Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
277
17. Набиев Н.Р. Вакфное хозяйство Кокандского ханства. – Ташкент, 2010.
18. Плоских В.П. Очерки патриархально-феодальных отношений в Южной
Киргизии (50-70-годы XIX в.). – Фрунзе: Илм, 1968.
19. Плоских В.П. Киргизы и Кокандское ханство. – Фрунзе: Илм, 1977.
20. Солиев П. Ўзбекистон тарихи (XVI - XIX асрлар). – Самарқанд-
Тошкент, 1929.
21. Троицкая А.Л. Каталог архива кокандских ханов XIX в. – Москва:
Наука, 1968.
22. Халфин Н.А. Присоединение Средней Азии к России. – Москва: Наука,
1955.
23. Халфин Н.А. Россия и ханства Средней Азии. – Москва: Наука, 1974.
24. Хасанов А.А. Народные движения в Киргизии в период Кокандского
ханства. – Москва: Наука, 1977.
25. Хуршут Э. «Мунтахаб ат-таваррих» как источник по истории Средней
Азии и сопредельных стран XVIII – XIX вв. // Общ. науки в Узбекистана
(ОНУ). 1984. № 7. – С. 41-45.
26. Хуршут Э. «Мунтахаб ат-таварих» и его источники // ОНУ. 1986. № 12.
С. 39-44.
27. Хуршут Э. Критика суеверий и духовенства в «Мунтахаб ат-таваррих»
// Адабий мерос. № 1. С. 46-52.
28. Қаюмов А.П. Қўқон адабий муҳити (XVII - XIX асрлар). – Тошкент:
Фан, 1961.
QO‘QON XONLIGIGA MANBASHUNOSLIGI VA
TARIXSHUNOSLIGIGA DOIR
Qayumova F.I.
FarDU, O‘zbekiston tarixi kafedrasi o‘qituvchisi
Teshaboyeva G.B.
FarDU, Tarix fakulteti 3-kurs talabasi
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
278
Annotatsiya: Mazkur maqolada Qo‘qon xonligi tarixi, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy
hayotiga doir manbalar tadqiq etilgan. Shuningdek, xonliklarga jo‘natilgan elchilar, ularning
safar xotiralari, ekspeditsiyalar natijasida yaratilgan manbalar, xorijiy va mahalliy tadqiqotlar
o‘rganilgan va tahlil qilingan.
Kalit so‘z va iboralar: Qo‘qon xonligi, manba, ekspeditsiya, arxiv, “Muntaxab at
tavorix”, “Tarixi Shohruxiy”, “Ibrat al havoqin”, “Tarixi jahonnamoyi”, O‘zRFA
Аннотация: Данная статья создана для обобщения источников и исследований,
проливающих свет на историю, социально-экономическую жизнь и культуру Коханского
ханства. Статья написана позже в качестве подспорья для желающих заняться научной
работой по этой теме, опираясь на важные труды и источники, созданные в результате
посланных в ханства посольств и экспедиций.
Ключевые слова и фразы: Кокандское ханство, источник, экспедиция, архив,
«Мунтахаб у Таворих», «Тарихи Шахрухий», «Ибрат ал Хавокин», «Тарихи
джахоннамойи», УзРФА.
Annotation: This article was created to emdiv the sources and researches that shed
light on the history, socio-economic life, and culture of the Kokhan Khanate. The article was
written later as an assistant to those who want to do scientific work on this topic, relying on
important works and sources created as a result of embassies and expeditions sent to the
khanates.
Key words and phrases: Kokand khanate, source, expedition, archive, "Muntakhab at
Tavorikh", "Tarihi Shahruhiy", "Ibrat al Havoqin", "Tarihi jahonnamoyi", UzRFA.
Bugungi kunda tarixni o‘rganishda eng samarali usullardan biri bu o‘sha
davrga tegishli manbalarni tadqiq etishdir. Yoshlar onggida tarixni holisona
jonlantirish barcha tarixchilarning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Prezident
Sh. Mirziyoyev tabiri bilan aytganda: “Hamma o‘z tarixini ulug‘laydi. Lekin,
bizning mamlakatimizdagidek boy tarix, bobolarimizdek buyuk allomalar hech
qayerda yo‘q. Bu merosni chuqur o‘rganishimiz, xalqimizga, dunyoga yetkaza
bilishimiz kerak
[1].
