Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
23
Ўрта Осиё балки Европадаги кенг аудиторияга этказа олган илм
фидойисидир.
Фойдаланилган манба ва адабиётлар:
1. Gorbunova N.G. The Culture of Ancient Ferghana. BAR International Series
281.1986
2. Анарбаев А. Ахсикент – столица древний Фергана. – Т.,Tafakkur, 2013.-
535 с.
3. Квинт Курций Руф. История Александра Македонского. Сохранившиеся
книги. Под ред. В.С.Соколова. М.: Наука.,1963.-477 с.
4. Горбунова Н.Г. Фергана по сведениям античных авторов. В кн.
«История и культура народов Средней Азии». М., 1976.-С. 27-28.
5. Горбунова Н.Г. Фергана по сведениям античных авторов. В кн. “История
и культура народов Средней Азии”. М.,1976.-С. 28-48.
6.
Горбунова Н.Г. Кўҳна Фарғонада. «Ўзбекистон» нашриёти,
Тошкент.,1972.-Б.20.
7. Pozilova X.O. THE ROLE OF WOMEN IN FERGANA VALLEY
https://doi.org/10.47100/conferences.v1i1.1213
8. Kuchkarova Z.R.Classification of ancient monuments of ancient Khorezm.
IEJRD ICIPPS-20 International E-Conference June2020.298-301p. E-ISSN:2349-
0721 imp.factor:SJIF:6.549 www.iejrd.com
9. Kuchkarova Z.R. Southeastern Farghana Valley Nomadic Pastoral Culture.
Index
Copernicus
internation.
aotumber
2022
4377-4328.
https://www.provinciajournal.com/index.php/telematique/article/view/618
10. Ҳошимов Фарғонашунос археологлар Ф.2020 Б.158
FARG‘ONA VODIYSIDA SHAHARLAR PAYDO BO‘LISHI VA
RIVOJLANISHINING AYRIM MASALALARIGA DOIR
Aloxunov A.
FDU, Jahon tarixi kafedrasi katta o‘qituvchisi, PhD
Yoqubjonov S.
FDU Tarix mutaxassisligi II bosqich magistranti
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
24
Annotatsiya: Farg‘ona vodiysida olib borilgan tadqiqotlar natijasida qadimdan to o‘rta
asrlargacha bo‘lgan davrlarga oid bir necha yuzlab arxeologik yodgorliklar topib o‘rganilgan.
Mazkur maqolada Farg‘ona vodiysida urbanizatsion jarayonlar natijasida eng qadimgi,
qadimgi va o‘rta asrlar shaharlarining vujudga kelishi, paydo bo‘lish shart-sharoitlari,
rivojlanishining qonuniyatlari va bosqichlari to‘g‘risida ayrim mulohazalar yozma manbalar va
arxeologik qazishmalarda qo‘lga kiritilgan ma’lumotlar asosida bayon qilingan.
Kalit so‘z va iboralar: Farg‘ona vodiysi, urbanizatsiya jarayonlari, bronza va ilk temir
asri yodgorliklari, ilk shaharlar, o‘rta asr shaharlari, yozma manbalar va arxeologik,
qazishmalarshaharsozlik madaniyati, shahar me’moriy-rejaviy tuzilishi.
Аннотация: В результате проведенных исследований в Ферганской долине
обнаружено и изучено несколько сотен археологических памятников с древнейших времен
до средневековья. В данной статье на основе данных письменных источников и
археологических раскопок даны некоторые рассуждения о возникновении древнейших,
античных и средневековых городов, закономерностях и этапах возникновения и развития
городов в результате процессов урбанизации в Ферганской долине.
Ключевые слова и фразы: Ферганская долина, процессы урбанизации, памятники
эпохи бронзы и раннего железа, ранние города, средневековые города, письменные
источники и археологические раскопки, градостроительная культура, архитектурно-
планировочная структура города.
