Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
443
uchun o‘z talabalarini yubordi. Bir tomondan, Buxoro hududida ko‘p ming kishilik
sovet armiyasining mavjud bo‘lishi, mamlakatda qizil armiyaga qarshi kuchli
qurolli qarshilik harakatining uzoq vaqt mobaynida davom etishi, BXSR tashqi
aloqalariga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Ikkinchidan, Buxoro xorijiy Sharq mamlakatlari
bilan sovet hukumati vakillari ishtirokida aloqalar olib bordi.
Фойдаланилган манба ва адабиётлар:
1. Мирзиёев Ш.М. Миллий тараққиёт йўлимизни қатъият билан давом
эттириб, янги босқичга кўтарамиз. – Тошкент: Ўзбекистон, 2018.
2. “Озод Бухоро”, 1924 йил, 2 сентябрь.
3. Айний. С. Материалы по истории Бухары.
4. ЎзМА, 3-фонд , 1-рўйхат, 155-иш, 4, 8-варақлар
5. Айний.С. Материалы по истории Бухары..
6.Ўзбекистoннинг
янги
тариxи.
2-китоб.
Ўзбекистон
совет
мустамлакачилиги даврида. Илмий муҳаррир М. Жўраев –Тошкент: Шарқ,
2000.
7. ЎзМА, Р 56-фонд, 1-рўйхат, 38-иш, 89-варақ.
8. Бухоро ахбори, 1922 йил, 27 март, № 76.
9. ЎзМА, Р 47-фонд, 1-рўйхат, 109-иш, 1-варақнинг орқаси.
10. ЎзМА, Р 47-фонд, 1-рўйхат, 29-иш, 121-варақ.
11. Раҳмонов К. Бухоро Халқ Совет Республикаси тарихи матбуот
саҳифаларида. – Тошкент: Abu matbuot-konsalt, 2012.
IKKINCHI JAHON URUSHI YILLARIDA O‘ZBEKISTONDA
ELEKTRLASHTIRISH MASALASI (O‘zbek milliy matbuoti ma’lumotlari
asosida)
Akbarov R.M.
Namangan davlat universiteti stajyor-tadqiqotchisi
akbarov.rahmatillo.1993@gmail.com
Annotatsiya: Ushbu maqolada Ikkinchi jahon urushi yillarida O‘zbekistonda
mamlakatning mudofaa qudratini kuchaytirish va aholi ehtiyojlarini qondirish uchun yirik, o‘rta
va kichik turdagi gidroelektrostansiyalarning barpo etilishi hamda elektrlashtirish bilan bog‘liq
boshqa jarayonlar tarixi o‘zbek milliy matbuoti ma’lumotlari asosida xronologik tartibda tahlil
qilindi.
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
444
Kalit so‘z va iboralar: Ikkinchi jahon urushi, o‘zbek milliy matbuoti, elektrlashtirish,
gidroelektrostansiyalar, energiyani tejash, Farhod GES, Kolxoz gidrostansiyalari.
Аннотация: Эта статья является важной задачей в укреплении оборонительной
мощи страны и удовлетворении потребностей населения Узбекистана в годы Второй
мировой войны, История строительства крупных, средних и малых типов
гидроэлектростанций и других процессов, связанных с электрификацией, была
проанализирована в хронологическом порядке на основе узбекской национальной прессы.
Ключевые слова и фразы: Вторая мировая война, узбекская национальная пресса,
электрификация, гидроэлектростанции, энергосбережение, Фарходская ГЭС, колхозные
гидростанции.
Annotation: This article is a major in strengthening the country's defense power and
meeting the needs of the population in Uzbekistan during the years of World War II, The history
of the construction of large, medium and small types of hydropower plants and other processes
related to electrification was analyzed in chronological order on the basis of the Uzbek national
press.
Key words and phrases: Second World War, Uzbek national press, electrification,
hydroelectric plants, energy saving, Farhod HPP, Kolkhoz hydro plants.
Ikkinchi jahon urushi yillarida O‘zbekiston frontni zaruriy narsalar bilan
ta’minlashda juda katta rol o‘ynadi. Sanoat va qishloq xo‘jalik tarmoqlarida
mahsulot hajmi va xilma-xilligi ko‘payib bordi. Ishlab chiqarish, ayniqsa,
sanoatning gurkirab rivojlanishi bevosita respublikada katta quvvatdagi elektr
energiyasi bazasini vujudga keltirish bilan bog‘liq bo‘ldi. O‘zbekistonning
mehnatkash xalqi va soha mutahassislari bu vazifani sharaf bilan bajardi.