Xonliklar davri tarixi o‘zbek davlatchiligi tarixida muhim ahamiyatga ega
bo‘lgan davr hisoblanadi. Ammo, bu davrni tadqiq etishga mustaqilligimizdan
avvalgi davrlarda yetarlicha e’tibor berilmadi, aksincha, oddiy xalq orasida
shunday biryoqlama qarash shakllandi-ki, xalq sovetlar tomonidan ilgari surilgan
g‘oya ya’ni, xonliklar davridagi hukmdorlarning “nodonligi”, o‘zaro
kelishmovchiliklari, qozilarning “ahloqsizliklari” haqidagi fikrlarga qo‘shila
boshladi. O‘zbekiston tarixining ajralmas qismi bo‘lgan bu davr tarixini tadqiq
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
279
etishga yetarli e’tibor qaratilmaganligi, bugungi kunda mazkur masalaning
dolzarbligi oshiradi.
Mustaqillikka erishganimizdan so‘ng bu sohada sezilarli darajada o‘sish
kuzatildi. Ko‘plab tarixchilar tomonidan bu davr katta qiziqish bilan o‘rganildi.
Xususan, Z.A.Ilhomov “Aliquli amirlashkar va uning Qo‘qon xonligi siyosiy
hayotida tutgan o‘rni”, B.Ya.Tursunov “Qo‘qon xonligida harbiy ish va qo‘shin:
holati, boshqaruvi, an’analari”, Sh.Yu.Mahmudovlarning “Qo‘qon xonligining
ma’muriy boshqaruv tizimi” nomli tadqiqotlarida ushbu masala tadqiq qilinib, bir
qator ilmiy yangiliklar berilgan
[2: 4].
Bu kabi izlanishlarni misol tariqasida juda ko‘plab keltirishimiz mumkin.
Ammo xonliklar tarixiga oid faktlarni yanada chuqurroq tadqiq qilish uchun o‘sha
davr manbalaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Qo‘qon xonligi tarixini
o‘rganishda manbalarni ikki guruhga bo‘lish ancha qulaylik tug‘diradi. Mahalliy
tarixchilar tomonidan yozilgan manbalar va xorijiy, jumladan, rus savdogar va
elchilarining yozgan estaliklari. Masalani tadqiq etishda mahalliy manbalarga
to‘xtalib o‘tsak. Ularning aynan shu davrda yashaganligi manbani qimmatlilik
darajasini oshiradi.
Qo‘qon xonligi tarixini yoritgan mahalliy manbalardan biri bu
“Muntaxab at
tavorix”
asari bo‘lib, asar Xo‘ja Muhammad Hakimxon To‘ra Ho‘qandiy
tomonidan yozilgan. Ushbu asarda Qo‘qon xonligiga tegishli qimmatli
ma’lumotlar uchraydi bunga sabab esa asar muallifining xon oilasiga qarindoshligi
hamda Hakimxon To‘raning otasi Ma’sumxon To‘ra Qo‘qon xonlari Olimxon va
Umarxon davrida xonlikning shayxulislomi hisoblanib, xonning eng yaqin
maslahatchilaridan biri bo‘lganligidir. Chunki, muallif saroydagi barcha
voqealardan habardor bo‘lishi, yig‘inlar va tantanalarda ishtirok etishi uchun katta
imkoniyatlarga ega bo‘lgan. Bu jihatdan uning xonlik haqida keltirgan
ma’lumotlari anchagina haqiqatga yaqinligi bilan ahamiyatga egadir.
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
280
Ushbu asarda Qo‘qon xonligining ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy hayoti,
xonlikning chet el mamlakatlari bilan bo‘lgan aloqalari haqida qimmatli
ma’lumotlar uchraydi. Asar o‘zbek tilida 1843-yilda yozib tugatilgan
[4: 6].
