Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
369
4. Сообщение действительного члена Н.Н.Белявского: об исследованиях
Аму-Дарьи от Петро-Александровска до Чарджуя (Чаржоу) // Известия
Императорского Русского географического общества. 1886 // Туркестанский
сборник. Том 405. – 1886. – С. 209-214.
5. Цинзерлинг В.В. Орошение на Амударье. – Москва: Издание
Управления водного хозяйства Средней Азии, 1927. – 222 с.
6. ЎзМА, И-1-фонд, 34-рўйхат, 625-иш, 32-варақ.
7. ЎзМА, И-3-фонд, 1-рўйхат, 87-иш, 131, 144-варақлар.
8. Khakimova S.B. History of hydrographical researches on the Amu Darya in
the XIXth century // Theoretical and Applied Science. – Philadelfia, 2020. – Issue
05 (85). – P. 927-934.
9. Khakimova S.B. The Amudarya expedition of 1874: goals, course and results
// Virtual International Conference “International Conference on Research
Innovations in Multidisciplinary Sciences. Scientise – 2021”. – New York, 2021. –
P. 348-350.
QAROR TOPGAN HAQIQAT – TIKLANGAN QADR (XX asrning 80-
yillarida qatag‘on qilingan qashqadaryolik ayollar taqdiri)
Suyarov N.R.
QarDU tayanch doktoranti
Annotatsiya: Ushbu maqolada XX asrning 80-yillarida mustabid Sovet hokimiyatining
“Paxta ishi” qatag‘onligi doirasida Qashqadaryo viloyatida tergovga tortilgan, sudlangan
hamda qamoqqa tashlangan ayollari taqdiri yoritib beriladi. Qatag‘on qurbonlari xotirasi,
“Paxta ishi” qatag‘onchiligi tufayli jabr ko‘rgan ayollar taqdiri birinchi marta arxiv manbalari
orqali yoritish maqsad qilingan.
Kalit so‘z va iboralar: Sovet hokimiyati, qatag‘onlik, “Paxta ishi”, tergov izolyatori,
Kommunistik partiya, “qayta qurish”, turg‘unlik, paxta yakkohokimligi
Аннотация:
В данной статье описывается судьба женщин, находившихся под
следствием, судом и заключенных в Кашкадарьинской области в рамках «Хлопкового
дела» репрессий советской власти в 80-х годах ХХ века. Память о жертвах репрессий,
судьбы женщин, пострадавших в результате репрессий «Хлопкового дела», впервые
предполагается освещать через архивные источники.
Ключевые слова и фразы: Советская власть, репрессии, «Хлопковое дело», СИЗО,
Коммунистическая партия, «реконструкция», спад, хлопковая диктатура
Annotation: This article describes the fate of women who were under investigation, trial
and prisoners in the Kashkadarya region as part of the "Cotton Case" of the repressions of the
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
370
Soviet authorities in the 80s of the twentieth century. The memory of the victims of repressions,
the fate of women who suffered as a result of the repressions of the "Cotton business", is for the
first time supposed to be covered through archival sources.
Key words and phrases: Soviet power, repression, "Cotton case", detention center,
Communist Party, "reconstruction", recession, cotton dictatorship.
Mustabid sovet hokimiyati hukmronlik qilgan XX asr 80-yillarining ikkinchi
yarmi O‘zbekiston tarixida o‘zining o‘ta murakabbligi va ziddiyatliligi bilan ajralib
turadi. Maʼmuriy – buyruqbozlikka asoslangan Sovet davlati o‘z hukmronligi
davrida ichki siyosiy mavqeini mustahkamlash maqsadida zo‘ravonlik siyosatini
amalga oshirib keldi. Mustamlakalarda har 10 yilliklarda amalga oshirilgan
qatag‘onlarning oxirgi davri O‘zbekistonda XX asr 80 – yillarining ikkinchi
yarmida “paxta ishi”, keyinroq “oʼzbeklar ishi” degan nom ostida tarixga kirdi.
Butun mustabid Sovet davlatida eng quyi bog’indan tortib, to markazgacha
bo’lgan tizimda siyosiy, madaniy hamda ijtimoiy, ayniqsa, iqtisodiy hayotda
nosog‘lom vaziyat vujudga kelgan edi. Ana shunday paytda markaz, uning eng
yuqori organlari o‘zlarini nafaqat O‘zbekiston balki butun (mustamlakalarda)
sho‘rolar davlatida vujudga kelgan iqtisodiy buxronni ya’ni qo‘shib yozish,
ko‘zbo‘yamachilik, davlat mulkini talon-taroj qilish kabi jinoyatlar urchigan
vaziyat aybdorlarini jazolayotgan ko‘rsatish, ommaning asosiy diqqat markazini
yuzaga
kelgan
muammolardan
chalg‘itish,
sovet
mustamlakachiligini
mustahkamlash masalasi turar edi. 1983-yilning dekabridan boshlab dastlab 12
kishidan iborat tergov guruhiga SSSR Bosh prokuraturasi alohida muhim ishlar
bo’yicha prokurori telman Gdlyan
boshliq, Murmansk viloyati prokuraturasining
oddiy xodimi nikolay ivanov o’rinbosar bo’lib O’zbekistonga kelishadi.
U «Paxta ishi»iga rahbarlikni SSSR Bosh Prokurori o‘rinbosari, tergov
bo‘limining boshlig‘i, hamyurti German Karakozov orqali qo‘lga kiritgan edi
.