Annotation: As a result of the research carried out in the Fergana Valley, hundreds of
archaeological sites from ancient times to the Middle Ages were discovered and studied. In this
article, based on data from written sources and archaeological excavations, some considerations
are given about the emergence of ancient, ancient and medieval cities, the patterns and stages of
the emergence and development of cities as a result of urbanization processes in the Ferghana
Valley.
Key words and phrases: Ferghana Valley, urbanization processes, Bronze and Early
Iron Age monuments, early cities, medieval cities, written sources and archaeological
excavations, urban planning culture, architectural and planning structure of the city.
Vatanimiz o‘z taraqqiyotining yangi bosqichiga qadam qo‘yayotgan bugungi
kunda biz uchun qadimiy tariximiz va madaniyatimizga oid yangi ilmiy tadqiqotlar
har qachongidan ham muhim ahamiyatga ega
[1: 37]
. Tarixiy jarayonlardagi asosiy
bosqichlardan hisoblangan urbanizatsiya masalalarini tadqiq etish hozirgi tarix
fanining muhim muammolaridan biridir. Zero, qadimgi shahar madaniyati
zaminida o‘zbek davlatchiligining asosiy omillari yotadi.
Urbanizatsiya (lotincha urbanus – shaharga mansub, shaharlashish) –
jamiyat hayotida shaharlar rolining ortib borishi; ishlab chiqaruvchi kuchlarning
joylashuvi, aholining ijtimoiy, demografik tarkibi, turmush tarzi va madaniyatidagi
o‘zgarishlar bilan bog‘liq. Urbanizatsiya – tarixiy rivojlanish asosida shakllangan
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
25
jamiyat bosqichlari va hududiy mehnat taqsimoti natijasida sodir bo‘lgan ko‘p
qirrali geografik, ijtimoiy-iqtisodiy va demografik jarayondir
[20]
.
Urbanizatsiya jamiyat tariqqiyotining eng murakkab jarayonlaridan biri
hisoblanadi. Ibtidoiy jamoa tuzumidan nisbatan yuqori rivojlangan ijtimoiy
tuzumga o‘tish davrida paydo bo‘lgan urbanizatsiya – jadal o‘sib borayotgan
taraqqiyotni o‘zida aks ettirish bilan birga iqtisodiy rivojlanishni taminlovchi
ishlab chiqarish tarmoqlari – qishloq xo‘jaligidan hunarmandchilikning ajralib
chiqishi, mahsulot almashinuvi, ixtisoslashgan savdo-sotiqning o‘sib borishi,
ijtimoiy tuzilmalar va boshqaruv organlarining shakllanishi, ishlab chiqarishni
nazorat qilish va qo‘riqlash, jamiyat o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga solishni
ifodalaydi.
Urbanizatsiya – jamiyatdagi madaniy va ijtimoiy vazifalarning rivojlanish
jarayoni hamdir. Ushbu global masalalar bilan uzoq yillar shug‘ullangan taniqli
sharqshunos olim B.A.Litvinskiyning ta’kidlashicha, O‘rta Osiyo urbanistik
sivilizatsiya tartibiga kirgan bo‘lib, bu tartib Yevrosiyoning janubiy va g‘arbiy
qismlarini qamrab olgan edi[14:13].
XX asrning 20–30-yillariga kelib, O‘rta Osiyo urbanizatsiyasi tarixi
arxeologiyaning muhim masalalaridan biriga aylandi va ushbu yo‘nalishdagi
tadqiqotlar mintaqaning turli hududlarida yangicha metodikalarga asoslangan
holda amalga oshirildi. Xususan, V.L.Vyatkin, M.YE.Masson, A.Y.Yakubovskiy,
S.P.Tolstov, V.A.Shishkin kabi olimlarning izlanishlari natijasida o‘rganilayotgan
muammoning ko‘pgina jihatlariga aniqliklar kiritildi.