“Muntaxab at tavorix” asari dastlab o‘zbek tilida yozilib, keyinchalik tojik
tiliga tarjima qilingan asardir. Muallif bu asarda o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan voqealarni
yoki ko‘rganlari aniq bo‘lgan kishilarning so‘zlarini kiritgan. Shu jihatidan ushbu
manba juda muhim manba safidan joy olgan. Asarda Qo‘qon xonligidan tashqari
Shayboniylar va Mang‘itlar haqidagi ayrim ma’lumotlar ham berilgan.
Qo‘qon xonligi tarixiga bag‘ishlangan yirik tarixiy asarlardan yana biri
Niyoz Muhammad Xo‘qandiyning “Tarixi Shohruxiy” asaridir. Muallif 1803-yilda
mullo Ashurmuhammad oilasida dunyoga kelgan. Avvaliga Xudoyorxon
qo‘shinida xizmat qilgan Niyoz Muhammad keyinchalik attorlik bilan
shug‘ullangan. Uning hayotini yaqindan o‘rgangan olimlarning yozuvchining
vafoti haqidagi bir qancha qarashlari mavjud. Masalan, qozog‘istonlik olim
T.K.Beysembiyev o‘z tadqiqotida Niyoz Muhammadni 1877-yilda vafot etgan
degan fikrni ilgari surgan. Ammo, bunga qarshi o‘laroq Sh.Vohidov 2006-yilda
Namangan shahridan sotib olgan qo‘lyozmalar asosida Niyoz Muhammadni 1889-
yilda ham tirik bo‘lgan degan fikrni o‘rtaga qo‘yadi
[5: 32].
Aynan Namangandagi
qo‘lyozmalar sabab Sh.Vohidov T.K.Beysembiyevning fikrini inkor etadi. Chunki,
tarixga oid yangi manbalarning topilishi ungacha bo‘lgan qarashlarni o‘zgartirib
yuboradi. “Tarixiy Shohruhiy” asari XVIII asrdan boshlab to XIX asrning 70-
yillariga qadar bo‘lgan Qo‘qon tarixini o’z ichiga oladi. Asarda Qo‘qon
xonlarining yurishlari, xonlikning Buxoro, Sharqiy Turkiston bilan barcha
sohadagi aloqalari katta qismini egallaydi.
“Tarixi Shohruxiy”
ning kirish qismidan
so‘ng Oltin beshik voqeasi ham yoritib o‘tiladi. Keyingi boblarda Olimxonning
taxtga o‘tirishi, uning O‘ratepa, Jizzah, Toshkentga uyushtirgan harbiy yurishlari,
Devona So‘fining Olimxonga qilgan suiqasdi va Olimxonning o‘limi haqidagi
qimmatli ma’lumotlarni uchratishimiz mumkin. Asarning biz uchun ahamiyatli
bo‘lgan jihati shundaki, unda ko‘plab Qo‘qon xonlarining taxtga o‘tirishi bayoni
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
281
mavjud. Masalan, Umarxon davri haqida asarda quyidagi ma’lumotlar uchraydi:
“Umarxon ibni Norbo‘taxon saltanati davrida yuz bergan voqealar bayonidakim, u
nur sochib adl oftobi bilan mamlakat tunini shariat chirog‘i bilan yoritib, bid’at
zulmatining zulmini yo‘q qilgan va fitnasoz dahr va shu’badaboz osmon Farg‘ona
mulki sultonlari boshiga turli qiliq ko‘rsatayotgan kunlarda paydo bo‘ldi ”
[6:
121].
Ushbu asarning qiymati shundaki, Qo‘qon xonligida yuz bergan voqealar,
hukmdorlar shaxsiyati o‘sha davr hodisalarining bevosita ishtirokchisi va shohidi
bo‘lgan shaxs tomonidan yozilgan. Hozirgi kungacha asarning 12 ta qo‘lyozma
nusxasi Sankt-Peterburg, Qozon, Tashkent, Parij, Dushanbe kutubxonalarida
saqlanadi. O‘zbek tiliga esa 2014-yilda Sh.Vohidov tomonidan “Ibrat al havoqin”
nomi ostida tarjima qilingan
[2: 262].