Urushgacha bo‘lgan davrda O‘zbekistonda elektr energetikasi tizimi
nisbatan kam rivojlangan, mavjud elektr stantsiyalarining umumiy quvvati 170
ming kVtni tashkil etgan. Bu davrda O‘zbekistonning elektr tizimi tarkibida
Chirchiq-Bo‘zsuv GES kaskadi, Toshkent IES, Quvasoy GRES va bir nechta
kichik shahar IESlari mavjud bo‘lib, shuningdek, ayrim korxonalarda dizel
generatorlari mavjud bo‘lgan
[1: 69].
Urushning
boshlanishi
va O‘zbekistonga frontbo‘yidagi ko‘plab
korxonalarning ko‘chirib keltirilishi hamda yangilarining qurilishi o‘z navbatida
katta elektr energiyasi bazasini vujudga keltirishni ham talab qilgan. Sovet
hukumati korxonalarning ishlab chiqarish quvvatini oshirishda vujudga kelgan
elektr taqchilligini bartaraf etishni ikkita yo‘l orqali, birinchidan, mavjud elektr
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
445
energiyasini tejash va qayta taqsimlash, ikkinchidan, yangi elektr stansiyalarini
barpo etish yo‘li bilan hal etishga harakat qilingan
[1: 69]
.
Ikkinchi jahon urushi yillarida frontorti o‘zbek milliy matbuotida berilgan
ma’lumotlar buni tasdiqlaydi. Urush davri gazetalarining ayniqsa, 1941–1942-
yillardagi nashrlarida elektr energiyasini tejash, elektrni eng avvalo front ehtiyoji
uchun mahsulot ishlab chiqaradigan ob’yektlarga yo‘naltirish, korxona va
artellarda stanoklarni harakatga keltirishning muqobil variantlarini izlashga
chaqiriladi. “Qattiq tejash – urush vaqtining qonunidir”, “Elektr quvvati qattiq
tejalsin” kabi chaqiriqlar urush davri matbuotining harakterli hususiyatlaridan
hisoblanadi.
Elektr energiyasini tejash bo‘yicha o‘rnatilgan tartibga ko‘ra, kattaligi 16 m
2
dan oshiq bo‘lgan uylarning chiroqlarini 40 vattli, undan kichik uylarning
chiroqlarini 25 vattli lampochkalar bilan almashtirilgan
[2: 3]
. Plitkalar, elektr
choynak, dazmol va shu kabi ko‘p energiya sarflaydigan elektr asboblaridan
foydalanish vaqtincha taqiqlangan. Iste’molchilarga ortiqcha lampochkalar
qo‘ymaslik, o‘zboshimchalik bilan uyiga elektr tushirib oluvchilarga qarshi kurash,
lampochkalarni bekor ishlatmaslik kabi talablar qo‘yiladi
[3: 1]
. Bundan tashqari
binolarning oynalarini doimiy suratda toza saqlash ham lozim bo‘lgan. Chunki
iflos oynalar yorug‘likni kam o‘tkazadi.
Elektr energiyasini tejash ishini aholi va sanoat korxonalaridagi ahvoli
yuzasidan ma’sul tashkilotlar tomonidan o‘tkazilgan tekshirish jarayonlari
matbuotda e’lon qilib borilgan. Jumladan, 1941-yil dekabr oyida Toshkent
shahrida yashovchi aholi orasida elektr quvvatini ishlatish ishi tekshirilganda
ko‘pgina xonadonlarda elektr energiyasidan foydalanishda urush davri tartiblarini
buzuvchilar ham uchrab turganini ko‘rish mumkin. Masalan, Chigitchi
ko‘chasidagi 28-sonli xovlidagi oila tekshirilganda elektr plitasi ishlatilayotganligi
aniqlangach ushbu hovli 3 oygacha elektr tarmog‘idan uzib qo‘yilgan
[4: 3]
.
“Lenin yo‘li” gazetasining 1942-yil 1-aprel sonida “Elektr quvvatini tejab
sarflaylik” nomli maqolada Samarqand shahridagi “26 Boku komissari”,
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
446
“Kolxozchi” zavodi, Samarqand vino zavodi, “Chkalov” bosmaxonasi va boshqa
korxonalar elektr energiyasini isrof qilayotgani aytiladi
[5: 2]
.
“Stalin haqiqati” gazetasining 1942-yil 9-dekabrda “Elektr quvvatini tejash
partiya tashkilotining muhim ishidir” sarlavhali maqolada Namangan shahar paxta
zavodlarida elektr quvvati behuda sarf qilinganligi tanqid qilinadi, elektr quvvati
va yoqilg‘ini tejash ishida asosiy vazifa komunist va komsomollarga yuklanadi.