Hibsga ko‘plab nohaq aybdor qilingan, hibsga olingan kishilar orasida turli
toifa vakillari – xalq xo’jaligida faoliyatini boshlagan yosh kadrlardan tortib,
tajribali, salohiyatli, mehnatkash va halol insonlar ham aksariyatni tashkil etar edi.
Sharqda, xususan O’zbekistonda ayollarga nisbatan hurmat-ehtirom
bo’lakcha: ular muqaddasligi doim ta’kidlanib kelinadigan haqiqatdir.
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
371
Aholining aksariyat qismi islom diniga e’tiqod qiladigan hamda «Jannat
onalar oyog‘i ostida
[1: 228].
deb ayollar ulug‘lanadigan O‘zbekistonda gdlyanchi
tergovchilar o‘zlarining manfur maqsadlari yo‘lida turli qarshiliklarga qaramay
mutloqo aybsiz bo‘lsa-da, hattoki ayollarni ham hibsga olishib, tergovga
tortishashar, qamoqda saqlab jazoga tortadilar. Qashqadaryo viloyati ham yuzlab,
minglab insonlar qatorida ayol kishilar ham hibsga olinib, turli ayblovlar qo‘yiladi:
Ana shunday jabr ko‘rgan ayollardan biri – Karomat Qudratovadir. U juda
yoshligidan mehnatsevarligi va boshqaruvchanlik xususiyati evaziga 28 yoshidan
boshlab, ya’ni 1983-yilning 31-oktyabridan Qashqadaryo viloyati Shahrisabz
tumani Kommunizm kolxozi raisi lavozimiga tayinlanadi. Ungacha ushbu jamoa
xo‘jaligida raislik lavozimida faoliyat yuritgan Eshmatov Rahmon boshqa
xo‘jalikka rahbar bo‘lib ishga o‘tadi.
U raislik qilgan xo‘jalikda 1983-1985-yillar davomida samarali faoliyat
yuritib, hurmatga sazovor bo‘ladi – oddiy mehnatkashlar, dehqonlar va
xo‘jalikning barcha a’zolari orasida o‘zining har tomonloma yetakchilik
qobiliyatini ko‘rsatadi.
Karomat Qudratova
1985-yilning kuzidan gdlyanchi tergovchilar tomonidan
xo‘jalikning sobiq raisi Eshmatov Rahmon ishi doirasida tergovga tortiladi.
Dastlab, tergovchilar undan o‘zidan yuqori lavozimdagi va xo‘jalikda undan oldin
faoliyat yuritgan rahbarlar ustidan ariza yozib berishini so‘rashadi. Natija
bo‘lmagach, unga nisbatan ham tuhmatlarni uyushtirlib tergov harakatlari
boshlanib ketadi.
Karomat Qudratova 1986-yil 16-iyul kuni sud qilinadi – dalillar orqali to‘liq
aybni isbotlamasa-da, 8 yilga ozodlikdan mahrum qilish jazosi tayinlanadi. Lekin
hukmning bayonat qismida keltirilgan ya’ni qo‘shib yozish, talon-tarojlik,
qonubuzilishlaridan
shaxsiy,
moddiy-manaviy
manfaatdor bo‘lmaganligi,
qo‘yilgan ayblovlarni o‘z ixtiyori bilan emas, boshqalarning noqonuniy
topshiriqlarini bajarganligi hamda tazyiqi ostida yo‘l qo‘yganligi uchun hamda
farzandi 3 yoshga to’lmaganligi uchun jazo muddati 3 yilga tushiriladi.
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
372
Shuningdek, ushbu jazo muddatini farzandi 3 yoshga to‘lgach o‘tash belgilab
qo‘yiladi. Shu bilan bir qatorda unga 3 yil-u 3 oy muddatda mansabdorlik
lavozimlarida ishlash ta’qiqlanadi. Mol-mulki musodora qilinib, xo‘jalik ixtiyoriga
o‘tkaziladi.
1990-yildan boshlab, “paxta ishi” doirasidagi oqlashlar qatorida
K.Qudratova ishiga ham O‘zbekiston Oliy sudi raisining birinchi o‘rinbosari
A.A.Polvonzoda tomonidan protest kiritiladi. 1991-yilning 22-aprelida adolat
tiklanib, O‘zbekiston Oliy Sudi jinoyat ishlari bo’yicha sudlov hay’atining 1991-
yil 24-apreldagi qaroriga asosan Karomat Qudratova harakatida jinoyat alomatlari
bo’lmaganligi uchun tugatilgan
[3: 45].
Gdlyanchilardan yana bir jabr ko‘rgan o‘zbek ayoli – Tamara Qurbonavadir.
U 1939-yil Qarshi tumani Beshkent shaharchasida tug‘ilgan. Millati –
o‘zbek. 8 nafar bolaning onasi bo‘lgan. T.Qurbonova “2-3 darajalik onalik
shuhrati” ordeni bilan taqdirlangan. Nishon tumani 4-sonli “Turkmaniston”
savxozida yashagan. 1985-yilda 3 oy davomida Nishon tumani “Sovet Rossiyasi”
savxozida parrandachilik fermasida mudirlik qiladi.
T.Qurbonova Nishon tumani “Sovet Rossiyasi” savxozida parrandachilik
fermasida tovuqboqar sifatida faoliyat yuritgan. Unga ferma mudiri, 1953-yilda
Nishon tumanida tug‘ilgan Tilovmurod Jabborov bilan til biriktirib, savxoz
direktori Xoshim Soliyevning topshirig‘iga asosan davlat mulkini talon-taroj etish,
ko‘zbo‘yamachilik qilish (ya’ni xo‘roz va o‘rdaklarni sotib, o‘rniga tovuq sotib
olib kelib qo‘yish) da ayblanadi
[4: 42].
