Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
172
ШОҲРУХ МИРЗОНИНГ ИЛМИЙ ВА ИЖОДИЙ ҚАРАШЛАРИ
Абдуносирова О.Б.
ФарДУ таянч докторанти
Аннотация: Ушбу мақолада Шоҳрух мирзо хукмронлиги даврида маданий
тараққиёт ва ободончилик ишларига доир айрим фикр-мулоҳазалар билдирилган.
Шунингдек, унинг маданий жараёнлардаги шахсий иштироки ва ҳомийлик фаолияти
манбалар ҳамда илмий адабиётлар асосида таҳлил қилинган.
Калит сўз ва иборалар: Шоҳрух мирзо,
“Ҳабиб ус-сияр”, маданий жараёнлар,
“Ҳонақохи Шоҳрухий”, кутубхона, Муҳаммад Порсо, мадраса,
ҳомийлик фаолияти,
“Насабнома”, сайиллар.
Аннотация: В данной статье представлены некоторые комментарии к культурно-
строительным и благоустроительным работам в период правления Шахруха Мирзы.
Также на основе источников и научной литературы проанализировано его личное
участие в культурных процессах и спонсорская деятельность.
Ключевые слова и фразы: Шахруха Мирзы, «Хабиб ус-сияр», культурные процессы,
«Хонакохи Шахрухи», библиотека, медресе, спонсорская деятельность, «Насабнома».
Annotation: This article feedbacks, in cultural development and landscaping works during
the rule of Shahrukh Mirza are presented. Also, his personal participation in cultural processes
and patronage activities were analyzed based on sources and scientific literature.
Key words and phrases: Shahrukh Mirza, "Habib us-siyar", cultural processes, "Honaqohi
Shahrukhi", epidemic, hospital, library, madrasa, soap house, sponsorship activity,
"Nasabnoma",
Muhammad Porso.
Ҳофизи Абру, Фасиҳ Ҳавофий, Абдураззоқ Самарқандий, Мирхонд,
Хондамир, Ҳасанбей Румли, Давлатшоҳ Самарқандий, Алишер Навоий ва
бошқа муаррихларнинг асарларида
[1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8]
тадқиқ қилинаётган
мавзуга доир қимматли маълумотлар берилган. Келтирилган тарихий
манбаларда Шоҳрух мирзо хукмронлиги даврида илм-фан равнақи, маданий
жараёнлардаги ўзгаришлар ҳамда мамлакатда олиб борилган ободончилик
ишлари борасида муҳим қайдлар учрайди.
Бугунги кунга келиб, “Учинчи ренессанс” пойдеворини яратишда
темурий шаҳзодаларнинг маданий жараёнлардаги иштироки, шахсий
қизиқишлари ва ҳомийлик фаолиятни изчил ўрганиш ва таҳлил қилиш
долзарб масалалардан бирига айланди. Шу боисдан ҳам ушбу масалани
тадқиқ этишни жоиз деб билдик.
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
173
Шоҳрух мирзонинг болалик йиллари ҳақидаги маъумотлар кўп эмас. У
ёшлигидан китоб мутолаасига қизиқиши юқори бўлиб, диндор ва ибодатли
шахс эди. Алишер Навоийнинг “Мажолисун-нафоис” асарида ҳам унинг
диний билими ва тақводорлиги эслаб ўтилади
[6: 2-3].
Навоий унинг шеър
ёзмагани, лекин кўплаб шоирларнинг ижодий намуналарини ёд
билганлигини алоҳида таъкидлаб ўтади. Исмоил Ака Шоҳрух мирзонинг
ясоқ қонунларини ўзгартира бошлагани ва мамлакат бошқарувида диний
уламоларнинг таъсири ортиб борганлигини ҳақида тўхталган
[9: 110-111].
В.Бартольд ҳам унинг “ясоқ” қонунларини исломий қонун-қоидаларга
алмаштирганини айтиб ўтади.
Шоҳрух мирзонинг ҳомийлиги билан кўплаб тарихий асарлар
яратилган. Жумладан, у Менгли Темур Наймон Журжонга Мироншоҳ мирзо,
Шоҳрух мирзо ва Умар мирзогача бўлган давр тарихини ёзиш вазифаси
топширади. Кейинчалик асар тахрири давомида Астробод юриши воқеалари
ҳам қўшиб юборилган
[7: 327].