Har bir komunist ishlab chiqarishdagi o‘z uchastkasida rejaning, kunlik
topshiriqlarning bajarishiga erishish bilan birga, elektr quvvatining va yoqilg‘ining
ko‘p miqdorda tejalishiga erishishi lozim deyiladi
[6: 1]
Shu kabi maqolalar bilan
aholi va muassasalarni energiyani tejash ishida qattiq tartibga amal qilishga
chaqirilgan.
Ikkinchi jahon urushi davri o‘zbek milliy matbuotidagi sohaga oid maqolalar
tahlili shuni ko‘rsatadiki, elektr energiyasi barqarorligiga erishishda sovet
hukumati tomonidan ilgari surilgan yana bir tadbir – ishlab chiqarish jarayonida
stanoklarni harakatga keltirishning muqobil variantlarini yo‘lga qo‘yish bo‘ldi. Bu
usulda suv kuchidan foydalanish muhim o‘rin tutdi.
Namangan shahridagi “Qizil bolg‘a” artelida mexanik Sal Salamonovich
Berinskiy tomonidan katta oqava suvni artelning katta charxpalagiga yo‘naltirib,
elektr tokisiz uni harakatga keltirishga erishgan. Ungacha arteldagi 4 ta o‘rtacha
stanoklarning ishlashi uchun 2 tonna neft, kerosin, aftol kabi mahsulotlar
sarflangan va yoqilg‘ilarni sarflash uchun 2 ta mexanik doimiy ishlar edi.
Berinskiyning tadbiri natijasida yoqilg‘i sarflanmay ish unumini yanada oshirish
imkonini ham bergan
[7: 2]
. Namangan oblastida 1942-yilning dekabr oyida
“Oktyabrning 20 yilligi” artelining jamoasi mexanik Abdulhaq Podmarev
boshchiligida vermishel va makaron ishlab chiqarish sexida 440 litr tezlashtirilgan
suvga charxparrak o‘rnatilib, sexda suv kuchi bilan kuniga 1 tonna miqdorda
vermishel ishlab chiqarilgan. Ushbu artelda suv kuchi bilan paxta titish sexi ham
tashkil qilingan
[8: 2]
.
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
447
Ikkinchi jahon urushi davrida ishlab chiqarish sohasida elektr energiyaga
tobora oshib borayotgan ehtiyojni faqatgina tejash yo‘li bilan qondirib bo‘lmasdi.
Buni yaxshi anglagan sovet hukumati O‘zbekistonda bir qator yirik, o‘rta va kichik
turdagi gidroelektrostansiyalar qurish bo‘yicha qaror chiqargan.
Misol uchun, Sovet Ittifoqi uchun eng qiyin vaziyatda, ayni 1941-yilda,
Moskva mudofaasi kuchaygan paytda O‘zbekistonda 3 ta katta gidrostansiya
qurish haqida qaror chiqarilgan. 1942-yil 18-noyabrda, Qizil Armiya Stalingrad
atrofida hujumga o‘tishi arafasida yana 5 ta yangi gidrostansiya qurish to‘g‘risidagi
qarorning chiqarilishi O‘zbekistonda bu sohadagi ishlarni yanada jadallashishiga
sabab
bo‘lgan.
1943-yil
oxiriga
kelib
mamlakatda
jami
9
ta
gidroelektrostansiyasining qurilishi ketmoqda edi
[9: 1]
.
Ikkinchi jahon urushi davrida O‘zbekiston energetika tizimida bir qator
gidrostansiyalar qurilishi amalga oshirilayotgan yoki loyihalanayotgan sanoat
markazlari mavjud bo‘lib, ular:
–
Toshkent shahri va oblasti.
“Tovoqsoy”, “Oqtepa”, “Qibray”,
“Oqqovoq-1”, “Salor”, “Quyibo‘zsuv-1”, “Quyibo‘zsuv-2”, “Oqqovoq-2”,
“Oqqovoq-3” va “Farhod” gidroelektrostansiyalari barpo qilindi;
–
Farg‘ona vodiysi
. Birinchi yo‘nalish – Uchqo‘rg‘on va Namangan orasida
Shimoliy Farg‘ona kanalidan foydalanish negizida quriladigan gidrostansiyalar.
Ikkinchi yo‘nalish – Andijon va Farg‘ona oblastlarida Shahrixon va Shohimardon
gidrostansiyalari;
–
Samarqand shahri
Darg‘om elektrostansiyalaridan quvvat olgan.