1984-yilning 22-noyabridan Qashqadaryo viloyati Sudida sud qaroriga
binoan tilxat asosida ochiqda saqlanadi.
U 1981-yilning 5-yanvaridan 1982-yil 15-martiga qadar parrandachilik
fermasida tovuqboqar bo‘lib ishlab yurgan kezlarda davlat mulkini o‘zlashtirish
aybi bilan qamoqqa olinadi. Gdlyanchilar tomonidan tergovning bizga ma’lum
bo‘lgan usullaridan foydalangan holda so‘roq qilingan. Qashqadaryo viloyat
Sudining 1985-yil 31-maydagi hukmi bilan 2 yil-u 6 oy muddatga ozodlikdan
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
373
maxrum etiladi. Oradan bir yil o‘tib, 1986-yilning 26-aprelida amnistiya farmoniga
binoan jazodan ozod etilgan. 1991-yilning 18-martida O‘zbekiston Respublikasi
Oliy Sudi Jinoyat ishlari bo‘yicha Sudlov Kollegiyasining ajrimi bilan jinoyat ishi
harakatdan yotqizilgan
[2: 128].
Xalilulin Faniya Ziyayevna 1957-yilda Namangan shahrida tug‘ilgan.
Millati tatar. Bahoriston (hozirgi Mirishkor) tumanining 22-savxozida traktorchi
bo‘lib ishlagan. Shu savxoz
markazida 4 nafar farzandi bilan birgalikda istiqomat
qilgan.
Sud hujjatlarida keltirilishicha
[5: 232],
1982-yilda F.Xalilulin 22-
savxozning 1-bo’limida boshliq lavozimida faoliyat yuritgan davrida savxoz
direktori Rafael Ilyosovning topshiriqlariga asosan o‘zi rahbarlik qilgan
savxozning hisobiga 100 tonna paxtani “Bahoriston” paxta qabul qilish punkti 2-3-
zona klassifakotori Samad Ravshanov orqali qo‘shib yozganligi bo‘yicha tergov
olib boriladi. Ushbu ish munosabati bilan 34 ming 23 so‘m pullarni Samad
Ravshanovga savxoz bosh buxgalteri R.Toshpo‘latov, savxoz kassiri G‘ulom
Qodirov, 1-bo‘lim buxgalteri Jabborovlar orqali olib borib berilganligi aniqlanadi.
F.Xalilulin va shu ish bo’yicha sudlanganlarning aksariyati ushbu qonunbuzilishlar
ortidan kelgan pullardan manfaatdor bo’lmagan edi. 1986-yilning 15-oktyabrdagi
Qashqadaryo viloyati Sudi hukmiga ko‘ra, F.Xalilulin Bahoriston tumanining 22-
savxozidagi qonunbuzlishlarda bevosita ishtirokchisi bo‘lsada, unga nisbatan jazo
uning yoshligi, tajribasizligi, tuman partiya qo‘mitasining sobiq rahbarlari va sobiq
savxoz direktorlarining noqonuniy topshiriqlarini bajarganligi, ushbu harakatlar
natijasida hech qanday moddiy yoki ma’naviy manfaat ko’rmaganligi hisobga
olinib nisbatan yengilroq jazo - 2 yil jamoat ishlariga majburiy mehnatga jalb
etiladi. Aslida F.Xalilulin ham vaziyat qurboni bo‘lganligi, boshqalarning
topshirig‘ini bosim ostida bajarganligi anqilanadi.
O’zbekiston Respublikasi Oliy Sudi Jinoyat ishlari bo’yicha sudlov
hay’atining 1991-yil 4-yanvardagi qaroriga muvofiq Faniya Xalilunning
harakatlarida jinoyat tarkibi bo’lmaganligi uchun tugatilgan
[2: 241].
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
374
“Paxta ishi” doirasida ayollarni hibsga olish, jazoga tortish ishlari toboro
tubanlashib bordi. Gdlyanchi tergovchilarning turli sohalarda samarali faoliyat
yuritayotgan kasb egalarini ham o‘z domiga torta boshladilar.
Jumladan, Kitob tumani kuzgi-bahorgi kiyimlar uchun mo‘ljallangan
tikuvchilik fabrikasida usta-tikuvchi lavozimida faoliyat yuritib kelgan
Umriyayeva Go‘zal Ismoilovna ham 1980-yillardagi katta miqyosdagi tergov
jarayonlariga tortildi – qatog‘onchilik jabriga duchor bo‘ldi.
Umriyayeva Go‘zal Ismoilovna 1935-yilda Mordova ASSR Rezayevka
tumanida tug‘ilgan. “Paxta ishi” doirasida Kommunistik partiya safidan
chiqariladi. Tergovga tortilgunga qadar 1979-1985 yillarda Kitob tumani kuzgi-
bahorgi kiyimlar uchun mo’ljallangan tikuvchilik fabrikasida katta usta ya’ni
boshliq vazifasida faoliyat yuritayotgan edi.
Umriyayeva Go‘zal nomi bilan ochilgan jinoyat ishi hujjatlar to‘plamida
ma’lum bo‘ladiki, tikuvchilik kombinatiga qarashli Kitob tumani K.Marks nomli
jamoa xo‘jaligi hududida joylashgan Paxta titish sexida brigada boshlig‘i
Z.Aliqulova,
xodimlar
R.Xolova,
K.Eshquvvatova,
A.Sharipova
va
N.Rahmonovalar tergovga tortilgan hamda aybi isbotlanmaganligi, ushbu
tashkillashtirilgan qonunbuzlishlardan bevosita manfaatdor bo‘lmaganliklari uchun
javobgarlikka tortilmaganlar.