Абдураззоқ Самарқандий эса Қози
Аздуддуннинг араб тили ва грамматикасига оид асари “Рисолайи Азудийя”га
шарҳ ёзади ва унинг дебоча қисмини Шоҳрух мирзога бағишлади
[3: 14].
Ундан ташқари, Шоҳрух мирзонинг Ҳирот шаҳрида йирик кутубхонаси
бўлган. Жумладан, 1439-1440 йили Миср хукмдори Чақмоқбекнинг элчилари
Ҳиротга келади. Жижикбуқо Султон Чақмоқбекнинг илтимосига кўра,
Шоҳрух мирзодан кутубхонасида сақланаётган бешта китобни сўрайди
[3:
87].
Абдураззоқ Самарқандий сўралган китоблар сифатида Шайх Абу
Мансур Мотуридийнинг “Таъвилоти аҳли суннат”, Имом Фаҳруддиннинг
“Тавсири кабир”, мавлоно Алоуддин Паҳлавоннинг “Шарҳи Кашшоф”
асаларининг номларини келтиради
[7: 437-438].
Бироқ, Самарқандий ва
Хондамир ҳам бешинчи китобнинг номини келтирмаган. Шоҳрух мирзо эса
китобларни янгидан кўчиртириб, уларни элчиларга хадя қилади. Тарихий
манбаларда китобларни кўчирган хаттотнинг номи келтирилмаган.
М.Ашрафий тадқиқотида ҳам Шоҳрух мирзо даврида кутубхоналар
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
174
фаолиятига тўхталар экан
[10: 23],
Самарқанд, Шероз ва Ҳирот шаҳарларида
кўплаб илмгоҳлар бўлганини қайд этади. У Шайх Муҳаммад Порсонинг
шахсий кутубхонаси бўлганлиги ва ундаги китоблар аждодлари томонидан
XII –XIV асарларда тўпланганини таъкидлаб ўтган
[11: 161].
Бизнингча,
кутубхона фонди Шоҳрух мирзонинг сарой кутубхонасидан қолишмаган.
Ушбу даврда кутубхоналар нафақат саройда балки, масжид, шифохона,
ҳарбий маҳкамалар, ҳонақох, қозихоналарда ҳам фаолият юритган. Шоҳрух
мирзо даврида “Ҳонақохи Шоҳрухий”, “Ҳонақохи Амир Ферузшоҳ” каби
ҳонақоҳларда ҳам кичик кутубхоналар ташкил этилган.
Баъзи тарихий манбалар Шоҳрух мирзонинг шахсияти, характери
борасида тасаввурга эга бўлишимизга ёрдам беради. “Рашаҳот” асарида
унинг оддий инсонлар каби масжидга бориб намоз ўқиши, рўза тутиши,
ичимлик ичмаслиги ва шариат қоидаларига амал қилгани алоҳида
таъкидланади
[12: 111].
Б. Аҳмедов ҳам “Амир Темур дарслари” асарида уни
тақводор инсон бўлгани, “Ихлос” сурасини мунтазам таркрорлаб юришини,
шаҳзодаларнинг саройлари, ертўлаларини доимо текшириб тургани ҳамда
ичимликларни йўқ қилганлигини айтиб ўтади
[13: 80].
Ҳ.Вамбери Шоҳрух мирзо ҳақида “у
темурийларнинг энг машҳур ва
олийжаноб бир шаҳзодаси бўлиб, унинг саройи замонасининг фан ва маориф
ўчоғи эди” – деб ёзади
[14: 41].
Шоҳрух мирзо ва Мирзо Улуғбек ўртасида
олимлар, шоирлар, рассомларни саройга жалб қилиш борасида ҳам рақобатга
ҳам киришганлар
[14: 43].
Жумладан, Мирзо Улуғбек Тошкент ва унинг
атрофидан моҳир мусиқачилар, раққосларни Самарқандга олиб келтиради.
Вамбери “Мовароуннаҳр ёҳуд Бухоро тарихи” асарида бир туюқни
келтириб, уни Шоҳрух мирзога тегишли эканлигини айтиб ўтади.
Эр керак ўртанса ёнса ёлина
Ёраб еб ётса отининг ёлина.
Ит ўлуми бирла ўлса яхшироқ
Эр отониб душманига ёлина
[14: 50].
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
175
Лекин, Алишер Навоий ўзининг “Мажолисун ун-нафоис” асарида
мазкур туюқни Абу Бакр мирзо томонидан ёзилганлигини қайд этади
[6: 2-3].