Mahalliy manbalarni o‘rganish jarayonida mafkura nuqtai nazaridan xalq va
saroyda hizmat qilgan ayrim mualliflarning fikrlarida farqlar kuzatiladi. Ya’ni
saroy tarixchilarining hukmdorlarni maqtab, ularning siyosatini bo‘rttirib
ko‘rsatgani ularning kamchiliklaridan biridir. Zero, tarixni o‘rganishda tarixiylik
va ilmiylik bilan birgalikda holislik prinspiga ham amal qilmog‘imiz kerak.
Qo‘qon xonligi tarixini o‘rganishda ahamiyati jihatidan muhim bo‘lgan
manbalardan yana biri bu – “Tarixi jahonnamoyi” asaridir. Uning sohibi kasbi
attorlik bo‘lgan Avaz Muhammad Attor Xo‘qandiydir. Ammo muallif saroy
tarixchisi bo‘lmagan hamda o‘z asarini 15 yil davomida yozib tugallagan. Ushbu
asar ikki qismdan iborat bo‘lib, birinchi qismida Olamning yaralishidan tortib,
payg‘ambarlar, xalifalar va podshohlar tarixi bayon qilingan bo‘lsa, ikkinchi qismi
Bobur hukmronligidan boshlanib, so‘nggi boblari Qo‘qon xonligi tarixiga
bag‘ishlangan. Muallif 11 ta hukmdorni o‘z ko‘zi bilan ko‘rganini yozadi va
ulardan eng ko‘p tariflagani bu Olimxon davridir. U o‘z asarida nafaqat xonlar
haqida balki, Qo‘qon xonligining ichki va tashqi siyosati haqidagi ma’lumotlarni
ham keltirib o‘tadi. R.A.Arslonzodaning fikriga ko‘ra, muallif Farg‘onada ro‘y
bergan ko‘plab hodisalarning shohidi bo‘lgani sabab bu voqea tafsilotlarini saroy
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
282
muarrixlaridan ko‘ra ob’yektivroq tarzda bayon etadi
[3: 19-20].
Albatta, bir davr
tarixini yoritishga uni yozib qoldirishga harakat qilgan mualliflarning o‘sha davr
bilan hamohang va yaqin bo‘lishligi asarning ishonchliligini oshiradi.
Is’hoqxon Junaydullo o‘g‘li Ibrat tomonidan yozilgan “Tarixi Farg‘ona”
kitobi ham Qo‘qon xonligi tarixiga bag‘ishlangan asar hisoblanadi “Tarixi
Farg‘ona”da minglarning hokimiyatga kelishidan tortib, to xonlikni rus imperiyasi
tomonidan istilo qilinishigacha bo‘lgan katta davr voqealari o‘rin olgan. Har bir
Qo‘qon xonlari davrlari, harbiy yurishlar, ijtimoiy-siyosiy vaziyat, qo‘zg‘olonlar,
rus bosqini, uning oqibatlari va xonlikning eng katta shaharlari haqidagi
ma'lumotlar berilgan. “Tarixi Farg‘ona” biz uchun katta ahamiyatga ega bo‘lgan
tarixiy asardir. Asar 1991-yili Toshkentda “Meros” turkumida ham nashr etilgan
[4: 7].
Yuqoridagi kabi Qo‘qon tarixini yoritishga bag‘ishlangan asarlarning
aksariyat qismi o‘ziga xos uslubda yaratilgan. Sharq olamida, umuman musulmon
dunyosida har bir asar boshlanishi Olamning yaratilishi, payg‘ambarlar, xalifalar,
hukmdorlar va asar so‘nggida o‘zi yashagan davr tarixini bayon qilganlar.