G.Umriyayeva Nishon Paxta tozalash zavodi sobiq direktori Parda
Xudoyberdiyev, shu zavod 2-zona klassifikatori O.Najimov bilan o‘zaro kelishib,
Nishon tumanining bir nechta savxoz direktorlaridan paxta o‘rnida pul olishda
ayblanadi.
Sud ajrim hujjatlariga ko‘ra, G.Umriyayeva Nishon Paxta tozalash zavodi
rahbari Parda Xudoyberdiyev va boshqalar til biriktirib qilgan qonunbuzilishlar
harakatlarini viloyat partiya qo‘mitasidan berilgan noqonuniy topshiriqlar tufayli
bajarganligini ta’kidlaydi.
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
375
Shuningdek, u sexga rahbarlik qilgan 1982-yilda tikish planini 103 % ga
bajargan edi. U mehnatsevarligi va talabchan rahbar bo’lganligi uchun 1981-yilda
“Mehnat belgisi”, 1984-yilda “Mehnat faxriysi” medali bilan taqdirlangan edi.
Qashqadaro viloyat Sudida 1986-yil 10-iyun kuni bo’lib o‘tgan Sudning
qaroriga muvofiq 5 yilga ozodlikdan maxrum qilish jazosiga hukm qilinib va 3 yil
davomida rahbar lavozimida faoliyat yuritish taqiqlab qo‘yiladi.
Suddan so‘ng G.Umriyayeva o‘sha paytda Kompartiyaning Qashqadaryo
viloyati qo‘mitasi birinchi kotibi N.Turopovga xat yo‘llaydi. O‘z xatida
G.Umriyayeva Nishon Paxta tozalash zavodi rahbari Parda Xudoyberdiyev
tomonidan ko‘rsatma berilgan hamda o‘zini ayblashlariga sabab sifatida keltirilgan
omillarini ya’ni tuman va viloyat partiya rahbarlarining faoliyati bo‘yicha sudga
tushuntirish berishni so‘raydi. N.Turopov esa ushbu murojaatni viloyat sudiga
yo‘naltiradi.
Qiynoqlar va tazyiqlar uning ishi doirasida hibsga olinganlarning tinka-
madorini quritadi. Jumladan, Kitob tumani aholiga maishiy xizmat ko‘rsatish
boshqarmasi bosh injeneri Tura Turopov hamda injener Mannon Rahmonovlarning
irodasi bukilib, gdlyanchilar tomonidan tayyorlangan arizaga imzo qo‘yib berishga
majbur bo‘ladi.
Lekin, G.Umriyayeva qa’tiy kurashadi – o‘zining davlat mulkini
o‘zlashtirilmaganligini, vaziyat qurboni bo‘lganligini ya’ni Paxta tozalash zavodi
rahbari Parda Xudoyberdiyev va tuman, viloyat partiya qo‘mitasining topshirig‘i
bilan bajarganligini isbotlashga juda ko‘p harakat qiladi. Unga advokatlik qilgan
X.Maxmasobirov O‘zbekiston Oliy Sudiga Qashqadaro viloyat Sudida 1986-yil
10-iyun kun chiqarilgan qaror ustidan 16955-raqamli order bilan Kassatsiya
shikoyati bilan murojaat qiladi.
Shu munosabat bilan G.Umriyayeva ishi 1987-yilning 8-yanvar kuni
O‘zbekiston Oliy Sudi Jinoyat ishlar bo‘yicha Sudlov kollegiyasida kassatsiya
tartibida ko‘rib chiqiladi. Ushbu sud qarori bilan G.Umriyayeva amnistiya aktiga
tushib sud zalidan ozod qilinadi. Hukumat qarori bilan 1990-yilda “Paxta ishi”
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
376
doirasida qamalganlarning ishini qaytatdan ko‘rib sud jarayonida O‘zbekiston Oliy
Sudi raisi o‘rinbosarori A.A.Polvonzodaning protestiga ko‘ra, G.Umriyayevaning
ishi ham ko’rib chiqiladi. 1991-yilning 5-iyul kuni O‘zbekiston Oliy sudi
Prezdiumi qarori bilan G.Umriyayevaning harakatlaridan jinoyat alomatlari
bo’lmaganligi uchun jinoyat ishi yotqiziladi
[2: 195].
Gdlyanchilar vakillari O‘zbekistonning har bir viloyatida avval rejalashtirib,
keyin xohlagan kishini – xohlagan paytlarida hibsga olib, bo‘yinga oldirishga
erishar edilar.
Ana shunday kishilar – ayollardan biri Yakkabog‘ tumani Paxta tozalash
zavodida bosh buxgalter lavozimida faoliyat yuritgan Peripelesina Zoya Trentovna
edi. 1928-yilda Altay burchagi viloyati, Karasuk tumani Kalachda qishlog‘ida
tug‘ilgan. Millati ukrain. Yakkabog‘ shahri Oxunboboyev ko‘chasi 8-uyda 3 nafar
farzandi bilan birgalikda istiqomat qilgan.