Шоҳрух мирзонинг бевосита топшириғи билан Ҳофизи Абруга
географик билимлар акс этган асар ёзишни буюради. 1414-1415 йиллар
оралиғида асар икки қисмдан иборат бўлиб, биринчи жилдида ёрнинг
географик тузилиши, иккинчиси Хуросоннинг географияси ва тарихини
ҳамда Мовароуннаҳрнинг қисқача географиясини ўз ичига олган
[15: 58].
“Матлаи саъдайн” асарида Ҳофизи Абрунинг Шоҳрух мирзони топшириғи
билан яна бир “Тўплам” номли тарихий асар ёзгани, 1420 йилда
тамомлангани айтиб ўтилади
[3: 27-28].
Мазкур асарлар борасида амалга
оширилган тадқиқотларда унинг “География” асарига қўшилганлиги
айтилади.
В.Бартольднинг
фикрича,
Сайди
Аҳмад
мирзонинг
“Таъшшуқнома” асари Шоҳрух мирзо бағишлаб ёзилган
[16: 176].
Шаҳзоданинг адабиёт, шеърият билан шуғуллангани ва қизиқиш доираси
кенг бўлгани айтилади. Лекин, манбаларда асарни кимга бағишлаб
яратилгани ҳақида маълумот урамайди. Шунингдек, у шаҳзодани Мироншоҳ
мирзонинг ўғли деб ёзади. Бироқ, Шарафуддин Али Яздий шаҳзодани
Умаршайх мирзонинг, Хондамир эса Мироншоҳ мирзонинг ўғли деб
маълумот берган. Т.Файзиев “Темурийлар шажараси” асарида шаҳзоданинг
Умаршайх мирзонинг ўғли эканлигини ва унинг Шоҳрух мирзо саройида бир
муддат хизмат қилганини айтиб ўтади. 1407 йили эса Шоҳрух унга
Шибирғон вилоятини суюрғол қилиб беради
[12: 97-98].
Айнан шу омиллар
туфайли “Таъшшуқнома” асарининг Шоҳрух мирзога атаб ёзилган деган
хулосага келиш мумкин. Унинг топшириғи билан яратилган асарлардан бири
“Тарихнома” асаридир. Асар Хожа Тожиддин ас-Салмонийнинг қаламига
мансуб бўлиб
[17: 136],
1409 йили Шоҳрух мирзо уни Хуросонга олиб
келган. “Тарихнома” асари 1405-1409 йиллар тарихи билан чекланиб қолган
ва Шоҳрух мирзо даври тарихи батафсил ёритилмаган.
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
176
Мазкур даврда санъатнинг барча тармоқлари ривожланган. Жумладан,
Ҳиротда кўплаб мусиқачилар, созандалар, бастакорлар ва раққослар
тўпланган. Шоҳрух мирзо ва Мирзо Улуғбек ўртасида тошкентлик
раққосларни жалб қилиш борасида рақобат ҳам бўлган. Улар мазкур
минтақадан ташқари, Хитойда ҳам машҳур бўлишаган. Шундай машҳур
бастакорлардан бири Ҳожа Абдулқодир Гўянда бўлиб, у Амир Темур
вафотидан кейин Шоҳрух мирзо саройида хизмат қилади. 1435 йилда
Ҳиротда тарқалган вабо билан касалланиб, вафот этган
[7: 480].
Шоҳрух мирзонинг ҳомийлигида хаттотлик, рассомчилик, саҳҳофлик,
жилдсозлик каби ҳунар турлари тараққий этди ва бунда унинг ўғли
Бойсунғур мирзонинг хизматлари юқори бўлган. Эроннинг “Остон-э қудс-э
Разавий” кутубхонасида сақланаётган кўлёзмаларнинг салмоқли қисми
Хирот кутубхонада кўчирилган ёки жилдланган
[18: 92].
Амир Темур даврида ўтказилган сайиллар, байрамлар, тули томошалар
Шоҳрух мирзо даврида ҳам давом эттирилган. Жумладан, Шоҳрух мирзо
1412 йили Ҳиротда катта байрам уюуштиради
[7: 367].