Asarning kirish qismida Qur’oni Karim va hadislardan albatta foydalanilgan. Bu
o‘ziga xos uslub sanalib, unga Qo‘qon xonligi tarixiga doir manbalarda shunday
an’anaga amal qilinganligini ko‘rish mumkin. Xonlik tarixiga oid yana bir manba
Mulla Olim Maxdum Hojining “Tarixi Turkiston” asaridir. Ushbu asar sodda va
tushunarli tilda yozilgan. Unda xonlik tarixiga oid ma’lumotlar bilan birga
minglarning kelib chiqishiga oid habarlar ham yozilgan. Ya’ni unga ko‘ra
Oltinbeshik afsonasi haqida so‘z ketganda, Oltinbeshikdan Sulton Elik, undan
Xudoyor, Xudoyordan Muhammad Amin, undan Abulqosim, Abulqosimdan
Shohmastbiy, undan esa Shohruhbiy tug‘ilganligi, minglar sulolasining
Boburiylarga avlod ekanligi ko‘rsatilgan
[2: 7].
Asar 1992-yilda “Qarshi” nashriyotida lug‘at va izohlar bilan qayta nashrdan
chiqdi. Bu asar nafaqat Qo‘qon tarixiga oid balki Buxoro tarixiga ham tegishlidir.
Ya’ni asar 2 qismdan iborat bo‘lib, birinchi qismi Qo‘qonga ikkinchi qismi
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
283
Buxoroga bag‘ishlangan. Qo‘qon xonligiga oid qismida minglarning hokimiyatga
kelishidan to ruslarning xonlikni bosib olgunlariga qadar bo‘lgan voqealar o‘rin
olgan. Huddi shu davrlar oralig‘ini yoritgan yana bir asar mavjud bo‘lib, uning
muallifi Mirzaolim Mushrif haqida ma’lumotlar juda oz. Tug‘ilgan va vafot etgan
yillari noma’lum, ammo, Mallaxon va Xudoyorxon davrida yashaganligi haqida
farazlar mavjud (O‘zi yozgan ma’lumotlarni o‘rganilishi natijasida kelib chiqqan).
Mirzaolim Mushrifning Qo‘qon xonligi tarixiga atab yozgan “Ansob us salotin va
tavorix ul-xavoqin” ( “Sultonlar nasabi va xoqonlar tarixi” yoxud “Qo‘qon xonligi
tarixi”) asari ayni shu manbadir. Asarda Oltinbeshik voqeasi va Shohruhbiyning
hokimiyatga kelishidan boshlab, rus hukumatining bosqiniga qadar voqealar bayon
etilgan. Uning 3ta asl nusxasi bugungi kunda O‘zRFA Sharqshunoslik institutida
saqlanadi
[4: 8].
Qo‘qon xonligi to‘g‘risida ma’lumot beruvchi tarixiy manbalarning ikkinchi
guruhi – bu rus elchilari va sayyohlarining safarnoma va estaliklaridir. Ular
tarixiylik jihatidan muhim manba sanaladi. Chunki, ular bevosita xonlikda bo‘lib,
o‘zlari ko‘rgan va guvoh bo‘lgan voqealarni bayon etadilar. Bu manbalarning
orginal tomoni yana shundan iboratki, sayyoh va elchilar xonlikning boshqaruv
tizimini, xo‘jalik hayotini va xalqning turmushi haqidagi ma’lumotlarni batafsil
yoritib berishga harakat qilganlar. Ayniqsa, aholi turmush tarzi, urf-odatlari,
kiyim-kechaklari, turar-joylari xususidagi to‘laqonli ma’lumotlar mahalliy
muarrixlarning asarlarida ham uchramaydigan ma’lumotlarning keltirilishi,
ularning qimmatlilik darajasini oshiradi.
Ammo rus mualliflari orasida V.V.Velyaminov-Zernovning ma’lumotlari
boshqalardan ajralib turadi. V.V.Velyaminov-Zernov 1830-1904 yillarda yashab
o‘tgan, rus tarixchisi va sharqshonos olimidir. U boshqa mualliflardan farqli
ravishda xonlikda shaxsan bo‘lmagan. U o‘zining Orenburgdagi xizmati davrida
Qo‘qondan borgan barcha elchi, savdogar, sayyohlardan xonlikka oid ko‘plab
ishonchli ma’lumotlarni o‘rgangan va uni bir aniq tizimga solgan shaxsdir.
Shuning uchun uning asari Qo‘qon xonligining turli qirralarini yoritib beruvchi
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
284
manba sifatida ahamiyatga molikdir
[3: 9].