Oblastda Taligulan GES qurilishi amalga oshirilgan;
–
Xorazm oblastida
Toshsoqa kanalida Shovot GES qurilishi boshlangan;
–
Surxondaryo oblastida
Qumqo‘rg‘on GES qurilishiga tayyorgarlik ishlari
boshlangan;
– Qoraqalpog‘iston ASSRda
Qizketgan kanalida gidrostansiyasi qurilishi
loyihalangan.
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
448
Ko‘rilayotgan davrda O‘zbekistonni elektrlashtirish jarayonlarida Aleksandr
Nikolayevich Askochenskiy, Aleksandr Solomonovich Abelev, Rahmatulla
Alimov, Stepan Titovich Altunin, Dmitriy Sergeyevich Batrakov, Sigizmund
Antonovich Boroves, Aleksandr Semyonovich Vavilov, Vladimir Mixaylovich
Degtyarev, Petr Mixaylovich Jukov singari ko‘plab muhandislar
[10]
gidrostansiyalarni loyihalash va qurish ishida salmoqli iz qoldirdilar.
Gidrostansiyalar qurilishida asosiy ishchi kuchini kolxozchilar tashkil etgan.
Xususan, Farhod GES qurilishining o‘zida hasharchilar soni 70 ming kishini
tashkil etgan.
Loyihachilar va quruvchilarning qahramonona mehnati natijasida Oqqavoq
GESi 15 oyda, Qibray GESi 18 oyda, Solor GESi 11 oyda va Quyi-Bo‘zsuv-1
GESi 24 oyda ishga tushirildi
[11]
.
“Qizil O‘zbekiston” gazetasida Chirchiqstroy trestining boshqaruvchisi va
bosh direktori A.Askochenskiyning bergan ma’lumotlariga qaraganda, Oqqovoq –
1 gidroelektrostansiyasi 1943-yilning 15-martida tantanali ravishda ishga tushirildi.
Tovoqsoy va Oqtepa stansiyalari urushdan ilgari qurilishi boshlangan bo‘lsa,
Oqqovoq – 1 stansiyasi urushning 14 oyi davomida qurib bitirilgan
[12: 2]
.
Gidrostansiyalarning urush davrida tez surat bilan barpo etilishi qurilishda yangi
oson texnologiyalarning qo‘llanilishi bilan bog‘liq bo‘ldi.
Urushning dastlabki davrida boshlangan elektrlashtirish ishidagi mislsiz
mehnatlar natijasi o‘laroq 1942-1943-yillarda elektr energiyasi ishlab chiqarish
hajmi 4 baravarga ko‘paydi
[13: 162]
.
1944-yilning
yoziga
kelib
avvalroq
ishga
tushirilgan
Tovoqsoy
gidrostansiyasida GESning quvvatini ancha oshiradigan katta tadbirlar ko‘rildi.
To‘g‘onni 20-30 metr baland ko‘tarish ishlari boshlanadi. Buning natijasida
suvning sathi ko‘tarilib, uning bosim quvvati oshadi. Bu tadbir bir sutkada
qo‘shimcha 10 ming kilovatt soat qo‘shimcha elektr quvvatini ishlab chiqarish
imkoniyatini beradi. To‘g‘onning yuqori qismiga Oqsoy ota arig‘idagi suvni burish
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
449
tadbiri esa elektr quvvati ishlab chiqarish yana 2,5 foizga ko‘payishiga olib kelardi
[14: 519]
.
1943-yilda O‘zbekistonda amalga oshirilgan qurilishning eng yiriklaridan
biri – bu Farhod gidroelektrostansiyasi bo‘ldi. Stantsiyani qurish to‘g‘risidagi qaror
SSSR Davlat mudofaa qo‘mitasining 1942-yil 18-noyabrdagi farmoni bilan qabul
qilingan. Loyiha topshirig‘ini ishlab chiqish 1942-yil dekabr oyida boshlanib,
“Farxadstroy” umumiy nazorati ostida qator tashkilotlar ishtirokida amalga
oshirildi.
O‘zbekistonning barcha hududlaridan GES qurilishi uchun ko‘plab
kolxozchilar jalb etildi. Masalan, Toshkent oblastidan – 10913, Farg‘onadan –
10000, Andijondan – 12000, Samarqanddan – 12000
[15: 38]
Namangandan –
9500
[16: 2]
kishi qatnashgan.
O‘zbekiston kolxozchilari qurilish uchun katta yordam ko‘rsatganlar. Bu
yordam – oziq-ovqat, asbob-uskuna, qurilish materiallari va boshqalar shaklida edi.
