qonunchiligimizda “gender”
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
702
tushunchasiga ta’rif berilib, davlat xizmati, saylov jarayonlari, ijtimoiy-iqtisodiy,
ta’lim, ilm-fan, madaniyat hamda sog‘liqni saqlash sohalarida xotin-qizlar va
erkaklar uchun davlat tomonidan teng huquq va imkoniyatlar yaratilishi
kafolatlandi. Gender tenglikni ta’minlash masalasi davlat siyosati darajasiga
ko‘tarilib, parlament yuqori palatasida Xotin-qizlar va gender tenglik masalalari
qo‘mitasi, O‘zbekiston Respublikasining Gender tenglikni ta’minlash masalalari
bo‘yicha komissiyasi, Xotin-qizlar va erkaklar uchun teng huquq hamda
imkoniyatlarni ta’minlash masalalari bo‘yicha Maslahat-kengashlari tashkil etildi.
Xulosa qilib shuni ta’kidlash joyizki, siyosiy partiyalardagi xotin-qizlar
ulushi 44 foizga, oliy ta’lim sohasida 40 foizga, tadbirkorlikda 35 foizga yetdi.
Joriy yilning may oyida Oliy Majlis Senati tomonidan 2030 yilga qadar gender
tenglikka erishish strategiyasini qabul qildi. Mazkur strategiyada boshqa ustuvor
yo‘nalishlar singari ijtimoiy-iqtisodiy sohalarda xotin-qizlar va erkaklar uchun teng
huquq hamda imkoniyatlarni ta’minlash masalasi ham o‘rin egalladi.
Prezidentimiz Sh.Mirziyoev ta’kidlaganlaridek, “Hayotimizning fayzu
farishtasi bo‘lgan munis onalarimiz, mehribon opa-singillarimizga munosib
mehnat va turmush sharoitini yaratib berish, ularni rozi qilish – barcha darajadagi
rahbarlarning nafaqat xizmat vazifasi, balki, eng avvalo, insoniy burchidir”.
Foydalanilgan manbalar va adabiyotlar:
1. Алексис де Токвиль. Демократия в Америке: Пер. с франц. // - М.: Весь
мир, 2000.
2. Бурдье П. Мужское господство // Бурдье П. Социальное пространство:
поля и практики / - М.: Институт экспериментальной социологии; - СПб.:
Алтея, 2005. – С. 286-365. 185-187 стр.
3. Гуревич Д., Рапсат-Шарлье М. -Т. Повседневная жизнь женщин в
Древнем Риме. – М.: 2006. 239-240 стр.
4. O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va sanoat vazirligi huzurida kichik
biznes va tadbirkorlikni rivojlantirish agentligi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida
Prezident qarori (13.08.2019)
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
703
5. “Xotin-qizlar va erkaklar uchun teng huquq hamda imkoniyatlar kafolatlari
to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasining Qonuni (02.09.2019)
6. “Xotin-qizlarning mehnat huquqlari kafolatlarini yanada kuchaytirish va
tadbirkorlik faoliyatini qo‘llab-quvvatlashga oid chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori (07.03.2019)
6. Bahodirjon Sodikjonovich Ganiyev (2019). Innovative (entrepreneurial)
activity of women at a new stage of development of our society. // Scientific
Bulletin of Namangan State University
, 12
(1). - Р. 122-129.
7. Bahodirjon Sodikjonovich Ganiyev (2020). Social and philosophical aspects
of family entrepreneurship development. ACADEMICIA,
12
(03), - Р. 1228- 1234.
8. Ganieva Malika Sodykjanovna “Cocio-philosophical aspects of the study of
the issue of gender and entrepreneurial woman in a new society” //
Asian journal
of Multidimensional Reserch
: 2021. Vol. 12: Iss. 10, - P. 441-445.
9. Ganieva Malika Sodykjanovna “In the society of woman-girls innovation
cocio-philosophical essence of entrepreneurial” //
Scientific progress
: 2021.Vol. 8:
Iss. 2, - P. 947-951.
