Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
599
PARALIMPIYA SPORTI TARIXI VA O‘ZBEKISTONDA PARALIMPIYA
SPORT TURLARINI RIVOJLANTIRISH BORASIDA AMALGA
OSHIRILAYOTGAN ISHLAR XUSUSIDA
Shamsiyeva M.X.
FDU, O‘zbekiston tarixi kafedrasi dotsenti v.b., PhD
M.I.Isaqova
FDU, II bosqich magistranti
Annotatsiya: Ushbu maqolada paralimpiya sport musobaqalarining kelib chiqish tarixi
va unga O‘zbekiston Respublikasining mustaqil davlat sifatida ishtiroki, erishilgan natijalari
hamda hukumat tomonidan paralimpiya sportchilari uchun yaratib berilayotgan shart-sharoitlar
haqidagi ma’lumotlar o‘rin olgan.
Kalit so‘z va iboralar: paralimpiya, olimpiya, Lyudvig Guttman, nogiron, sport maktabi,
federatsiya, O‘zbekiston, qo‘mita.
Аннотация: В данной статье приводится информация об истории
происхождения Паралимпийских спортивных соревнований и участие в них Республики
Узбекистан как независимой страны, достигнутых в ни результатах, а также условиях,
созданных государством для спортсменов-паралимпийцев.
Ключевые слова и фразы: Паралимпийские игры, Олимпиада, Людвиг Гуттман,
инвалид, спортивная школа, федерация, Узбекистан, комитет.
Annotation: This article provides information about the history of the origin of the
Paralympic sports competitions and the participation of the Republic of Uzbekistan as an
independent country in them, the results achieved in them, as well as the conditions created by
the state for Paralympic athletes.
Key words and phrases: Paralympic Games, Olympics, Ludwig Guttmann, disabled
person, sports school, federation, Uzbekistan, committee.
Respublikada oxirgi yillarda jismoniy tarbiya va sportni ommalashtirish
aholi o‘rtasida sog‘lom turmush tarzini targ‘ib qilish, imkoniyatlari cheklangan
shaxslarning jismoniy reabilitatsiyasi uchun zarur shart-sharoitlar yaratish hamda
mamlakatimizning xalqaro sport maydonlarida munosib ishtirok etishini
ta’minlash borasida izchil chora – tadbirlar amalga oshirilmoqda. Bunga javoban
sportchilar ham olimpiya va paralimpiya sport musobaqalarida munosib o‘rinlarni
qo‘lga kiritib O‘zbekiston bayrog‘ini yuksaklarga ko‘tarmoqda. Xususan
paralimpiya musobaqalarida erishilgan g‘alabalar e’tiborga sazovordir.
Paralimpiya o‘yinlari jismoniy nogironligi bo‘lgan sportchilar uchun
yaratilgan yirik xalqaro sport musobaqalaridir.”Paralimpiya”– bu yunoncha
so‘zdan olingan bo‘lib “para” yonida, parallel;”olimpik” ya’ni olimpiya o‘yinlari
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
600
bilan yonma - yon degan ma’noni anglatadi. 1948-yili Angliyning Stok - Mendevil
reabilitatsiya gospitali vrachi Lyudvig Guttman ikkinchi jahon urushida orqa
miyasidan jarohat olib qaytgan ingliz jangchilarini sport musobaqalarida ishtirok
etish uchun to‘playdi. Shu yo‘l orqali nogiron bo‘lib qolgan jangchilarning
hayotini yaxshilash uchun sportdan foydalanadi. Lyudvig Guttman bu harakatlari
uchun “Imkoniyati cheklangan sportchilar otasi”deb ataladi
[1]
.
Ilk musobaqa 1948-yili Londonda o‘tkazilgan. Bu musobaqa dastlab “stok
Mendevil nogironlar aravachasi o‘yinlari” deb atalgan va uning o‘tkazilish vaqti
XIV yozgi Olimpiya o‘yinlari bilan bir vaqtga to‘g‘ri kelib qolgan. Bu
musobaqada jami 16 nafar erkak va ayol harbiylar ishtirok etgan. Guttman
endilikda imkoniyati cheklangan sportchilar uchun ham Olimpiada o‘yinlari tashkil
etish maqsadida harakat qila boshladi.