Butun sobiq sho‘rolar davlatida yuz berayotgan iqtisodiy buxronga
g‘ayrioddiy choralar – aldash, qo‘shib yozish, byurokratik hisobotbozlik kabi
illatlar Qashqadaryo viloyatini, undagi har bir tuman qatori Yakkabog‘ tumanini
ham, albatta, chetlab o‘tmaydi. Bunga sabab yarim asrdan oshiq vaqt davomida
Moskvada joylashgan markaz tomonidan SSSR tarkibidagi mustamlaka bo‘lgan
hududlarga nisbatan o‘tkazgan notog‘ri iqtisodiy, ijtimoiy siyosat edi. 1980-yillar
yuqoridagi omillar – aniq-tiniq o’zining “mahsuli”ni berib, “yolg‘onlar mamlakati”
a’zolari uchun yangi bir yolg‘onni O‘zbekiston xalqiga qilingan tuhmatlar,
gdlyanchi tergovchilarning muttahamliklari orqali ko‘rsatilayotgan edi.
Ana shu yolg‘onning qurbonlaridan biri – dastlab, Yakkabog‘ paxta
zavodida oddiy ishchi, bo‘lim boshlig‘i, keyinchalik bosh buxgalter lavozimlarida
faoliyat yuritgan Z.Peripelesina edi. U o‘z ishiga bo‘lgan muhabbati va samarali
mehnatlari evaziga “Mehnat shuhrati” va “Mehnat faxriysi” unvon – medallari
bilan taqdirlangan edi.
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
377
Z.Peripelesina ustidan Yakkabog‘ paxta tozalash zavodi sobiq direktori
M.Avlayev, Yakkabog‘ tuman partiya qo’mitasining sobiq birinchi kotibi Sami
Boqiyevlar ishi doirasida tekshirish va tergov jarayonlari boshlanib ketadi.
Gdlyanchi tergovchilar tomonidan 1985-yilning 7-10-sentyabr kunlari
Z.Peripelesinaga qarshi tuzilgan ayblash fikriga ko‘ra, Yakkabog‘ paxta tozalash
zavodi qoshidagi paxta qabul qilish punktining hamda Yakkabog‘ tumanidagi ba’zi
jamoa xo‘jaliklari, xususan, sobiq “Kalilin”, “Engels”, ”Pravda”, “Massiv” kabi
jamoa xo‘jaliklarining paxta tayyorlash punktlarining sobiq mansabdor va moddiy
javobgar xodimlaridan: Yakkabog‘ PTZ bosh iqtisodchisi Sayyora Karimova, 2
zona klassifikatorlari Zamon Aliqulov, Razzoq Berdiyev kabi 20 kishidan iborat
guruh tergov jarayonlariga jalb qilinadi.
Xususan, Yakkabog‘ tumani sobiq “Engels” jamoa xo‘jaligi paxta qabul
qilish punkti bilan 804 tonna paxta mahsulotsiz kvitansiylar rasmiylashtirib,
xo‘jalikka yetkazilgan 154140 rubl miqdoridagi zarar yetkazilishda bevosita
Z.Peripelesina ham ishtirok etgan, deb ayblashadi. Shu va shunga o‘xshash bir
nechta ayblovlar bilan 1986 yilning 10 sentyabr kuni Qashqadaryo viloyat Sudi
Jinoyat ishlari bo‘yicha sudlov kollegiyasining hukmi bilan Z.Peripelesina jami 11
yil ozodlikdan mahrum qilinadi, ushbu jazoni yengilini og‘irrog‘i bilan qoplash
yo‘li bilan uzil-kesil 5 yil ozodlikdan mahrum qilinadi. Jazoni o‘tab bo‘lgandan
so‘ng 2 yil davomida bosh buxgalterlik lavozimida faoliyat yuritish ta’qiqlanadi.
Mol mulki musadoro qilinib, belgilangan 5 yillik jazo – umumiy mehnat-axloq
tuzatish koloniyasida o‘tash belgilab qo‘yiladi.
Ushbu ish 1987-yilning 10-fevral kuni O‘zbekiston Oliy sudi Jinoyat ishlari
bo‘yicha sudlov kollegiyasining sudlov majlisida kassatsiya tartibida ko‘rib
chiqiladi. Lekin, hukm o‘zgarishsiz qoladi.
1989-yilning 11-avgust kuni Qashqadaryo viloyati Sudi hukmiga ko‘ra,
amnistiya farmoniga binoan jazodan ozod etiladi. Keyinchalik, O‘zbekiston
Respublikasi Oliy Sudi jinoyat ishlari bo‘yicha sudlov hay’atining 1991-yilning 7-
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
378
iyundagi qaroriga binoan Z.Peripelesinaning harakatlarida jinoyat alomatlari
bo’lmaganli uchun jinoyat ishi yotqiziladi.
Z.Peripelesinadan tashqari Yakkabog‘ paxta tozalash zavodi sobiq direktori
M.Avlayev ishi doirasida yana bir ayol kishi – Sayyora Karimova ham tergovga
olinadi. U 1982-84-yillarda Yakkabog’ paxta tozalash zavodida bosh iqtisodchi
sifatida “mansab mavqeini suistemol qilish, M.Avlayev va boshqalar bilan til
biriktirib, hujjatlarni soxtalashtirgan holda davlat pulini talon-taroj qilgan”likda
ayblangan edi.
Z.Peripelesina 1989-yilning 11-avgust kuni Qashqadaryo viloyat sudining
hukmiga bilan, uning harakatlari jinoyat alomatlari bo’lmaganligi sababli jinoyat
ishi to’xtatiladi. U O‘zbekiston Respublikasi Oliy Sudi jinoyat ishlari bo‘yicha
sudlov hay’atining 1991-yilning 7- iyundagi qaroriga binoan to‘liq oqlanadi
[3:
196].