Muallif Qo‘qon xonligi haqidagi
ma’lumotlarga 1860-yildan boshlab qiziqa boshlagan va umrining so‘nggiga qadar
Qo‘qon xonligi to‘g‘risida 322 ga yaqin ilmiy izlanishlarini nashr ettirgan.
Asarlarida eng ko‘p Muhammad Alidan boshlab Xudoyorxon zamoniga qadar
hukmronlik qilganlar haqida ma’lumotlar uchraydi
[7].
Qo‘qon xonligi tarixiga bag‘ishlangan yana bir rus manbasi bu Nikolay
Potaninning “Qo‘qon xonligi to‘g‘risida qaydlar” nomli to’plamidir. Asar muallifi
1829-1830 yillarda Qo‘qon xonligi hududida safarda bo‘lib, unga Peterburgdan
qaytib kelayotgan qo‘qonlik vakillarga hamrohlik qilish, ayni vaqtda safari
davomida ko‘rgan joylarini tasvirlsh va o‘zi tashrif buyurgan joylar haqida batafsil
ma’lumot to‘plash vazifasi ham yuklatilgan. Asar muallifi Semipalatinsk shahridan
boshlab, Chimkent, Toshkent, Xo‘jand, Qo‘qon shaharlariga tashrif buyurgan. O‘z
safari davomida to‘plagan axborotini “Qo‘qon xonligi to‘g‘risida qaydlar”
(“Записки о Кокандском ханстве”) nomi bilan yozib qoldirgan va u ilk bor
Rossiya “Harbiy jurnal”ida chop etilgan. N.Potaninning asarini qiymati shundan
iboratki, asaridagi O‘rta Osiyo hududlari ayniqsa, Qo‘qon xonligi bilan bog‘liq
etnografik va geografik ma’lumotlar boshqalarga nisbatan batafsil yoritilganligidir
[2: 330].
N.Potanin Qo‘qon xonligiga tegishli barcha sohalarda: sud tizimi, davlat
boshqaruvi, tangalari, qo‘shini va hokazolar haqida boy ma’lumotlar qoldirgan.
Asarda keltirilishicha: “… Harbiy xizmatga odam yig‘ilmaydi, ixtiyoriy tarzda
kiradilar. Tinchlik davrida ularning armiyasi shahar va qishloqlarda uyda yashaydi
va xizmat qilmaydigan fuqarolar kabi turli xil ishlar va hunarmandchilik bilan
shug‘ullanadi. Ularning armiyasi otliqlardan iborat, hech qanday tuzilmani
bilmaydi, lekin olamon ichida boradi va kiyimda ham, qurolda ham bir xillikka ega
emas… ”
[8].
Yuqorida keltirilgan fikrlarning tahlili asosida Qo‘qon xonligi harbiy
tizimi zamonaviy texnologiyalardan ortda qolganligini ko‘rishimiz mumkin.
Tan olish kerakki Qo‘qon xonligiga oid manbalarning sezilarli qismini rus
sayyohlari, elchilari va tarixchilarining yozgan asarlari tashkil qiladi. Elchilik
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
285
missiyalari natijasida yaratilgan ko‘plab hujjatlar bugungi kunda davlat arxivlarida
saqlanadi. Masalan: Filipp Nazarovning “Записки о некоторых народах и землях
средней части Азии Филиппа Назарова”, Maksimovning “Показание
Сибирского казака Максимова о Кокандском владении”, I.D. Gorchakovning
“Обозрение Кокандского ханстве в нынешним его состоянии” (1846-yil), A.G.
Serebrinnikovning “К истории Кокандского ханства” (1876-yil), N.
Pantusovning “О по датах и повинностях существовавщих в бывшем
Кокандском ханстве в последнее время правление Худояр-Хана” (1876-yili)
kabi asarlari ham Qo‘qon xonligi tarixiga oid manbalar hisoblanadi
[4: 8-9].
Bu
asarlarning qiymatlilik jihati shundaki, ular to‘plagan ma’lumotlar chuqur
o‘rganilgan va ilmiy jihatdan asoslab berilgan. Shuning uchun ularning keltirgan
ma’lumotlari o‘sha davrda “Вестник русского общества”, “Известия русского
географического
общества”,
“Военный
сборник”,
“Туркестанские
ведомости”, “Туркестанский сборник” kabi vaqtli nashrlarda muntazam
ravishda berib borilgan.