1952-yilda ushbu musobaqalarda Gollandiyadan ham sportchilar kelib
ishtirok etishdi va ushbu musobaqadan boshlab bu musobaqa xalqaro musobaqaga
aylandi. 1952-yilgi musobaqada jami 130 nafar sportchi ishtirok etdi. 1960-yilgi
Rimda o‘tkazilgan IX “Stok-Mendevil nogironlar aravachasi o‘yinlari”dan boshlab
esa urush faxriylaridan tashqari boshqa turdagi nogironligi bor sportchilarham
ishtirok eta boshladi. Aynan Italiya poytaxtida bo‘lib o‘tgan musobaqa tarixdagi
ilk paralimpiya o‘yinlari sifatida qayd etildi. Bu paralimpiya o‘yinlarida 23 ta
davlatdan 400 ga yaqin sportchi ishtirok etgan. Aynan Rimdagi musobaqalardan
so‘ng butun dunyoda paralimpiya harakati rivojlana boshladi.
1976-yili Shvetsiyaning Ernshyoldsvik shahrida ilk qishgi paralimpiya
o‘yinlari o‘tkazildi. Bu musobaqalarda faqat aravachadagi sportchilar emas boshqa
toifadagi nogiron sportchilar ham kelib ishtirok etishdi. 1976-yilgi Torontodagi
yozgi paralimpiya o‘yinlarida esa record darajadagi sportchilar ishtirok etishdi.
Jami 40 ta mamlakatdan 1600 nafar sportchi ishtirok etdi . Bu musobaqalarda ko‘r
va ko‘rish qobiliyati past bo‘lgan , paraplegiya, umurtqa pog‘onasida jiddiy
nogironligi bo‘lgan va boshqa jismoniy kasalliklarga uchragan sportchilar
qatnashdi
[2]
.
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
601
1989-yili Xalqaro Paralimpiya Qo‘mitasi (IPC) tashkil etildi. 1988-yilda
Koreyaning Seul shahrida navbatdagi paralimpiya o‘yinlari bo‘lib o‘tdi. Aynan shu
yildan boshlab paralimpiya o‘yinlari ham olimpiada o‘yinlarida foydalaniladigan
sport inshootlarida o‘tkazilishi belgilab qo‘yildi. 2001-yili Xalqaro Olimpiya
qo‘mitasi va Xalqaro Paralimpiya qo‘mitasi o‘rtasida shartnoma imzolandi.
Shartnomaga ko‘ra, 2008-yildan boshlab paralimpiya sport o‘yinlari ham
olimpiada o‘tkaziladigan yilda o‘tkazilishi belgilab qo‘yildi. Shuningdek,
Paralimpiya o‘yinlari ham Olimpiya o‘yinlari bilan bitta tashkiliy qo‘mita
tomonidan tashkillanadi va bir xil moliyalashtiriladi.
Paralimpiya qo‘mitasi 7 ta sport turini bevosita boshqarish va paralimpiya
o‘yinlari sport turlari bo‘yicha javobgarlikka ega bo‘lgan yetakchi tashkilot sifatida
tan olingan. Boshqa xalqaro tashkilotlar, xususan Xalqaro nogironlar aravacahasi
va amputant sport federatsiyasi (IWAS), Xalqaro ko‘rlar sport federatsiyasi
(IBSA), intellectual nogironlar uchun xalqaro sport federatsiyasi (INAS) ayrim
nogironlik guruhlariga xos bo‘lgan sport turlarini boshqaradi
[3: 16-19]
.
Yozgi paralimpiya o`yinlari turlariga – og‘ir atletika, yengil atletika,
kamondan otish, suzish, dzyudo, velosport, nogironlar aravachasi tennis,
qilichbozlik, futbol 7 ga 7, basketbol, otishma, valeybol, regbi, nogironlar
aravachasi raqsi, stol tennis kiradi. Qishgi paralimpiya o‘yinlari turlariga esa
chang‘i sporti, chana xokkeyi, konkida uchish, biatlon va chang‘i poygasi
kiritilgan.
O‘zbekiston 2004-yildan buyon xalqaro paralimpiya o‘yinlarida mustaqil
davlat sifatida ishtirok etib kelmoqda
[4: 55-58]
. O‘zbekistonlik sportchilar bu
o‘yinlarda munosib ishtirok etib faxrli o‘rinlarni qo‘lga kiritmoqda. Bunda davlat
tomonida yaratilib berilayotgan sharoitlar va shu sohada amalga oshirilayotgan
islohotlarning o‘rni beqiyos.
Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev
tomonidan 2021-yil 18-may kuni PQ-5114-sonli “Paralimpiya harakatini
rivojlantirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi qarori imzolandi.
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
602
Ushbu normativ hujjat yurtimizda jismoniy imkoniyati cheklangan va nogironligi
bo‘lgan shaxslarga sport bilan shug‘ullanish uchun zarur shart-sharoitlar yaratish,
ularning xalqaro sport maydonlarida munosib ishtirok etishini ta’minlash va davlat
tomonidan qo‘llab-quvvatlashni maqsad qilgan. Qarorga asosan O‘zbekiston milliy
paralimpiya assottatsiyasi negizida O‘zbekiston milliy paralimpiya qo‘mitasi
tashkil etildi
[5]
.
O‘zbekiston milliy paralimpiya qo‘mitasining asosiy vazifalariga –
paralimpiya sport turlarini ommalashtirish, iqtidorli sportchilarni aniqlash, tanlash
va saralash hamda ularni professional sportchilar sifatida tayyorlashning yangi
tizimini yo‘lga qo‘yish; yozgi va qishki paralimpiya sport turlarini rivojlantirishga
ko‘maklashish, sport obyektlari va inshoatlarining konsepsiyalari, texnik
topshiriqlari, texnik iqtisodiy asoslari, parametrlari va boshqa loyiha hujjatlarini
ishlab chiqishda ishtirok etish; paralimpiya sport turlari bo‘yicha musobaqalar va
chempionatlar, forumlar, konferensiyalar, seminarlar va yuklatilgan vazifalardan
kelib chiqib boshqa tadbirlarni o‘tkazish, shuningdek, ular orqali tinchlik, do‘stlik
va o‘zaro tushunish g‘oyalarini targ‘ib-tashviq qilish; paralimpiya sport turlari
bilan
shug‘ullanadigan
trenerlar,
uslubchi-yo‘riqchilar
hamda
boshqa
mutaxassislarni
qayta
tayyorlashda,
malakasini
oshirish
va
kasbiy
rivojlantirishning zamonaviy va samarali tizimini joriy etish; respublikada yoki
boshqa xalqaro sport federatsiyalarda (assotsiatsiyalari) va boshqa tashkilotlarda
o‘z a’zolarining huquq va qonuniy manfaatlarini ifodalash hamda himoya qilish,
o‘z a’zolarini axborot , ilmiy-uslubiy va moddiy-texnik jihatdan ta’minlash;
paralimpiya
sport
turlarini
rivojlantirish bo‘yicha klublar faoliyatini
tashkillashtirish va samarali boshqarish, milliy va xalqaro sport tashkilotlari bilan
yaqindan hamkorlik qilish va tajriba almashish kiradi.
Qaror ijrosi yuzasidan 2021-yil yakuniga qadar Paralimpiya qo‘mitasi
huzurida paralimpiya sport turlari bo‘yicha klublar tashkil etish, 2021-yil
1-sentyabrdan boshlab “Sport hamma uchun” loyihasini amalga oshirish, uning
doirasida bir yilda bir marta sport xalqaro festivali o‘tkazish, har yili 3-dekabr –
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
603
Xalqaro nogironlar kuniga bag‘ishlab ko‘zi ojizlar, zaif eshituvchilar va
amputantlar o‘rtasida parasport turlari turkumiga kiritilgan parastol tennisi, 5x5
futbol, parayengil atletika, parapauerlifting, parabatminton, shaxmat va boshqa
sport turlari bo‘yicha Toshkent shahrida respublika parasport festivalini o‘tkazish;
XTV tasarrufidagi imkoniyati cheklangan bolalar uchun ixtisoslashtirilgan ta’lim
muassasalari (maktablar, maktab-internatlar o‘quvchilari o‘rtasida paralimpiya
sport turlari bo‘yicha musobaqalar tashkil etish, taniqli sportchilar tomonidan
master – klasslar, shuningdek seminar konferensiya va davra suhbatlari o‘tkazish
rejalashtirilib, amalga oshirildi.