Saida Jumayeva 1952-yilda Qarshi tumanida tug‘ilgan. U bir necha yillar
davomida Nishon tumani eski Ibn Sino nomidagi 8-savxozda ishchi, Tallimarjon
tumani sobiq “Kommunist” nomli 2-savxozda brigadir lavozimlarida faoliyat
yuritgan. Shuningdek, u savxozning Imomnazar Qurbonov boshliq bo‘limda
buxgalter bo‘lib ham ishlagan edi. Talimarjon tumani “Kommunist” nomli 2-
savxoz sobiq direktori M.Sharopov ishi doirasida gdlyanchi tergovchilar
tomonidan tazyiq o‘tkazilgan va shu ish doirasida sud qilinadi. Unga savxoz
direktori Mars Sharopov va bosh buxgalter B.Xidirovlar bilan o‘zaro til biriktirib,
noma’lum shaxslar nomiga soxta ish hujjatlari, pul to‘lov varaqasini tuzish va
imzolarni qalbakilashtirib katta miqdorda davlat mulkini o‘zlashtirish aybi bilan
gumondor sifatida sudlashadi. Lekin, Saida Jumayeva va yuqorida nomi zikr
etilganlar ushbu qonunbuzilishlarni o’zining shaxsiy manfaatlari yo‘lida
o‘zlashtirgan emasdilar. Bu tergov jarayonida o‘z isbotini topadi va 1984-yil 23-
iyul kuni Qashqadaryo viloyat sudida bo‘lib o‘tgan majlisda ham aytib o‘tiladi.
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
379
Saida Jumayeva ham o‘z navbatida quyilgan ayblovlarda qo‘yilgan
qilmishlarni o‘z ixtiyori bilan emas, o‘zidan yuqori bo’lgan rahbarlarning bosimi
ostida bajarganligi haqida ko’rsatmalar beradi.
Shunga qaramay, 1984 yil 23 iyul kuni Qashqadaryo viloyat sudining
hukmiga ko’ra, Jumayeva Saida aybdor deb topilib, uzil-kesil 3 yil ozodlikdan
maxrum etish chorasi, shu muddatda umumiy mehnat-axloq tuzatish koloniyasida
o’tash belgilanadi hamda hukmning bayon qismida keltirilgan tarkibni ya’ni Saida
Jumayeva ushbu jinoyatlarni o’z ixtiyori bilan emas, o’zidan yuqori bo’lgan
rahbarlarning bosimi ostida bajarganligi, ushbu harakatlardan moddiy-ma‘naviy
manfaat ko’rmaganligi sababli yuqoridagi 3 yil sinov muddati etib tayinlanib,
ushbu Qarshi tumani eski “Lelinizm” savxozida o’tash belgilab qo’yiladi.
1991-yilning 24-mayida Mars Sharopov va boshqalar ishi bo’yicha
O’zbekiston Respublikasi Oliy sudi raisi o’rinbosari A.A.Polvonzodaning
protestiga muvofiq 1991-yilning 16-dekabrida Oliy Sud jinoyat ishlari bo’yicha
sudlov kollegiyasining majlisi bo’lib o’tadi. Va Saida Jumayevaga nisbatan avval
qabul qilingan qarorlar bekor qilinib, uning harakatalarida jinoyat alomatlari
bo’lmaganli sababli harakatdan to‘xtatiladi.
Gdlyanchilarning asosiy tergov sistemasi A.Vishinivskiy
[10: 1-2]
nazariyasiga asoslangan bo‘lib, Qashqadaryoda hibsga olingan, tergovga tortilgan,
qamoqqa olingan minglab kishilar qatori, hatto ayollarni tergov qilishda ham
ushbu usuldan keng foydalanishadi.
O‘zbek xalqida azal-azaldan milliy, diniy va umuminsoniy qadriyatlar
mujassam bo’lib, kishilar qalbida ezgulik barq urgan xalq sifatida hamma
zamonlarda e’tirof etib kelingan. Ayniqsa, oila muqaddasli – uning takrorlanmas
qadriyat sifatida e’zozlab kelingan edi. Ana shu oila muqaddasligi asosida – ayol
turadi. Gdlyanchilar tomonidan o‘zbek xalqiga qilingan bu xunrezliklar fonida bu
takrorlanmas qadriyatlar ham toptaldi. Ular ayol-ona sifatida avvolo, o‘z oilasi,
jamoasi oldida katta miqyosdagi qatog‘on siyosati tufayli bevosita aybdor
bo’lmasa-da, birinchidan sha’ni, qadr-qimmati toptaldi. Ikkinchidan esa, manfur
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
380
gdlyanchilar tomonidan o‘zbek ayollari o‘rtasida ham qo‘shib yozishlar va
jinoyatchilar borligi butun sho’rolar davlatida ko’rsatishib millatning g‘ururi, qadri
bilan o‘ynashgan edilar.
Gdlyanchilarning bu kabi mexanizmi zo‘rovonlik, xalqning asl qadriyatlarini
nazar-pisandiga ilmaslik – insoniyatning nafratiga loyiq tizimi orqali butun sobiq
sovet davlatidagi ularga hamtovoq hisoblangan gazetalar orqali salbiy targ’ibotni
kuchaytirish orqali olib borar edilar.
Gdlyanchilar vaqt o‘tishi bilan o‘zbek xalqining oila muqaddasligi,
oilaparvarligini ongli ravishda bilgani holda ayblanuvchilarning tergov jarayonida
nafaqat o‘zlarining taqdiri va balki, qarindosh-urug’larining taqdiri haqida
qayg‘urishga majbur qilishadi. Bularni ayniqsa, ayollarni tergov qilishda ko‘rinadi.