1945–1960-yillarda
B.A.Kuftin,
B.A.Litvinskiy,
A.F.Ganyalin,
D.D.Durdiyev, V.M.Masson singari olimlar tomonidan olib borilgan keng
qamrovli tadqiqotlar natijasida bronza va ilk temir asri yodgorliklari tizimli
ravishda o‘rganila boshlandi. O‘zbekiston hududidagi qadimgi shaharlarda qator
mualliflar
qazishma
ishlarini
olib
bordilar.
Jumladan,
A.I.Terenojkin,
M.YE.Masson va V.A.Shishkin Afrosiyobda, S.P.Tolstov Ko‘zaliqirda o‘z
tadqiqotlarini amalga oshirdilar.
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
26
1970–1980-yillarda arxeologlar tomonidan olib borilgan tadqiqotlarda O‘rta
Osiyodagi ilk shaharlar shakllanishi o‘choqlari aniqlandi. Jumladan, bu davrda
V.M.Masson, Y.A.Zadneprovskiy, A.A.Asqarov, A.S.Sagdullayev, V.I.Sarianidi,
L.B.Kircho, T.Sh.Shirinov, R.H.Sulaymonov, M.H.Isomiddinov, A.Anorboyev,
B.X.Matboboyev kabi olimlar ilmiy tadqiqotlar olib bordilar. Izlanishlar natijasida
mintaqa janubida mil. avv. II ming yillikning boshlariga kelib ishlab chiqaruvchi
xo‘jaliklar, hunarmandchilik va qadimgi Sharqning qo‘shni viloyatlari bilan
iqtisodiy-madaniy aloqalar asosida shaharlar vujudga kelganligi aniqlandi.
Mustaqillik yillariga kelib, ilk shaharlar tarixi va qadimiy shaharsozlik
madaniyatini chuqur o‘rganishga bag‘ishlangan tadqiqotlar olib borildi.
A.A.Asqarov, A.S.Sagdullayev, V.I.Sarianidi, T.Sh.Shirinov, R.H.Sulaymonov,
M.H.Isomiddinov,
Sh.B.Shaydullayev,
B.X.Matboboyev,
A.Anorboyev,
M.M.Membetullayev, B.J.Eshov, I.Yuldashevlar tadqiqotlarida sovet davridagi
ilmiy qarashlarning mazmun-mohiyatiga tanqidiy baho berish bilan birga, mavjud
nazariyalar va yondashuvlardagi ijobiy jihatlarni ajratib ko‘rsatish zarurati
ta’kidlandi
[13: 24-25]
.
O‘rta Osiyoda yuz bergan tarixiy jarayonlar tahlili istehkomli manzilgohlari,
shahar markazlari va qal’alari bo‘lgan alohida tarixiy-madaniy mintaqalar bo‘yicha
o‘xshash jarayonlarning tahlilidan tarkib topadi. Butun O‘rta Osiyoda va uning
atrofidagi hududlardagi tarixiy hamda madaniy hodisalarda muhim o‘rin tutgan
qadimgi Farg‘ona shunday mintaqalardan biri bo‘lgandi.
Farg‘ona vodiysida olib borilgan tadqiqotlar natijasida ilk paleolit davridan
tortib to o‘rta asrlargacha bo‘lgan davrlarga oid bir necha yuzlab arxeologik
yodgorliklar topib o‘rganilgan.
Bronza davri va uning so‘nggi bosqichlariga kelib, Farg‘ona vodiysi
qadimgi aholisi o‘ziga xos madaniyatlar yaratib, tarixiy-madaniy jarayonlarni
yanada faollashtiradi.
Ma’lumki, dehqonchilik jamoalari guruhlari vujudga kelganidan so‘ng
dehqonchilik iqtisodi uchun qulay shart-sharoitlar yaratishga harakat qilganlar.
