Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
356
4.
Вохидов Ш. Холиқова Р. Марказий Осиё давлатлари бошқарув
тарихидан. – Тошкент. Янги аср авлоди, 2006; яна қаранг. Вохидов Ш.
Сабурова Чс. Хива хонлигида унвон, мансаблар ва улар эгаларининг
вазифалари.
QO‘QON XONLIGINING YER-SUV MUNOSABATLARI TARIXIDAN
Mamurov M.M.
QDPI, Tarix kafedrasi katta o
‘
qituvchisi
m.mamurov-74@yandex.ru
Annotatsiya. Ushbu maqolada Qo‘qon xonligida amalga oshirilgan suv inshootlari qurilishining
ba’zi bir jihatlari tahlil etilib, XVIII- XIX asrlarda xonlik xududida barpo etilgan suv inshootlari, ulardan
foydalanish, dehqonchilik madaniyati, suvni taqsimlash va boshqarish huquqlari haqida so‘z boradi.
Qo‘qon xonlari Erdonabiy, Norbo‘tabiy, Olimxon, Umarxon, Muhammad Alixonlarning agrar
masalalarga oid chora-tadbirlari haqida so`z ketadi.
Kalit so‘z va iboralar:Qo‘qon xonligi, suv inshootlari, dehqonchilik madaniyati, suvni
taqsimlash, boshqarish huquqlari, kanal, ariq, Yangi ariq,Ulug‘nor.
Аннотация. В данной статье анализируются некоторые аспекты строительства
водных сооружений в Коканском ханстве, водные сооружения, построенные на территории
ханства в XVIII-XIX веках, их использование, культура земледелия, водораспределение и права
управления. И рассматривались вопросы правителей Кокандских ханов Ердонабий, Норбутабий,
Олимхан, Умархан, Мухаммад Алихану по аграрным вопросам.
Ключевые слова и фразы: Коканское ханство, водное хозяйство, культура земледелия,
водораспределение, право управления, канал,арик, Янги арик, Улугнор.
Annotation. ‘This article analyzes some aspects of the construction of water facilities in the
Kokan Khanate, water facilities built in the territory of the Khanate in the 18th and 19th centuries, their
use, farming culture, water distribution and management rights. The measures of Erdonabi, Norbotabi,
Olimkhan, Umarkhan, Muhammad Alikhan’s regarding agrarian issues are discussed.
Keywords and phrases: Kokand khanate, water facilities, farming culture, water distribution,
management rights, canal, ditch,Yangi ditch, Ulug‘nor.
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlarning bosh maqsadi –
xalqimizga har tamonlama qulay sharoitlar yaratishdan iborat. O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev mamlakatimizni 2016-yilda ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy
dasturning
eng
muhim
ustivor
yo‘nalishlariga
bag‘ishlangan
Vazirlar
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
357
Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom
va shaxsiy javobgarlik har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak”
deb nomlangan ma’ruzasida “Inson manfaatlari hamma narsadan ustun” degan
olijanob g‘oyani izchillik bilan hayotga tatbiq etish, aynan ana shu eng muhim
vazifalar iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishning asosiy yo‘nalishlari va ustivor
vazifalariga jiddiy o‘zgartirishlar kiritish uchun poydevor bo‘lishi kerakligini
ta’kidladi
[1: 7].
Jamiyatimizdagi har qanday yangilanish, har qanday o‘zgarish
mohiyatida ana shu ezgu maqsad mujassamdir. Quyidagi maqolamizda Qo‘qon
xonlidagi yer-suv munosabatlarining ayrim jihatlarini yoritish maqsadi
qo‘yilganki, ushbu mavzu o‘zining kam tadqiq etilganligi sababdan ham o‘z
ahamiyatini va dolzarbligi bilan ko`pdan buyon diqqat markazda bo‘lib kelmoqda.
Tarixiy manbalarning guvohlik berishicha Qo`qon xonligida suv
manbalarining yetarli ekanligi dehqonchilikdan mo‘l-ko‘l hosil olishni
ta’minlagan.Xonlik tarixida XVIII asrning ikkinchi yarmi va XIX asrlarda ayrim
hududlarning sug‘orish tarmoqlari qayta tiklanganligini va yangilari bunyod
etilganligini ko‘ramiz.Xonlikda ip va ip-gazlama ishlab chiqarish hajmining ortib
borishi, bu mahsulotlarning Rossiya va u orqali Sharqiy Yevropa mamlakatlari
bozorlarida ko`plab sotila boshlashi, ularga bo‘lgan talabning yildan-yilga ortib
borishi sug‘orma dehqonchilik yerlarini kengaytirish hamda yangi yerlarni
o‘zlashtirishni taqozo etgan.