Farhod qurilishiga bunday yordamni tashkil etish tashabbusini Toshkent
viloyatining Yangiyo‘l tumani mehnatkashlari ilgari surganlar. Dastlabki davrda
qurilish uchun Toshkent viloyati kolxozchilari tomonidan yuzlab kub metr
yogʻoch, bir necha yuzta arava, minglab ketmon, belkurak, terak, lom va boshqa
shu kabi vositalarni keltirganlar. Keyinchalik, GES qurilishi uchun Samaqarqandan
190 vagon, Farg‘onadan 93 vagon, Namangandan 39 vagon, Andijondan 60 vagon
moddiy qimmatli vositalar keltirilgan
[15: 38]
. “Stalin haqiqati” gazetasining
1943-yil 31-yanvar sonida “Farhod qurilishida bizning ishtirokimiz” nomli
maqolada Namangan obkomi Q.Muqimboyevning taqdim qilgan ma’lumotlariga
ko‘ra, Namangan oblastida qurilish ishi boshlanmasdan avval 330 kubometr
yog‘och, 3684 bog‘ qamish, 5000 ta bordon (Bordon – pusti tozalanmagan
qamishdan boʻyraga oʻxshatib toʻqiladigan qurilish materiali; toʻshama), 25
tonnaga yaqin turli oziq-ovqatlar, shuningdek, ko‘p miqdorda asbob-uskunalar
tayyorlab qo‘yilgan.
Shuningdek, quruvchilarga madaniy xizmat ko‘rsatish uchun
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
450
madaniy-maishiy va san’at sohalaridan 25 kishidan iborat brigada ham tuzilgan
[17: 2]
.
Farhod GES va shu kabi yangi inshootlarni qurish uchun frontga ketgan o‘n
minglab kolxozchilarning o‘rnini qoplash va kolxozlarda qolgan mehnatga
layoqatli aholini uch barobar kuch bilan ishlashiga harakat qilindi, mehnat
mahsuldorligini oshirish uchun barcha mumkin bo‘lgan imkoniyatlardan
foydalanildi. Bu borada sovet hukumatining targ‘ibot vositasi sifatida milliy
matbuot ham juda katta rol o‘ynagan. O‘zbekiston SSR XKS va Komunistik
partiyasi MKning qarori bilan “Elektrnoma” kitobini ta’sis etish hamda unga xalq
qurilishlarida mehnat qahramonligi namunalarini ko‘rsatgan ilg‘or jamoalarni va
qurilish qatnashchilarining nomlarini bu faxriy kitobga kiritish belgilangan
[18: 1]
.
Bu omillar qurilishda ish unumdorligini oshishiga ma’naviy ko‘mak bergan
albatta.
Targ‘ibot-tashviqot ishining kuchaytirlishi va mehnatkashlar ommasining
vatanparparligi samarasi o‘laroq Farhod GES qurilishida yaxshi natijalarga
erishilgan. Misol uchun, “Stalin haqiqati” gazetasining 1943-yil 5-martdagi sonida
berilgan ma’lumotga qaraganda, qurilishda Namangan oblasti uchun yillik tuproq
qazish rejasi 316 ming kubometr qilib belgilangan bo‘lsa, oblast kolxozchilari
o‘zlariga belgilangan bir oylik rejani 12 kunda 100,3 foiz qilib bajargan. Bunga
rejada ko‘rsatilgan ishchi kuchlari miqdoridan 67 foizini ishtiroki bilan erishilgan.
Ishchilardan 3595 kishi normani 300 dan 1000 foizgacha, 145 kishi esa 1000 dan
3500 fozigacha bajargan. Oblast bo‘yicha ish unumi har bir kolxozchi normani
o‘rtacha 2,5 barobardan bajargan
[19: 2]
. Lenin yo‘li gazetasining 1943-yil 27-
iyun sonidagi berilgan ma’lumotga ko‘ra, Samarqand oblasti yillik tuproq qazish
rejasini 4 oy mobaynida oblastlar ichida birinchi bo‘lib bajarib, oblastdagi ilg‘or
quruvchilarning nomlari Farhod GES qurilishi boshqarmasining 1943-yil 22-
iyundagi buyrug‘i bilan “Elektrnoma” kitobiga kiritilishga tavsiya etilgan
[20: 1]
.