Абдураззоқ
Самарқандий
шаҳзодаларнинг
тўйи
муносабати
билан
ташкил
қилинганлигини айтади, баъзи манбаларда эса қурбон ҳайити нишонлангани
келтирилади. Унда Қуръон тиловат қилувчи ҳофизлар, ҳадис айтувчи
муҳаддислар, қиссахонлар, созандалар, хонандалар, рақс ва кулгу усталари
ҳам иштирок этган. Наврўз ва Меҳржон каби анъанавий байрамлар мунтазам
равишда ўтказилган.
Хулоса қилиб айтганда, Шоҳрух мирзо даврида Мовароуннаҳр ва
Хуросонда тинчлик-осойишталикни ўрнатилиши натижасида, ижтимоий-
иқтисодий ва маданий ҳаёт ривожланди. У шаҳзодалар ўртасидаги
низолардан унумли фойланиш билан бирга, диний уламоларга ҳомийлик
қилиб, кескин ижтимоий тўқнашувларнинг олдини олган. Шоҳрух мирзонинг
ҳомийлик фаолияти ва шахсий иштироки маданий жараёнлар тараққиётига
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
177
ижобий таъсир кўрастди. Унинг ташаббуси билан Ҳирот, Машҳад, Марв, Язд
ва бошқа шаҳарларда ободонлаштириш ишларини амалга оширилди.
Фойдаланилган манба ва адабиётлар:
1.
Фасих Хавафи. Муджмал-и Фасихи / пред. предис. примич. и указатели
Д.Ю.Юсуповой. –Т.: Фан. 1980. – 346 c.
2.
Хафиз-у Абру. Извлечение из “Зубдат ут-таварих”. // перевод с
персидского А.Буриева. /Материалы по истории Средной и Центральной
Азии X – XIX вв. –Т.:Фан, 1988. – С. 143-148.
3.
Абдураззоқ Самарқандий. Матлаи саъдайн ва мажмаи баҳрайн / Форс
тилидан таржима ва изоҳлар муаллифи А.Ўринбоев. Ж. II. Қ. I. 1405 – 1429
йил воқеалари. – Т.: «Ўзбекистон». 2008. – 632 б.
4.
THE RAUZAT – US-SAFA; GARDEN OF PURITY. – P.1-14.
5.
Аҳмедов Б. Давлатшоҳ ва унинг асари ҳақида сўз. // Самарқандий,
Давлатшоҳ. Шоирлар бўстони. (“Тазкират уш-шуаро”дан) Форс-тожик
тилидан Б.Аҳмедов тарж.; Шеърларни С.Раҳмон тарж. қилган. – Т.: Адабиёт
ва санъат нашриёти, 1981. – Б. 3-8
6.
Алишер Навоий. Мажолисун-нафоис. Нашрга тайёрловчи С.Ғаниева. –
Т.: Ғафур Ғулом, 1996. – Б. 312
7.
Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сийар фи ахбори афроди башар / Форс
тилидан таржима, муқаддима муаллифлари – Жалил Ҳазратқулов, Исмоил
Бекжонов, Изоҳлар муаллифлари – Ашраф Аҳмедов, Исмоил Бекжонов, – Т.:
Ўзбекистон, 2013. – 1272 б.
8.
Həsən bəy Rumlu. Əhsənüt-təvarix. (Tarixlarlərin ən yaxşisi). –Kastamonu:
Uzunlar, 2017 (Həsən bəy Rumlu. Əhsəüt-təvarix.). 21-33s
9.
Исмоил ака. Буюк Темур давлати. Қ. Қаҳҳор тарж. – Т.: Чўлпон, 1996 –
Б. 160.
10.
М.Ашрафий. Темур ва Улуғбек даври Самарқанд миниатюраси. – Т.:
Ғофур Ғулом, 1996. – Б. 23
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
178
11.
Шарипов.А., Шарипова Ф.Ҳ. Амир Темур ва темурийлар даврида
кутубхоналар фаолияти. // “Амир Темур ва темурийлар даврида илм-фан ва
маданият”
мавзусидаги
республика
илмий-амалий
конфренция
материаллари. – Т., Академнашр, 2013. – Б. 166-167
12.
Темур ва Улуғбек даври тарихи / Бош муҳаррир академик А. Асқаров –
Т.: Қомуслар Бош таҳририяти, 1996. – 265 б.
13.
Аҳмедов Б. Амир Темур дарслари. – Т.: Шарқ, 2011. – Б. 140
14.
Вамбери Ҳ. Мовароуннаҳр ёҳуд Бухоро тарихи. Нашрга тайёрловли –
Тоҳир Қаҳҳор. – Т.: Ғофур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти,
1990. – Б. 41
15.