Bu o‘zbek xalqiga mansub fojianing bir bo‘lagi edi, xolos. Ba’zan bolalarni
otalari yotgan kameraning yonidagi kameraga olib kelishar, ba’zan esa aksincha
qilishib bir-birlarining iztiroblariga sherik qilishardi. Ayblanuvchilar o‘z
“qilmishlari”ni bo‘yniga olaverishmasa, ularning yaqinlari (ularning orasida xotin-
qizlar ham ancha-muncha topilar edi)ning qamoqqa olinganligi tog‘risida rasmlar
yoki videotasvirlarni ko‘rsatishar, turma yo‘lagida tasodifan yuzlashtirishlar,
tezroq ayblarini tan olishmasa, yanada ko‘proq qarindoshlari hatto xotin-qizlari
orqali bosim qilishardi – ayblanuvchilarning turmush o‘rtoq(ayoli)lari va qizlarini
zo‘rlash, nomusini toptash bilan tahdid qilishardi. G‘urur nomusi himoyasi
o‘limdanda afzal bo‘lgan o‘zbek xalqi har qanday qiynoqqa, ta’ziyqlarga chidashi
mumkin, lekin ayoli va qizining xo‘rlanishiga emas. Ana shunday paytda haqiqat
va adolat, dunyo qonuniyatlari chekinishga majbur bo’lar, ayblanuvchi
hisoblanmish kishilar gdlyanchilarning har qanday shartiga rozi bo‘lar edi.
Yuqoridagi omillar gdlyanchilarning naqadar tuban yo‘llar bilan o‘z
maqsadlari erishganini bildiradi. Bu maqsadlar boylik orttirish, markazda turgan
qarama-qarshiliklarning manfaatiga xizmat qiladigan dalillarni to‘plash hamda
tarixiy tarkib topgan alamzadalik ruhi yo‘lidagi xizmatlar edi. Bu harakatlar
bag‘rikeng, oilaparvar o‘zbek xalqiga qilingan tuxmat va buxtonlar bilan
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
381
birgalikda kechdi. Nafaqat butun sobiq mustabid sho‘rolar davlatida balki butun
dunyoda o‘zbek xalqiga nisbatan noto‘g‘ri fikrlar paydo bo‘la boshlashiga sabab
bo‘lgan edi. Xolbuki, Ikkinchi jahon urushi yillarida Oʻzbek xalqi Rossiya,
Ukraina, Belarus, Moldaviya va boshqa joylardan koʻchirib keltirilgan oʻn minglab
kishilarga boshpana berib, mehribonlik va gʻamxoʻrlik namunalarini koʻrsatdi.
Jang boʻlayotgan hududlardan koʻchirilgan bir million shaxs boshpana, kiyim-bosh
va oziq-ovqat bilan taʼminlandi. Minglab yetim bolalarni oʻzbek oilalari oʻz
qaramogʻiga oldilar, farzandlaridan kam koʻrmay tarbiyaladilar. Oʻzbek xalqi
jangga ketgan turli millat vakillarining oilalaridan ham moddiy yordamini
ayamagan edi
[5: 1-2].
Gdlyanchilarning
O‘zbekistonda
amalga
oshirgan
qatag‘onning,
xo‘rliklarning yana bir asl sababi bu, albatta, o‘zbek xalqining bir yarim asrga
yaqin davr ichida mustamlakchilik domiga tortilgani, va bu asnosida, asl haq-
huquqlari paymon etilganligida edi. Mustamlakachilik esa – bu og‘ir hukm. O‘sha
yillarning o‘z yo‘rig‘i – inkor etib bo‘lmaydigan qonuniyatlari mavjud edi. O‘sha
qonuniyatlar adolatsizlikka qarshi bosh ko‘tarish, dadil gapirish, insoniy haq-
huquq, qarshilik ko’rsatish kabi faoliyatlarni to‘liq inkor etardi. Shu ma’noda yaqin
tariximizning eng og‘ir murakkab davri bo’lgan, sobiq imperiyaning jon
talvasasiga chiqqan kezlarda O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti
Islom Abdug‘aniyevich Karimovning Qashqadaryo viloyatida olib borgan serqirra
faoliyati ayniqsa diqqatga sazovordir
[6: 10].
1986-yilning 27-dekabridan boshlab
Islom Karimov Kompartiyaning Qashqadaryo viloyati qo‘mitasi birinchi kotibi
lavozimida faoliyat yurita boshlagan edi.
I.Karimovning dastlab, Qashqadaryoda keyinchalik butun O‘zbekiston
Respublikasidagi dadil va samarali faoliyati mamlakatimizning mustaqillikka,
erkinlikka yuz tutishining debochasi edi. Zero, deyarli bir yarim asr davomida
erksiz O‘zbekiston xalqiga to‘ilgan yolg‘onlar tabiiy ravishda zavol topayotgan,
boshga solingan ko‘rgiliklarning bosh sababi mustamlakachilik ekanligi anglab
yetilayotgan edi. 1990-yilning aprel oyida Islom Karimov tashabbusi bilan “Paxta
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
382
ishi”dan jabr ko‘rgan minglab kishilarning “ishlari” ularning nomini oqlash, ularga
noqonuniy qo‘yilgan ayblovlarni olib tashlash maqsadida O‘zbekiston
Respublikasi Oliy Sudi Prezidiumida ko’rib chiqiladi. Bu ishlar qayta ko‘rilishi
natijasida Moskvadan O‘zbekistonga yuborilgan Gdlyan va Ivanov rahbarligidagi
tergovchilar guruhlari aybdor deb topgan 3500 dan ortiq inson nomini oqlashga
erishiladi.