Urush yillarida O‘zbekistonda yirik elektrostansiyalardan tashqari kolxoz
elektrostansiyalari qurish ham ommaviy tus oldi. Stansiyalar kolxozchilarning o‘z
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
451
kuchlari bilan soy va kanallarning sharsharali joylariga quriladi. Masalan, Farg‘ona
oblasti Vodil rayoni “Hamzaobod” qishloq xo‘jaligi artelining kolxozchilari
Ko‘ksuv daryosiga, Toshkent oblastining Quyi Chirchiq rayonidagi Budyonniy
nomli qishloq xo‘jaligi kolxozchilari Cho‘chqabosh kanalining sharsharasiga 30
kilovatlik gidrostansiya qurilishini amalga oshirganlar
[21: 509]
. Respublika
qishloqlarini elektrlashtirish keng tus olib, 1944-yilning o‘zida 300 ta kichik elektr
stansiya qurish mo‘ljal qilingan. Kolxozchilarning bo‘linmas fondidan yangi elektr
stansiyalari qurilishiga 37 million so‘m ajratilgan. Mahalliy sanoat korxonalarining
ko‘plari kolxoz elektr stansiyalari qurilishiga zarur bo‘ladigan asbob-uskunalarni
ishlab chiqarishni o‘zlashtirib olganlar
[21: 509]
. Urush sharoitida bunday turdagi
gidrostansiyalar qurilishi ichki imkoniyatlardan foydalanib amalga oshirilgan.
“Stalin haqiqati” gazetasining 1943-yil 12-dekabr sonida raykom Yaqub
Kamolovning taqdim qilgan ma’lumotlarga ko‘ra, Namangan oblasti, Namangan
rayonidagi Kaganovich qishlog‘idagi “Lenin” nomli kolxozda 800 chirog‘lik,
Qumqo‘rg‘on qishlog‘idagi “Stalin” kolxozida 250 chirog‘lik, Toshbuloq
qishlog‘idagi “Ijtimoiyat” kolxozida 1300 chirog‘lik va bundan tashqari Chuqur
ko‘cha dahasidagi “Lenin” kolxozida va Derizlik dahasidagi “Stalin” kolxozida
ham shunday kichik gidrostansiyalar qurilgan
[22: 2].
1944-yil yanvarda Samarqand viloyati bo‘yicha Zarafshon oqimidagi ariq va
soylar, shuningdek, viloyatdagi boshqa ariqlardan foydalanib, kolxozlarda 29 ta
kichik gidrolektrostansiyalar qurilishi belgilab olingan. Ulardan 3 tasi
Samarqandda, 2 tasi Zomin tumanida, Jizzax tumanida 5 ta, G‘allaorol, Forish,
Qo‘shrabot va Qoraqishloq tuman kolxozlarida ham bunday gidrostansiyalar
qurilishi rejalashtirilgan. Bu kichik gidroelektrostansiyalarning quvvati 300-400
kilovatgacha bo‘lgan. Tuman va kolxozlarda quriladigan kichik gidrostansiyalar
uchun zarur bo‘lgan turbinalar “Krasniy dvigatel” va “Quyosh” artelida
tayyorlangan
[23: 2]
.
“Stalin haqiqati” gazetasining 1945-yil 28-aprel sonida “Kolxoz qishloqlari
chorog‘on bo‘ladi” sarlavhali maqola aytilishicha, O‘zbekiston SSR Xalq
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
452
Komissarlari soveti hamda O‘zMK(b) Markaziy Komitetining “O‘zbekiston SSR
qishloqlarini elektrlashtirishni kuchaytirish haqida” deb chiqargan qaroridan keyin
Namangan oblast obkomining qaroriga ko‘ra, kolxozlarda 1945-yil ichida 1365
kilovatlik 50 ta, Respublika xalq komissarliklarining qaramog‘idagi oblast
sistemalarida 6 ta kichik gidroelektrostanisiya qurilishi belgilangan. Rejaga ko‘ra,
oblastning Uychi rayonida – 11 ta, Uchqo‘rg‘on rayonida – 10 ta, Yangiqo‘rg‘on
rayonida – 6 ta, Kosonsoy rayonida – 5 ta, Chust rayonida – 2 ta, Pop rayonida –
10 ta, To‘raqo‘rg‘on rayonida – 3 ta, Norin va Namangan rayonlarida bittadan
kichik gidroelektrostansiyalar qurilishi boshlandi
[24: 2]
. Kichik turdagi
gidrostansiyalar hududdagi sanoat korxonalari, artellar va aholi ehtiyojlari uchun
xizmat qilgan.