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
27
Dastlabki dehqonchilik jamoalariga yirik daryolar va ularning irmoqlari vohalari,
tog‘ oldi hududlaridagi shart-sharoitlar ma’qul kelgan. Bunday shart-sharoitlarda
kuchli demografik o‘sish mavjud iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy hayotni sifat
jihatidan yangi pog‘onaga ko‘taradi. Ijtimoiy madaniyat boshlang‘ich ijtimoiy
organizmlarga – katta oilali va jamoaviy guruhlarga mos etnik madaniyatdan
murakkabroq ijtimoiy tizim rivojlanishi imkoniyatiga ega bo‘ldi. Ya’ni hozirgi
zamon fanida ilk shaharlar va dastlabki davlatlar, deb e’tirof etiluvchi murakkab
ijtimoiy tuzilmalar vujuga keldi
[14: 15]
.
Farg‘ona vodiysida sug‘orma dehqonchilikning jadallik bilan rivojlanishi
urbanizatsiya jarayonlarining tezlashuviga olib kelgan. Arxeologik tadqiqotlar
natijasida vodiyning qadimgi davri inson va tabiat o‘rtasidagi munosabatlarga
ko‘pgina aniqliklar kiritildi. Farg‘onalik qadimgi bobodehqonlar sug‘oriladigan
yyerlarni o‘zlashtira borib qator sifatlari bilan, avvalo, tuproq ekologik sharoitlari
bilan farqlanib turadigan sun’iy antropogen-landshaftlar barpo etadilar. Ular tabiiy
landshaftlardan to‘g‘ri va oqilona foydalanishlari natijasida o‘zlariga zarur bo‘lgan
qishloq xo‘jalik mahsulotlari yetishtirganlar
[2]
.
Farg‘ona zaminida bir tomondan dehqonchilik, chorvachilik va
hunarmandchilikning rivojlangani, ikkinchi tomondan foydali qazilmalarga boyligi
miloddan avvvalgi II–I ming yillik boshlarida vodiyda shaharsozlik madaniyatini
paydo bo‘lishiga olib keldi.
Shaharlar paydo bo‘lishi va rivojlanishining o‘z qonuniyatlari va bosqichlari
mavjud. Shahar maqomini olish uchun ma’lum shart-sharoitlar, ya’ni siyosiy,
ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy omillar bilan birga fizik-jug‘rofiy omillar: foydali
qazilma boyliklar, shaharning joylashgan o‘rni, suv bilan ta’minlanganligi, tashqi
dunyo bilan bog‘langanligi (savdo yo‘llari bilan aloqasi) ham katta ahamiyatga ega
[6: 7
7].
Tarix fanida urbanizatsiya jarayoni turli davrlardagi xususiyatlari hisobga
olinib: eng qadimgi, qadimgi va o‘rta asrlar shaharlariga bo‘linadi
[9: 15]
.
Chunonchi, Farg‘ona vodiysidagi shaharsozlik madaniyati qadimgi shaharlar
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
28
sirasiga kiritilib, shaharlarning arxeologik jihatdan qayd etilgani (katta maydon,
mukammal mudofaa tizimi, ark, ibodatxona v.h.), ilk irrigatsiya inshootlarining
mavjudligi va hunarmandchilikning rivoj topgani qadimgi jamiyatdagi
o‘zgarishlardan darak beruvchi belgilardir. Bu jarayonlar ilk davlatchilik
shakllarining (belgilarining) paydo bo‘la boshlanganidan dalolat beradi
[5; 16; 17;
18; 19]
.
Farg‘onada ilk ziroatchi aholi maskanlari qishloq ko‘rinishda vujudga kelib,
dastlab mudofaa devorlari bilan o‘ralmagan. O‘zlashtirilgan hududlarning
kengayib borishi va ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning o‘zgarishi natijasida yirik
aholi maskanlari hunarmandchilik va mahsulot ayirboshlash markazlariga
aylangan. Ularda aholi uchun zarur mehnat qurollari, yarog‘-aslahalar, uy-ro‘zg‘or
buyumlari va kulolchilik mahsulotlari ishlab chiqarilgan.