2022-yil 1-yanvardan boshlab Paralimpiya qo‘mitasi tavsiyasiga asosan
olimpiya zaxiralari kollejlarining paralimpiya sport turlari bo‘limlariga
yuborilayotgan jismoniy imkoniyati cheklangan va nogironligi bo‘lgan sportchilar
uchun 5% gacha qo‘shimcha kvotalar ajratilishi, davlat sport ta’lim muassasalarida
paralimpiya sport turlari bo‘yicha trenerlarning lavozim maoshini hisoblashda
bazaviy ta’rif stavkalari 1,5 baravar miqdorda oshirilishi belgilandi
[5: 16-19]
.
Xulosa qilib shuni aytish joizki, paralimpiya o‘yinlari xalqaro miqyosda
ko`plab sportchilarni o`ziga jalb qilib ularning qobiliyatlarini namoyon qilishga
yordam bermoqda. O‘zbekistonlik paralimpiyachilar Pekin-2008, London-2012,
Rio-2016, Tokio-2020 yozgi paralimpiya sport musobaqalarida ishtirok etishib,
yuqori cho‘qqilarni zabt etishdi va 2024-yilda Parij shahrida bo‘lib o‘tadigan yozgi
musobaqalarda ishtirok etish huquqini qo‘lga kiritdilar. Tokio-2020 yozgi
paralimpiya sport musobaqalari bo‘yicha O‘zbekistonlik paralimpiyachilar MDH
davlatlari orasida Rossiya, Ukraina va Ozarbayjondan keyin to‘rtinchi va Markaziy
Osiyo davlatlari orasida birinchi o‘rinda, medallar jamg‘arish bo‘yicha reytingda
16-o‘rinni egallab turibdi.
Foydalanilgan manba va adabiyotlar:
1. paralimpiya.org // Paralimpiya harakati tarixi. 9 mart 2018
2. Sports.uz // Паралимпия уйинлари тарихини биласизми? У аслида
харбийлар учун уйлаб топилган. 18 апрель 2020.
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
604
3. Churganov O.A. Paralimpiya sport turlari bo‘yicha sport mashg‘ulotlari
tizimi. Adaptiv jismoniy madaniyat. – T., 2013. – B.16-19.
4. Chepik D.V, Bobokov G.A, Sidorov A.S. Nogironlar sporti bo‘yicha
murabbiylar malakasini oshirish tizimida dasturlar yaratish masalasi. – T., 2011. –
B. 55-58
5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 18-may PQ-5114-sonli
“Paralimpiya harakatini rivojlantirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi qarori
https://lex.uz/docs/-5426278
NODAVLAT NOTIJORAT TASHKILOTLARI FUQAROLIK
JAMIYATINING MUHIM INSTITUTI SIFATIDA
(FARG‘ONA VODIYSI NNT LARI MISOLIDA)
Shamsiyeva M.X.
FDU, O‘zbekiston tarixi kafedrasi dotsenti v.b., PhD
maxfuzaxonshamsiyeva@gmail.com
Annotasiya: Maqolada fuqarolik jamiyatining muhim institutlaridan biri bo‘lgan
nodavlat notijorat tashkilotlari, xususan Farg‘ona vodiysida faoliyat olib borayotgan nodavlat
notijorat tashkilotlari hamda joriy yilda Oliy Majlis huzurida tashkil etilgan nodavlat notijorat
tashkilotlari va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlarini qo‘llab-quvvatlash Jamoat fondi
tomonidan g‘olib deb topilgan loyihalari haqida bayyon etilgan.
Kalit so‘z va iboralar: islohot, nodavlat notijorat tashkilotlari, qonun, qaror, fuqarolik
jamiyati, grant, loyiha
Аннотация:
В статье рассмотрены негосударственные некоммерческие
организации, являющиеся одним из важных институтов гражданского общества, в
частности, негосударственные некоммерческие организации, действующие в Фергонской
долине, а также проекты негосударственных некоммерческих описаны коммерческие
организации, созданные в присутствии Олий Мажлиса, и других институтов
гражданского общества, которые были признаны победителями Фондом Сообщества.
Kлючевые слова: реформа, негосударственные некоммерческие организации,
закон, решение, гражданское общество, грант, проект
Annotation: In the article, non-governmental non-profit organizations, which are one of
the important institutions of civil society, in particular, non-governmental non-profit
organizations operating in the Fargona Valley, as well as the projects of non-governmental non-
profit organizations established in the presence of the Oliy Majlis, and other institutions of civil
society, which were recognized as winners by the Community Fund, are described.
Key words and phrases: reform, non-governmental non-commercial organizations, law,
decision, civil society, grant, project.