Yuqorida Qashqadaryoda ushbu ish doirasida nohaq qamalgan, jabr
chekkan ayollarning tiklangan qadri haqida misollar keltirdik. Ozmi-ko’pmi,
haqiqat qaror topdi. O‘zbek xalqi – o‘z manaviy hayotida ayollarga nisbatan asrlar
oshib kelayotgan an‘analari, qadriyatlari qaytdi. Navbatdagi vazifa esa, “paxta
ishi” doirasida O‘zbekiston SSRda qatag‘onlar o‘tkazgan telman gdlyan va
n.ivanovni qilmishlari uchun javobgarlikka tortishni talab qilib chiqqan bir guruh
ziyolilar qatori bo‘lish
[7: 1-3],
gdlyan va ivanovning tuxmatlari natijasida yuzaga
kelgan adolatsiz tushunchalar
[8: 1-2]
ni to’liq inkor etadigan ilmiy, publisistik va
badiiy manbalarni xalqimizga va butun dunyoga yoyish lozimdir.
Foydalanilgan manba va adabiyotlar:
1.
Quroni Karim.
Baqara surasi, 228-oyat.
2.
O‘zbekiston davlat Milliy arxivi., O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi
hujjatlar to‘plami., 1714-fond, 10-opis, 5334-ish., 42-bet.
3.
Qashqadaryo viloyati Sudi, Jinoyat ishlari bo‘yicha sudlov hay’ati arxivi –
Xoshim Soliyev va boshqalar jinoyat ishi bo‘yicha hujjatlar to‘plami - 183 fond, 3
ro‘yhat, 1-52 tom, 1-128 betlar.
4.
https://www.prlib.ru/item/372903
5.
https://www.trt.net.tr/uzbek/madaniyat-va-san-at/2020/05/11/1234567890-
6.
“Qashqadaryo: istiqlol arafasida. 1986-1989 yillar” – Payon Ravshanov. –T.:
“Ma’naviyat”, 2003. -10 bet.
7.
https://daryo.uz/2018/05/04/ozbekistonlik-ziyolilar-telman-gdlyanni-
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
383
8.
https://www.xabar.uz/uz/siyosat/shuhrat-barlos-gdlyan-jazolansa-tarixiy-
9.
“
Qashqadaryo: istiqlol arafasida. 1986-1989 yillar”. – Poyon Ravshanov. –
T.: “Ma’naviyat”, 2003. – B 172.
10.
Viktor Ilyuxin., “Qabohat yohud..(“O‘zbeklar ishi” degan uydirma
xususida)” kitobi. – Toshkent.: O‘zbekiston, 1993 yil. – 118 b.
11.
“O‘zbekiston tarixidan materiallar” – R.Shamsutdinov, Sh.Karimov.,
bitiruvchi kurs va tarix ixtisosligi talabalari uchun o‘quv qo‘llanma., Andijon
nashriyot-matbaa., 2004 y. – 582 b.
12.
“Sovet hokimiyatining O‘zbekistonning janubiy viloyatlarida qatog‘on
siyosati va uning oqibatlari”. Dilobar Avliyoqulova. – T.: 2016-yil. – B. 138.
ТУРКИСТОНДА ЧОРВА МОЛЛАРИ КАСАЛЛИКЛАРИГА ҚАРШИ
КУРАШ МАСАЛАЛАРИ. (XIX аср охири – XX бошлари)
Ўрмонов У.А.
Фарғона давлат университети
Ўзбекистон тарихи кафедраси ўқитувчиси
Аннотация: Мақолада XIX аср охири – XX аср бошларида Туркистонда чорва
хайвонлари орасида энг кўп тарқалган вабо, куйдирги, сап, яшур, ўпка қурти каби юқумли
касалликларининг оқибати ва мазкур касалликларнинг тез тарқалиши натижасида чорва
молларининг нобуд бўлиши шунингдек Туркистонда ветеринария врачлик пунктларининг
фаолияти, муассасаларда керакли тиббиёт қисмлари етишмаслиги, ветеринария ишлар
юқори савияда олиб борилмаганлиги тўғрисида маълумотлар таҳлил қилинган.
Калит сўз ва иборалар: Чорвачилик, чорва бозорлари, савдо, экспорт, импорт,
темир йўл, вабо, куйдирги, сап, яшур, ўпка қурти, чорвадор, ветеринария, пичоқ.
Аннотация: В статье рассмотрены последствия таких инфекционных болезней,
как холера, сибирская язва, желтая лихорадка, легочный червь, которые были наиболее
распространены среди скота в Туркестане в конце 19-начале 20 века, и истребление
скота как в результате быстрого распространения этих заболеваний, а также
деятельности ветеринарных клиник в Туркестане, необходимой медицинской части в
учреждениях, данных о ее отсутствии, анализе того, что ветеринарная работа не
проводилась на высоком уровне.
Ключевые слова и фразы: Животноводство, скотоводческие рынки, торговля,
экспорт, импорт, железная дорога, холера, сибирская язва, сок, яшур, легочный червь,
пастух, ветеринария, нож.
Annotation: The article discusses the consequences of such infectious diseases as
cholera, anthrax, yellow fever, lung worm, which were most common among livestock in
Turkestan in the late 19th - early 20th centuries, and the extermination of livestock as a result of