Бўриев О. Темурийлар даври ёзма манбаларида Марказий Осиё
(тарихий-географик лавҳалар) – Т.: Ўзбекистон, 1997. – Б. 58.
16.
В. В. Бартольд. Тюорки. Двенадцать лекций поистории турецких
народов Средней Азии. Алматы тоо «Жалын» 1998.
17.
Арслонзода Р. Источниковедение. (учебник для студентов). – Фарғона.
– С.136
18.
Мустафавий.Ҳ. Эрондаги темурийлар даврига оид тарихий-маданий
обидалар. // “Амир Темур ва темурийлар даврида илм-фан ва маданият”
мавзусидаги республика илмий-амалий конфренция материаллари. – Т.,
Академнашр, 2015. – Б. 92
19.
رایخ لاا لاوحا ناسب یف رایخ لاا هصلاخ ریمدناخ Хондамир. “Хулосат ул-ахбор”
асарининг №2209 таритиб рақамли қўлёзма нусхаси.
20.
Usmonov B. A. On the dates of the military clashes between sultan Ahmad
Mirza and Umarshaikh Mirza //Asian Journal of Multidimensional Research
(AJMR). – 2020. – Т. 9. – №. 5. – С. 397-404.
21.
Bahriddin U. Ferghana in the period of Amir Timur's struggle for power
(1360-1370) //International Journal of Innovative Technology and Exploring
Engineering. – 2019. – Т. 9. – №. 1. – С. 3180-3187.
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
179
22.
Usmonov B. A. A Study of Political Processes in the Fergana Valley In
1371-1376 //Design Engineering. – 2021. – С. 6174-6187.
23.
Musaev A. THE FERGHANA VALLEY IN THE FIRST HALF OF THE
17TH CENTURY AS VIEWED BY RESEARCH HISTORIANS: https://doi.
org/10.47100/conferences. v1i1. 1234 //RESEARCH SUPPORT CENTER
CONFERENCES. – 2021. – №. 18.05.
24.
Abdurasulovich N. A. THE HISTORY OF THE SHEIBANID PERIOD OF
THE FERGANA VALLEY IN FOREIGN HISTORIOGRAPHY.
25.
Musayev A. B. Political processes in the Fergana valley at the turn of the
XVI-XVII centuries //Asian Journal of Multidimensional Research (AJMR). –
2020. – Т. 9. – №. 11. – С. 16-21.
КЫРГЫЗЫ И КИТАЙ
Илебаев А.К.
Доцент Ошский государственный университет к.и.н.
Байкожоев Ж.
Аспирант КГУ им. И.Арабаева
Annotatsiya: Ushbu maqolada rus tadqiqotchilari tomonidan tarjima qilingan xitoy
manbalariga tayangan holda ushbu maqolada Xunlar davridagi qirg‘iz-xitoy munosabatlari
masalalari, qirg'iz tarixnavisligining miloddan avvalgi 201 yildan boshlanishi haqidagi
qarashlar hamda tarjima qilingan manbalardagi gegunlar, dinlinlar, tszegu nomlaridagi
qabilalar haqidagi izohlar va mazmunlar o’rganib chiqilgan.
Kalit so‘z va iboralar: qabilalar, dinlinlar, gegun, tsegu, bugu, xan. Tarixiy maʼlumotlar,
Qirgʻiz xoqonligi, Uygʻur xoqonligi, Anxi, Beshbaliq, Qora Muren.
Аннотация: В данной статье на основе китайских источников, в переводе
российских исследователей рассмотрен вопрос кыргызско-китайских взаимоотношениях,
в период эпохи хунны. Сомнения по поводу начала кыргызской историографии с даты –
201 г. до н.э. Значения и смысл в названиях племён – гегуни, динлины, цзегу, в переводных
работах
Ключевые слова и фразы: племена, динлины, гегунь, цзегу, бугу, хань.
Исторические записи, кыргызский каганат, уйгурский каганат, Аньси, Бешбалык, Кара
мурен.
Annotation: This article discusses, based on the Chinese sources translated by Russian
researchers, the issues of Kyrgyz-Chinese relations during the Hun period, views on the
beginning of Kyrgyz historiography in 201 BC, and the comments and content of the tribes
named Geguns, Dinlins, and Tszegu in the translated sources. researched.