Xulosa o‘rnida aytish mumkinki, ma’lum bir davrning tarixini o‘rganishning
eng samarali usuli bu – o‘sha davrga oid manbalarni tahlil qilishdir. Ammo,
yuqorida sanab o‘tilganidek, manbalarning ham turi va mafkurasi har xil bo‘lishi
mumkin. Bunda o‘rganuvchidan eng avvalo holislikni saqlab qolish talab qilinadi.
Zero, holislik tarixni o‘rganishdagi eng muhim omildir. Yuqorida keltirilgan
manbalar Qo‘qon xonligining ayrim qirralarini ochishga xizmat qiladi. O‘z davrida
Qo‘qon xonligi O‘rta Osiyo hududida o‘zining kuch-qudratiga, sarhadlariga va
mavqeyiga ega bo‘lgan yirik davlat edi. Bu davlat haqida juda ko‘plab ma’lumotlar
qayd qilingan bo‘lishiga qaramay, ular orasida ham haligacha yechimini topmagan
bir qancha masalalar mavjud. Bu esa tadqiq etilgan masalani izchil tahlil qilish va
tadiqi etishni taqazo etadi.
Foydalanilgan manba va adabiyotlar:
1. Mirziyoyev Sh.M. Islom sivilizatsiyalar markazida so‘zlagan nutqi. – T.,
2018-yil 21-dekabr.
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
286
2. Alimova D. Manbashunoslik. – Toshkent: Turon – Iqbol, 2019. – 429 bet.
3. Arslonzoda R.A “Qo‘qon xonligi manbashunosligi va tarixshunosligi:
Muammoli ma’ruza matnlari”. – Farg‘ona, 2010. – 55 bet.
4. Kuzikulov I. Qo‘qon xonligi tarixi (o‘quv uslubiy qo‘llanma). – Namangan:
Namangan nashr. 2014. – 86 bet.
5. Vohidov Sh. Qo‘qon xonligida tarixnavislik. – Toshkent: Akademnashr.
2007.
6. Xo‘qandiy N.M. “Ibrat ul havoqin” (Tarixi Shohruhiy). Tarjimon, izohlar
muallifi Sh.Vohidov. – Toshkent: Turonziyo. 2014.
https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D1%8
F%D0%BC%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2-
%D0%97%D0%B5%D1%80%D0%BD%D0%BE%D0%B2,_%D0%92%D0%BB
%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D1%80_%D0%92%D0%BB
%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D1%80%D0%BE%D0%B2%
(Velyaminov Zernov Vladimir Vladimirovich.) Ilmiy faoliyat.
[20.11.2022]
https://www.vostlit.info/Texts/Dokumently/M.Asien/XIX/1820-
(Nikolay Potanin) Qo‘qon xonligi to‘g‘risida qaydlar.
ҚЎҚОН ХОНЛИГИНИНГ УСМОНИЙЛАР ДАВЛАТИ БИЛАН
ДИПЛОМАТИК МУНОСАБАТЛАРИ
Акбаров Қ.Ё.
Қўқон давлат педагогика институти
катта ўқитувчиси, т.ф.н
Annotatsiya: Ushbu maqolada qardosh Turkiya va Markaziy Osiyo xalqlari o‘rtasidagi
diplomatik munosabatlar, Qo‘qon xonligi va Usmoniylar imperiyasi o‘rtasidagi elchilik
aloqalari yoritilgan.
Kalit so‘z va iboralar: Qo‘qon xonligi, Usmoniylar imperiyasi, Arab xalifaligi, Yevropa,
Mahmud II, Sulton Mahmud.
Аннотация: В данной статье освещаются отношения между братскими
народами Турции и Средней Азии, осуществляемые дипломатические отношения,
посольские отношения между Кокандским ханством и османами.
Ключевые слова и фразы: Кокандское ханство, османы, Арабский халифат,
Европа, Махмуд II, султан Махмуд.