Farg‘onada qadimgi shaharlar me’moriy-rejaviy tuzilishining asosiy
mohiyati qal’a-qarorgoh, ishlab chiqarish hamda turli turar joylar mavjudligida o‘z
aksini topgan. Shaharning katta maydonni egallashi, mukammal mudofaa
tizimining mavjudligi, mahsulot ayirboshlash va hunarmandchilik markazi
ekanligi, hunarmandchilikning turli sohalari mavjud bo‘lib, ular alohida-alohida
joylashganligi, aholining turli qatlamlari istiqomat qilganligi uning muhim
belgilaridan hisoblanadi.
Vodiyda me’morchilikning shakllanishi jarayoni uch bosqichni o‘z ichiga
olgan, jumladan, dastlab qishloq ko‘rinishidagi aholi maskani – shaharmonand
yirik aholi punkti – mudofaa inshootlari va arkiga ega ilk shahar.
Demak, Farg‘ona vodiysida urbanizatsiya jarayonlari o‘ziga xos taraqqiyot
yo‘lini bosib o‘tgan. Urbanistik jarayonlar rivojlanishining asosiy subyekti maxsus
makonga oid tuzilish – shahar va uning atrofidagi u bilan bog‘liq bo‘lgan hamda
shaharlarga aylanib boruvchi manzilgohlar hisobalanadi
[14: 13]
.
Farg‘onadagi qadimgi dehqonchilik va shaharsozlik madaniyati tarixini uch
davriy bosqichga ajratib ko‘rsatish mumkin:
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
29
1. Dehqonchilik madaniyatning vujudga kelishi va o‘troq aholi
maskanlarining paydo bo‘lishi (mil. avv. II ming yillikning ikkinchi yarmi). Ya’ni,
shaharmonand aholi maskanlari va ilk shaharlarning shakllanishi (mil. avv. VIII–
VII asrlar). Ushbu davrda Chust madaniyati sohiblari ishlab chiqarish kuchlari
rivojlanishida yangi sifat ko‘rsatkichlariga erishadilar. Bu o‘zgarish, birinchi
navbatda, farg‘onaliklar hayotida temirning kashf etilishi yoki uni shu hududga
kirib kelishi bilan bog‘liq edi
[10: 9]
. Arxeologlar tomonidan maydoni 25 gektar
bo‘lgan Dalvarzin yodgorligidan temir pichoq va temir rudasining topilishi buning
isbotidir
[4: 199-200]
.
Hozirda ma’lum arxeologik komplekslarga asoslanib va ularni Xorazm,
Baqtriya va So‘g‘dga solishtirib, vodiyda ilk davlatchilik bo‘lgani haqida dadil
fikrlar aytilmoqda. Aynan miloddan avvalgi VIII–VII–VI asrlarda O‘rta Osiyoda
mayda voha davlatchalari asosida ularga nisbatan yirikroq davlat birlashmalari
paydo bo‘la boshlagan edi. Bu tarixiy jarayonni Farg‘ona vodiysida ham kuzatish
mumkin. Shuning uchun professor B.Matboboyev miloddan avvalgi VIII–VI
asrlarda Farg‘onada voha davlatchiligi bo‘lgan, degan fikrni 2002-yili olg‘a surgan
edi va bu arxeologik tadqiqotlar natijasida o‘z isbotini topmoqda
[7: 9-10]
.