Amalga oshirilgan tadqiqotning natijalaridan kelib chiqib, quyidagi
xulosalarga kelish mumkin:
– Ikkinchi jahon urushi yillarida sanoat korxonalarini elektr energiyasi bilan
ta’minlash ishi mavjud energiyani tejash va sanoatga yo‘naltirish, stanoklarni
yurgizishda boshqa vositalardan foydalanish hamda yangi elektr stansiyalarini
qurish yoki avvalgilarini quvvatini oshirish orqali amalga oshirilgan;
– elektr energiyasini tejash – ko‘p energiya sarflaydigan elektr anjomlarini
ishlatmaslik, lampochkalarni kam quvvatlisiga almashtirish, ortiqcha lampochkalar
ishlatmaslik va boshqa shakllarda amalga oshirilgan;
– O‘zbekistonni elektrlashtirishga respublikadagi mavjud daryolar, kanallar
hamda ariqlar ko‘pligini hisobga olib gidroelektrostansiyalar qurish bilan
erishilgan. Bu borada birinchi o‘rinda Toshkent shahri va oblasti turgan. Keyingi
o‘rinlarda Farg‘ona vodiysi, Samarqand, Xorazm, Surxondaryo oblastlari va
Qorqalpog‘iston ASSRda suv resurslaridan foydalanib bir qancha gidrostansiyalar
qurildi yoki loyihalashtirilgan;
– o‘zining quvvati jihatidan butun Ittifoqdagi gidrostansiyalar orasida 3-
o‘rinni egallagan Farhod GES ommaviy hashar yo‘li bilan mislsiz mehnatlar
evaziga barpo etildi. O‘zbekiston kolxozlari va sovxozlari gidrostansiyalar
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
453
qurilishi uchun zarur asbob-uskuna, qurilish materiallari, oziq-ovqat va ishchi
kuchi bilan ta’minlagan;
– urush yillarida qishloq joylarda ishlab chiqarish va aholi ehtiyojlari uchun
kichik anxor va kanalardan foydalanib kichik turdagi gidrostansiyalar qurilishi
ham avj olgan.
Yakuniy xulosa sifatida shuni qayd qilish mumkinki, urush yillarida
O‘zbekiston xalqi oldida material va mehnat resurslari cheklangan murakkab
sharoitda yangi gidrostansiyalar qurilishini kam mablag‘ va kam mehnat sarf qilib
barpo etish masalasi turardi. Urush davrining murakkab sharoitiga qaramay o‘zbek
xalqi bu vazifalarni fidokorlik bilan bajardi.
Foydalanilgan manba va adabiyotlar:
1. Бабаджанов Х.Б. Иккинчи жаҳон уруши йилларида Ўзбекистон
иқтисодиётидаги трансформацион жараёнлар. / тарих фанлари бўйича
фалсафа доктори (PhD) илмий даражасини олиш тайёр. диссер. – Т., 2018. –
156 бет.
2. Положенцов В. Ҳарбир совет гражданининг шарафли иши. // Қизил
Ўзбекистон. –№.309 (5289). 1941, 28 декабрь. – Б. 3.
3. Электр қуввати қаттиқ тежалсин. // Сталин ҳақиқати. – №.264 (2403).
1942, 27 ноябрь. – Б. 1.
4. Кизяченко Н. Электр қувватини исроф қилинмасин. // Қизил
Ўзбекистон. –№.309 (5289). 1941, 28 декабрь. – Б. 3.
5. Электр қувватини тежаб сарфлайлик. // Ленин йўли. –№.77 (3301). 1942,
1 апрель. –Б. 2.
6. Электр қувватини тежаш партия ташкилотининг муҳим ишидир. //
Сталин ҳақиқати. –№.284 (2423). 1942, 9 декабрь. – Б. 1.
7. Ёқилғини ва ишчи кучини тежаш қуроли. // Сталин ҳақиқати. – №.268
(2407). 1942, 20 ноябрь. – Б. 2.
8. Юсупов И. Артелчиларнинг янги ихтиролари. // Сталин ҳақиқати. –
№.284 (2423). 1942, 9 декабрь. – Б. 2.
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
454
9. Усмон Юсупов. Ўзбекистонни электрлаш учун халқ ҳаракати. // Сталин
ҳақиқати. –№.256 (2997). 1943, 28 декабрь. – Б. 1.
10. Kengroq ma’lumot olish uchun qarang: Мелуа А. И., Мигуренко В. Р.,
Станкевич В. Л. Гидроэнергетики России и СНГ. (Книга 1. А – К) – Санкт-
Петербург: Научное издательство “Гуманистика”. 2015. – 632 с.