10. Zhabborova, O. I., & Kenjaeva, H. P. (2018). Bases of gender equality of
rights in Uzbekistan.
Международный журнал гуманитарных и естественных
наук
, (5-2).
11. Кенжаева, Х. П., Тожиев, Ф. И., & Жураев, Б. Н. (2014). РОЛЬ
ЖЕНЩИН В СОЗДАНИИ И РАЗВИТИИ ДЕМОКРАТИЧЕСКОГО
ОБЩЕСТВА В УЗБЕКИСТАНЕ. In
Инновации в технологиях и образовании
(pp. 119-123).
12. Kenjayeva, X. P. (2021). FUQAROLIK MADANIYATI MEZONLARI
SHARQ FALSAFASI TALQINIDA.
Academic research in educational sciences
,
2
(3).
13.
Kenjayeva, X. P. (2021). Ayollar ijtimoiy faolligini oshirishda fuqarolik
institutlarining o‘rni.
Scientific progress
,
1
(6), 957-961.
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
704
14. Kenjayeva, X. (2021). Milliy ma’naviy merosimizda ta’lim-tarbiya
masalalari.
Общество и инновации
,
2
(6/S), 18-24.
15.
Axmedova, D. (2021). JAMIYAT IJTIMOIY-IQTISODIY HAYOTIDA
AYOLLAR IJTIMOIY FAOLLIGINI OSHIRISH OMILLARI .//
Oriental
Renaissance: Innovative, educational, natural, and social sciences
. Vol.-1, Iss.-7
,171-177.
ЎЗБЕКИСТОНДА МОКИ САВДОГАРЧИЛИКНИНГ ШАКЛЛАНИШИ
ВА АҲАМИЯТИ (1991-2020 ЙИЛЛАР)
Охунжонова Ш.Ю.
ФарДУ, Ўзбекистон тарихи кафедраси ўқитувчиси
Тоиржонова Р.Ш
ФарДУ, Ўзбекистон тарихи кафедраси ўқитувчиси
Аннотация. Ушбу мақолада рус тилидаги “челнок” ва ўзбек тилидаги “моки”
тушунчалари, жамият ҳаётида савдогарлик фаолияти билан шуғулланувчиларнинг
тутган ўрнига аҳамият қаратилган. Тижорат фаолияти бозорни моллар билан
тўлдиришга,
ахоли
талабини
қондиришга
хизмат
килганлиги
кўрсатилган.
Савдогарларнинг ижтимоий ҳолати, турлари, фаолияти, савдогарларнинг жинси ва ёш
таркиби ҳақида маълумот берилган. Шунингдек тадқиқотда кейинги йиллардги моки
савдо фаолиятига киритилган ўзгариш ва янгиликлар ёритилган.
Калит сўз ва иборалар: моки савдо, челнок, тижорат, бизнес, савдо, халқаро
савдо, бозор, иқтисод, тадбиркорлик.
Аннотация. В данной статье раскрываются понятия «челнок» на русском языке
и «моки» на узбекском языке, роль занимающихся челночной торговлей лиц в обществе, а
также значение их коммерческой деятельности для насышения рынка необходимыми
товарами и удовлетворения потребностей населения. В статье даны сведения о
социальном статусе, полу, возрасту и категории челноков, а также о странах, в
которых они осуществляли свою торговую деятельность. Кроме того, в исследовании
отображены ряд нововведений и изменений, используемые в последние годы при
осуществлении челночным бизнесом.
Ключевые слова и фразы: челночная торговля, челнок, предпринимательство,
бизнес, рынок, экономика.
Annotation. This article describes the concepts of "Shuttle "in Russian and" Moki" in
Uzbek, the role of persons engaged in Shuttle trade in society, as well as the importance of their
commercial activities for raising the market with necessary goods and meeting the needs of the
population. The article provides information about the social status, gender, age and category of
shuttles, as well as about the countries in which they carried out their trade activities. In
addition, the study shows a number of innovations and changes used in recent years in the
implementation of the Shuttle business.