2. Ilk shaharsozlik an’analarining yangi asoslarda rivojlanishi (mil. avv. VI–
IV–III asrlar). Ushbu davrda G‘ovasoyning irmog‘i Olmossoyning delta qismida
Qirqxujra (qadimgi Pop), Maylisuvning delta qismida Eylaton, Kosonsoy
havzasining quyi qismida Axsikent (Eski Axsi), Marg‘ilonsoyning adir orti
qismida Simtepa, Isfayramsoy havzasida Quva va Sufon
[3: 27]
, O‘zgan atrofidagi
Sho‘rabashot, Andijon viloyati Marhamat tumanidagi Mingtepa, Andijonning Eski
shahar qismidagi Sarvontepa, Nurtepa, O‘grayor, Chordona, Yakkatepa, Kultepa
[10: 39]
kabi yodgorliklar o‘rnida shahar va shahar tipidagi qarorgohlar paydo
bo‘lgan. Xitoy yozma manbalarida keltirilgan: “Day-yuan [Buyuk Farg‘ona]
hududida 70 dan ortiq katta-kichik shahar va qishloqlar joylashgan”
[12: 34]
,
degan ma’lumotlari buning yorqin misolidir.
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
30
3. Ilk o‘rta asr shaharlari. Milodiy bir mingyillikning ilk yarmida ham
Farg‘ona o‘nlab shaharlar va ularning boshini biriktirgan bir qator siyosiy-
ma’muriy markazlardan iborat edi.
Ilk o‘rta asrlarda Farg‘ona vodiysining muhim strategik o‘rni Buyuk Ipak
yo‘lidagi faoliyat tufayli yanada oshdi. Qolaversa, ayni shu davrda vujudga kelgan
Turk xoqonligi (552-603) va uning vorislari Sharqiy (603-744) va G‘arbiy Turk
xoqonliklari (603-742) hamda Turkash xoqonligi (710-742) bilan Sug‘d, Farg‘ona,
Choch, Xorazm, Toxariston kabi davlat uyushmalari o‘rtasida siyosiy, ijtimoiy–
iqtisodiy va etnomadaniy munosabatlar yangi bosqichga ko‘tarildi
[15]
.
Xitoy, arab-fors tilidagi yozma manbalar va arxeologik qazishmalarda
qo‘lga kiritilgan ma’lumotlardan ayon bo‘lishicha, ilk o‘rta asrlarda Farg‘ona
vodiysida Axsikent, Koson, Quva, Uzgand kabi shaharlar mavjud bo‘lib, ular
vodiydagi bir qator shahar va yirik aholi maskanlarini o‘z ichiga oluvchi alohida-
alohida siyosiy-ma’muriy markaz, ya’ni boshqaruv vazifasini bajarishgan
[11]
.
Xitoy manbalari VII asrda vodiyda «6 ta katta va100 ga yaqin shaharlar
bo‘lgan» deb xabar beradi. Istaxriy va al-Muqaddasiy vodiyda 40ta shahar (ba’zida
jome’ masjidi mavjud yirik qishloqlar) bo‘lganini qayd etadilar. Bu qiyosiy
solishtirmalardan professor B.Matboboyev shunday xulosaga keladiki, Farg‘onada
shaharlar soni ilk o‘rta asrlarda nisbatan kam bo‘lsa-da, ammo Istaxriylar
zamonasiga (IX–X asrlar) kelib ko‘paygan. Yirik shaharlarni ilk o‘rta asrlar
davrida kamayib, mayda shaharlarni ko‘payishi kuzatiladi
[8: 46]
.
Xulosa qilib aytganda, Farg‘ona vodiysi urbanizatsiya jarayonlarining
tarixiy tahlili, bu yyerda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar o‘ziga xos yo‘l bilan
rivojlanganligini ko‘rsatadi. Farg‘onaning bronza va ilk temir davri tarixiga
tegishli yozma manbalar mavjud emasligi, uning arxeologik yodgorliklarini
o‘rganishning ahamiyatini yanada oshiradi. Tarixiy yodgorliklarning shakllanishi
va rivojlanishi masalasi arxeologik ma’lumotlarga asoslanib o‘rganiladi. Bundan,
o‘z navbatida, o‘sha davr siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlari yuzasidan
aniq va ma’lum holatlarda tarixiy-madaniy xulosalar chiqarishga xizmat qiladi.