11. “Гидропроект” институтининг ривожланиш тарихи. //
manba
:
https://www.gidroproekt.uz/history
12. Қизил Ўзбекистон. –№.61 (5661). 1943, 16 март. – Б. 2.
13. Saidolimov S. va boshqalar. O‘zbekiston xalqining fashizm ustidan
qozonilgan g‘alabaga qo‘shgan hissasi (kitob-albom). – T.: O‘zbekiston, 2020. –
320 bet.
14. Шамсутдинов Р. Иккинчи жахон уруши ва фронт газеталари. 2-китоб. –
Т.: Академнашр, 2017. – 736 бет.
15. Матниязов М. Борба коммунистической партии Узбекистана за
дальнейшую электрификатсию республики в годы великой отечественной
войны. // Общественные науки в Узбекистане. –№10, 1961. –Б.35-40.
16. Наманган области топшириқни бажарди. // Сталин ҳақиқати. –№.51
(2492). 1943, 5 март. – Б. 2.
17. Муқимбоев Қ. Фарҳод қурилишида бизнинг иштирокимиз. // Сталин
ҳақиқати. –№.24 (2465). 1943, 31 январь. – Б. 2.
18. ЎзССР ХКС ва ЎзКП(б) МКнинг “Фарход гидроэлектростанцияси
қурилишининг қатнашчиларидан Ўзбекистондаги барча меҳнаткашларга
ёзилган мурожаатнома тўғрисида”ги қарори. // Сталин ҳақиқати. –№.55
(2496). 1943, 10 март. – Б. 1.
19. Наманган области топшириқни бажарди. // Сталин ҳақиқати. –№.51
(2492). 1943, 5 март. – Б. 2.
20. Фарҳод ГEС қурилиши бошқармасининг буйруғи. 1943 йил 22 июнь. //
Ленин йўли. –№.134 (3462). 1943, 27 июнь. – Б. 1.
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
455
21. Шамсутдинов Р. Иккинчи жахон уруши ва фронт газеталари. 1-китоб. –
Т.: Академнашр, 2017. – 544 бет.
22. Камолов Я. Илғорликни қўлдан бермаймиз! // Сталин ҳақиқати. –№.245
(2986). 1943, 12 декабрь. – Б. 2.
23. Колхоз гидроэлектростанциялари. // Ленин йўли. –№.7 (3596). 1944, 9
январь. – Б. 2.
24. Колхоз қишлоқлари чороғон бўлади. // Сталин ҳақиқати. –№.85 (3336).
1945, 28 апрель. – Б. 2.
SHO‘ROLAR TUZUMI DAVRIDA AMALGA OSHIRILGAN DINIY
ISLOHOTLAR
Boltaboyev M.A.
FarDU, O‘zbekiston tarixi kafedrasi o‘qituvchisi
Annotatsiya: Ushbu maqolada diniy konfessiya tushunchasi va diniy qadriyatlar
masalasi yoritib berilgan. Shuningdek sovetlar davrida diniy tashkilotlarga bo‘lgan munosabat,
amalga oshirilgan o‘zgarishlar ilmiy jihatdan tadqiq etilgan.
Kalit so‘z va iboralar: din, tolerantlik, diniy konfessiya, vijdon erkinligi, diniy qadriyat,
millatlararo totuvlik, islom dini, e’tiqod.
Аннотация: В данной статье разъясняется понятие религиозной конфессии и
вопрос о религиозных ценностях. Также научно исследовано отношение к религиозным
организациям и изменения, произошедшие в советский период.
Ключевые словы: религия, толерантность, религиозная конфессия, свобода
совести, религиозная ценность, межнациональное согласие, исламская религия, вера.
Annotation: In this article, the concept of religious confession and the issue of religious
values are explained. Also, the attitude towards religious organizations and the changes made
during the Soviet period were scientifically researched.
Key words and phrases and expressions: religion, tolerance, religious belief, freedom of
conscience, religious values, interethnic harmony, islam, religion.
Dunyoda yuzlab dinlar mavjud bo‘lsa-da, bu e’tiqodlarning hech qaysi biri
insonni yomon yo‘lga yetaklamaydi. Barcha e’tiqodlar odamlarni to‘g‘ri
yashashga, halol mehnat qilishga undaydi. Din azaldan inson ma’naviyatining
tarkibiy qismi sifatida odamzodning yuksak ideallari, haq va haqiqat, insof va
adolat to‘g‘risidagi orzu-armonlarini o‘zida mujassam etgan, ularni barqaror qoida
shakllarida mustahkamlanib kelayotgan g‘oya va qarashlarning yaxlit bir tizimidir.