Rus sharqshunosi A.P.Xaroshxin o`zining “Zametki o Kokande” asarida
“Xonlikning asosiy savdosi Rossiya, Qashqar va qisman Buxoro bilan olib
borilgan”
[2: 175]
deb ta’kidlagan bo‘lsa, N.Severstov “Mesyas plenu u
kokanstov” asarida “Qo`qonliklar bizning qo`shnimiz”
[3: 2]
deb ta’kidlaganligi
yuqoridagi fikrimizni tasdiqlaydi.
Shuning uchun ham xonlik tarixida XVIII asr o`rtalaridan 1876-yilgacha
yirik sug‘orish inshootlari, ariqlar, kanallar, to‘g‘onlar qurilganligini ko‘rishimiz
mumkin.”Mamlakatning asosiy suv ta’minoti Sirdaryo va ko‘plab daryolar
tomonidan yetkazib berilgan, suvning ko‘pligi hamda qulay geografik joylashuvi
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
358
tufayli sobiq xonlik boshqa qo`shni vohalarga nisbatan keng rivojlanish uchun eng
yaxshi sharoitga ega”
[4: 433]
shuning uchun, Sirdaryoning asosiy irmoqlaridan
bo‘lgan Norin va Qoradaryolardan suv oladigan Shahrixonsoy kanali, Yangi ariq,
Chinobod arig‘i, Andijonsoy va boshqa sug‘orish tarmoqlarining qazilishi
Farg‘ona
vodiysida
sug‘orish
tarmoqlarining
ko‘payishi,
sug‘oriladigan
maydonlarning
kengayishi
hamda
dehqonchilik
va
bog‘dorchilikning
rivojlanishiga olib kelgan.
XVIII-XIX asrlarda Qo‘qon xonligida xonlar va ayrim amaldorlar
tomonidan bir necha yangi kanallar va ariqlar qazilgan,bundan tashqari daryolar va
soylarning
suvlaridan
oqilona
foydalangan
holda
mamlakat
iqtisodini
rivojlantirganligini ko‘rishimiz mumkin.
Manbalar va adabiyotlarni qayd etishicha, Qo‘qon xonligi hududida xonlar
tomonidan bir nechta yangi suv inshootlari bunyod etilgan. XVIII asrning
o‘rtalarida, ayniqsa, xonlardan Erdonabiy (1750-1762) davridan boshlab qurilish
va obodonlashtirish ishlariga katta e’tibor berilganligini ko‘rishimiz mumkin,
Xudoyorxonzoda o‘zining “Anjum at-tavorix” asarida” Erdonaxon O‘ratepani fath
va nusrat bilan saltanat poytaxti bo‘lmish Ho‘qand shahriga qaytib kelgach,adolat
va insof bilan mashg‘ul bo‘lib, pishiq g‘ishtdan ikki qavatli bir madrasa, bir
musofirxona bino qilib,ularga ko‘p vaqflar tayin qildi. Kelasi yili So‘x daryosidan
bir ulug‘ nahr qazdirtirib, Sirdaryoning registon joyigacha tortirdi. Shu nahrdan
ko‘p qishloq va aholi joylari obod bo‘ldi. Hozir bu nahr Naymancha nomi bilan
mashhurdir”
[5: 129-130].
Bunday xayrli ishlarni keyingi davlatni idora qilgan
hukmdorlar faoliyatida ham kuzatishimiz mumkin, Norbo‘tabiy (1770-1801)
“Uning hukmronligi davrida madrasalar va masjidlar bino qilinib, ko‘p anhorlar
qazdirib suvlar chiqargan.Uning davrida Farg‘ona juda obod va ravnaq topgan edi”
[5: 157].
Mirzo Olim Maxdum Hojining “Tarixi Turkiston” asarida ham
Norbo‘tabiy hukmronligi davrga yuqori baho berib, “Ul xonning zamonida hech
bir tarafdan tashvish va betinchlik va qimmatchilik va qahatchilik bo‘lmabdur.
Qora fulus(pul)ni ul xonning zamonida joriy qilibdur va ul zamonda arzonchilik
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
359
shul darajada bo‘libdurkim, hamma xalqning omborxonasidagi g‘allani hech kim
pulga sotib olmay, aksarlarining g‘allasi chirib nobud bo‘lgan sababdin oning
sohiblari fuqorolarga bahshish qilmoqdin o‘zga chora topolmabdur. Bul tariqa
arzonchilik va kengchilik atrof-javonibdagi viloyatlarga eshitilib, ko‘p xalqning
Ho‘qandga ijtimo’iga sabab bo‘lur, Farg‘onaning obod bo‘lmog‘iga bois bo‘libdur
[6: 56].