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
31
Qadimgi Farg‘onaning shaharsozligi O‘rta Osiyodagi urbanizatsiya jarayoni
rivojlanishining so‘nggi nuqtasi bo‘lgan emas. Keyinchalik ilk o‘rta asrlar va o‘rta
asrlar feodal shaharlari yuzaga keldi. Shu bilan birga, ilk o‘rta asrlar hamda o‘rta
asrlar shaharlari yanada qadimgiroq davrlarning ko‘p elementlarini o‘zida saqlab
kelmoqda.
Foydalanilgan manba va adabiyotlar:
1.
Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi. – Toshkent:
“O‘zbekiston” nashriyoti, 2021. – 464 b.
2.
Анарбаев А.А., Исманов А.Дж., Максудов Ф.А. Древнеземледельческая
культура Южной Ферганы и образование антропогенного ландшафта
//Ўзбекистон тарихи моддий маданият ва ёзма манбаларда. – Т., 2005. – С. 98-
113.
3.
Anorboyev A. Farg‘onaning qadimgi shaharlari va ularning Markaziy Osiyo
tarixida tutgan o‘rni. – T.: Fan, 2022. – 140 b.
4.
Заднепровский Ю.А. Чустская культура в Ферганской долине //
Средняя Азия в эпоху камня и бронзы. Москва-Ленинград, 1966. – С. 199-
200. – 290 с.
5.
Isomiddinov M., Aloxunov A. Farg‘ona vodiysi bronza va temir davrida.
Farg‘ona: Classic, 2021. – B. 184 b.
6.
Matboboyev B.X. Qadimgi Farg‘ona qadimiy shaharlarini joylashgan o‘rni
muammolari// O‘zbekistonda ijtimoiy fanlar. – T.: “Fan”, 1996. – №9. – B. 77-82
b.
7.
Matboboyev B.X. Qadimgi Farg‘onada ilk davlatchilik ildizlari. O‘zbekiston
tarixi №1. – Toshkent, 2002a. – S. 9-10.
8.
Matboboyev B.X. Qadimgi Farg‘onaning ilk o‘rta asrlar davri madaniyati
(V–VIII asrlar arxeologik manbalarining tarixiy tahlili asosida). Tarix fanlari
doktori ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya. – Samarqand, 2009. –
407 b. + ill.
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
32
9.
Matboboyev B.X., Shamsutdinov R.T., Mamajonov M. Buyuk Ipak
yo‘lidagi Farg‘ona shaharlari. Andijon: “Meros”, 1994. – B. 15.
10.
Mashrabov Z., Matboboyev B. Farg‘ona vodiysi tarixiga chizgilar. “Andijon
nashriyot-matbaa” MCHJ, 2022. – 224 b. + ill.)
11.
Xalmuminov U. VI-VIII asrlarda Farg‘ona vodiysidagi yetakchi shahar
markazlari. “Science and Education” Scientific Journal September 2021 / Volume
2 Issue 9. – B. 79-92.
12.
Xo‘jayev A. Farg‘ona tarixiga oid ma’lumotlar (Qadimiy va ilk o‘rta asr
xitoy manbalaridan tarjimalar va ularga sharhlar). “Farg‘ona” nashriyoti, 2013. –
288 b.
13.
Hakimov A.A. O‘rta Osiyoda bronza – ilk temir davri urbanizatsiya
jarayonlari tarixshunosligi (XIX asr oxiri – XXI asr boshlari). Falsafa doktori
(PhD) dissertatsiyasi avtoreferati. – Toshkent, 2020. –59 b.
14.
Eshov B. O‘rta Osiyoning qadimgi shaharlari tarixi. – T.: Fan va
texnologiya, 2008. – 236 b.
15.
Yuldashe S. V–X asrlarda Farg‘ona vodiysidagi siyosiy, ijtimoiy-iqtisrodiy
va madaniy jarayonlar. Farg‘ona: Classic, 2021. – 224 b.
16.
Alokhunov A. From the History of studying the archeological ruins of the
city of Kuva (Qubo). Central Asian journal of social sciences and history. Vol.: 03
ISSUE:
08
|
AUG
2022.
–
P.
63-67.
Journal
homepage:
https://cajssh.centralasianstudies.org
17.
Aloxunov A. Urban monuments of fergana valleyand the early government
process characteristics. International Journal of Early Childhood Special Education
(INT-JECS). Vol.: 14, Issue 07 2022. – P. 1373-1378.
18.
Aloxunov A. Fergana valley population of ancient faith and private religious
considerations. Journal of Pharmaceutical Negative Results. Vol.:13. Special Issue
9. 2022. – P. 5085-5091.
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
33
19.
Yuldashev S., Alokhunov A. Studying the history of the Fergana valley in
foreign historiography. International Journal of Economy and Innovation. Vol. 27.
Gospodarka i Innowacje. https://gospodarkainnowacje.pl. – P. 21-27.
20.
https://ru.wikipedia.org/wiki/Урбанизация
ТАДҚИҚОТЧИЛАРНИНГ СИМОБ КЎЗАЧАЛАР ТЎҒРИСИДА
МУЛОҲАЗАЛАРИ
Артиков У.Л.
ЎзР ФА Миллий археология маркази таянч докторанти
Аннотация: Ушбу мақолада муаллиф мусулмон ўлкаларда оммавий тарқалган
сфероконусларнинг географик ҳусусиятлари, безаклари, шаклига алоҳида тўҳталади.
Унинг функцияси тўғрисида тадқиқотчиларнинг кескин ажралиб турувчи илмий
мулоҳазаларини ёритаркан идишларни аниқ вазифаси нимадан иборат бўлганлигини
мутаҳассисларнинг аниқ далиллари асосида келтиришга уриниб кўради.
Калит сўз ва иборалар: сфероконус, бумиллер корпус, томчи безак, ноксимон, оҳак
лой, каринат, эолипил, шоқул, аламбик, киновар,
Р.М.Джанполадян, Ж.Мончамп.
Annotation: In this article, the author focuses on the geographical features, decoration
and shape of spherocones, which are widespread in Muslim countries. Explaining the widely
divergent scientific opinions of researchers about its function, he tries to present the exact
function of the vessels on the basis of clear expert data.
Key words and phrases: spherocone, bumiller corpus, teardrop decor, pear-shaped,
calcareous clay, carinated shape,
aeolipil
, plumb bob, alambic, cinnabar, R. M. Dzhanpoladyan,
J. Montchamp.
Аннотация: В данной статье автор акцентирует внимание на географических
особенностях, украшении и форме сфероконусов, широко распространенных в
мусульманских странах. Объясняя резко расходящиеся научные мнения исследователей о
его функции, он пытается представить точную функцию сосудов на основе четких
экспертных данных.
Ключевые слова и фразы: сфероконус, корпус бумиллера, каплевидный декор,
грушевидная, известковая глина, окаймленная форма, эолипил, отвес, аламбик, киноварь,
Р. М. Джанполадян, Ж. Мончамп.
Сфероконуслар – калта бўйин ва тор оғизли кичик кўзачалардир. Улар
инсонларнинг қайси эҳтиёжи туфайли пайдо бўлганлиги масаласи узоқ
муддат очиқ турди. Тадқиқотчилар бу номни идишнинг ўзларига маълум
бўлган биринчи намуналари шаклидан олганлар, яъни шарсимон танани
конуснинг пастки қисми билан бирлаштириб шундай атаб бошладилар.
Бироқ бу ном уларнинг барча турига ҳам тўғри келавермайди. Шундай экан,
Замаҳшарда топилган 22 та сфероконусдан фақат тўрттасида шунақа шакл
мавжуд. Буларни ичида кенг тарқалгани туҳумсимон ва шарсимон