Qo‘qon shahar O‘lkashunoslik muzeyi katta ilmiy xodimi Y.Dadaboyev
o‘zining “Xudoyorxon o‘rdasi” asarida “Qo‘qon xonlari tomonidan poytaxt
Qo‘qon atrofida ko‘plab suv inshootlari qazilib, bog‘-saroylar barpo etilganligi,
Norbo‘taxonning farzandlari Olimxon (1800-1810) va Umarxon (1810-1822)
hukmronligi davrida Roshidon deparasida Chorchaman bog‘-saroyi hamda Qo‘qon
shahri chetida Shohchaman chorbog‘-saroyi mavjud bo‘lgan. Olimxon
Chorchamanda oylab yashab, bayramlarni o‘sha yerda o‘tkazgan”
[7: 141]
deb
ta’kidlaydi.
Xudoyorxonzoda
o‘zining
“Anjum at-tavorix” asarida Umarxon
xukmronligi davrini bayon etar ekan “Oliy himmati bilan sharif binolar va joriy
xayriyalaridan bo‘lmish imoratlarni ko‘p qurgan. Jumladan, Sirdaryodan
Shahrixongacha qazigan anhor, Toshkent nohiyasidagi Xon arig‘. Bu anhorlardan
hozir ham qishloqlar aholisi foydalanishadi. Ho‘qand shahrining o‘rtasidagi
Madrasayi Oliy va masjidi Jome ham undan yodgorlik. Yana uning amirlari va
vazirlaridan ham yahshi binolar bizning zamonamizgacha yodgor qolgan-ki
ularning soni bu muxtasar asarda sig‘maydi
[5: 240]
deb yozadi.
O‘rganilgan vaqf hujjatlaridan ham ko‘rishimiz mumkinki, Amir Umarxon
poytaxt atrofidagi masjid, madrasa va qabristonlarga ko‘plab vaqf mulklarini
ajratgan, Buvayda tumani Bo‘stonbuva qishlog‘ida yashovchi Rasulov Umarjonni
shaxsiy arxivida (vaqf xujjatining asl nusxa) saqlanayotgan (tarjima muallifniki)
nodir hujjatlardan biri – 1224 hijriy (1809-1810) yilda Qo‘qon xoni Umarxon
(Umar binni Muhammad Norbo‘taxon) muhri tushirilgan farmon. Unda shunday
so‘zlar bitilgan:
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
360
Abul -muzaffar val Mansur Muhammad Umar Bahodirxon
so‘zumuz!
Ayni zamonda barcha islom qozilari, hurmatli ulamolar
jahonbonlik va sultonlik ishlari bilan shug`ullanuvchi barcha xokim
va omil, muboshir va mutloq sohibi dahl va mukarram Ho
‘
qand
mamlakatini vatan tutgan va unda muqim istiqomat qilg`uvchilar
voqif va ogoh bo`lib bilsunlarkim, biz Ho
‘
qand muzofotidagi nurga
to
‘
lgan va fayzosor Sulton Boyazid Bistomiy mozorlari yonida, nurga
to`lgan ul mozorga vaqf qilingan, shul muqaddas dargoh shayxi,
sajjodanishini (shu yerda joynomozda o
‘
turguvchi-muallif ) Qosim
Shayx tasarrufida bo`lgan vaqf mulki hududida Alloh tomonidan
yaratilgan xaloyiqning farovonligi uchun bir hovuz qazdirib
qo
‘
ydik.”[8: 99-101].
Shunisi diqqatga molikki, mazkur hovuz hozirda Farg‘ona viloyati Buvayda
tumani “Yangi hayot” qishloq fuqarolar yig‘ini hududidagi Bo‘stonbuva
qishlog‘ida saqlanib qolgan bo‘lib, hali-hanuz qishloqliklarning ehtiyojlariga
baholi-qudrat xizmat qilib kelmoqda.
Qo‘qon xonlaridan Olimxon (1800-1810), Umarxon (1810-1822) va
Muhammad Alixon (1822-1842) davrida xonlik hududiga Toshkent, Turkiston,
O‘ratepa, Xo‘jand qo‘shib olinadi. Asr boshida bir necha bekliklarga bo‘lingan
davlat bo‘lgan Qo‘qon xonligi 20-30 yil mobaynida O`rta Osiyoda eng yirik
davlatlardan biriga aylandi
[9: 310].
Qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga, ayniqsa, paxtaga bo‘lgan talabning ortishi
xonlikda dehqonchilikni rivojlantirishni, buning uchun esa yangi yerlarni
o‘zlashtirishni, irrigatsiya xo‘jaligini qayta qurishni taqozo etadi. 1819-yilda
Qo‘qon xoni Umarxon farmoni bilan Yangi ariq kanali yana uzaytirilib, uning
uzunligi 120 chaqirimga yetkazildi. Yangi ariq kanali qazilgandan keyin
Namangan vohasida 5 ta soy, 195 ta ariq mavjud bo`lib, ular orqali 131 ta qishloq
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
361
va 45 ta chorvadorlarning qishloq yerlari sug‘orilgan, suv ta’minoti va nazorati
bilan 4 ta mirobboshi va 66 ta mirob shug‘ullangan
[10: 30].
N.Aristov “Namanganskiy okrug kokandskogo xanstva” asarida “Namangan
Sirdaryodan 30 chaqirim uzoqlikda,Yangi ariq bo`yida joylashgan. Shahar atrofida
juda ko‘p qishloqlar joylashgan. Bu qishloq aholilari dehqonchilik va
bog‘dorchilik bilan shug‘ullanadi. Shahar aholisi savdo-sotiq va ipak matolar
ishlab chiqaradi, tog‘larda yashovchi qirg‘iz va qipchoqlar dehqonchilikdan
tashqari chorvachilik bilan ham shug‘ullanadi”
[11: 139-140]
deb takidlaydi.
Shuni aytib o‘tish lozimki, xonlik davrida sug‘orish inshootlarini qurishda
ma’lum tartib-qoida mavjud bo‘lgan. Sug‘orish tarmoqlarini qurish ishlari ikki
toifaga ajratilib, birinchi toifaga mahalliy ahamiyatga ega bo‘lgan sug‘orish
inshootlari kiritilib, ularni qurishda asosan shu sug‘orish tarmoqlaridan
foydalanuvchi qishloqlar aholisi ishtirok etishgan. Ikkinchi toifa sug‘orish
inshootlariga esa, hajm jihatidan katta, yirik kanallar kiritilib, ularni qurishga
xonlikning turli viloyatlaridan qazuvchi-xasharchilar jalb etilgan. Bunday
inshootlarni qurilishiga bevosita xon yoki uning vakili boshchilik qilgan.
Xonlik iqtisodini yuksalishiga va xalqning ijtimoiy ahvolini yahshilashga
yordam beradigan omillardan yana biri, unchalik katta bo‘lmasa ham lekin mavjud
bo‘lgan xususiy shaxslarga qarashli yerlarning ko‘pligidir. “Xususiy shaxslarga
tegishli dalalar unchalik katta emas,ularda hosilni yetishtirish uchun aholining
kambag‘al qatlami yoki mustaqil yollanma ishchilar ishlaydi, har yili tog‘lik
xalqlar ham Farg‘ona vodiysiga ishlash uchun yollanadi. Ularning o‘rtacha yillik
daromati 5-7 tilla bo‘lgan”
[12: 135].
Xulosa tariqasida shuni aytish mumkinki, XVIII-XIX asrlarda mavjud
bo‘lgan Qo‘qon xonligi agrar davlat sifatida suv va undan foydalanish, suv
inshootlarini barpo qilish, eskilarini ta’mirlashga katta e’tibor qaratganligini
ko‘ramiz. Shu bilan birga ota-bobolarimiz yerni, suvni juda e’zozlaganligini,
undan foydalanishda ulkan tajribaga ega bo‘lganliklarini bilishimiz mumkin.
Foydalanilgan manba va adabiyotlar:
Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана
362
1. Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий
жавобгарлик ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак.
– Тошкент: Ўзбекистон, 2017.
2. Хорошхин А.П. Заметки о Кокане // Туркестанский сборник. Том 23. –
СПб., 1870.
3. Северцов Н. Месяц плену у коканцов. – СПб., 1860. // Туркестанский
сборник. Том 373. 1883.
4. Кун А.Л. Некоторые сведения о Ферганской долине // Туркестанский
сборник. Том 117. 1876.
5. Xudoyorxonzoda. Anjumat-tavorix. Toshkent. 2014.
6. Mirzo Olim Maxdum Hoji. Tarixi Turkiston. Toshkent. 2008.
7. Muhammad Yahyoxon Ho‘qandiy. Xudoyorxon o‘rdasi. Namangan. 2016.
8. Mamurov M.M. Qo‘qon xonligidagi suv inshootlari qurilishi tarixidan.
“Qo‘qon xonligi davlatchiligi tarixi” mavzusidagi xalqaro ilmiy-nazariy
konferensiya materiallari. Qo‘qon.2022.
9. Sadullayev va b. O‘zbekiston tarixi. 1 qism, Toshkent; 1997.
10. Миддендорф А.Ф. Очерки Ферганской долины / перевод с немецкого
В.И. Ковалевского. – СПб, 1882.
11. Аристов Н. Наманганский округ коканского ханства // Туркестанский
сборник. Том 60. 1873.
12. Коканъ //Туркестанский сборник. Том 30. 1870.
