Религиозные реформы, проведенные при соляном режиме

CC BY f
455-461
5
8
Поделиться
Болтабоев, М. (2023). Религиозные реформы, проведенные при соляном режиме. Актуальные проблемы истории Узбекистана, 1(1), 455–461. извлечено от https://inlibrary.uz/index.php/history-of-uzbekistan/article/view/16528
М Болтабоев, Ферганский государственный университет

преподаватель кафедры истории Узбекистана

Crossref
Сrossref
Scopus
Scopus

Аннотация

В данной статье разъясняется понятие религиозной конфессии и вопрос о религиозных ценностях. Также научно исследовано отношение к религиозным организациям и изменения, произошедшие в советский период.


background image

Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана

455

21. Шамсутдинов Р. Иккинчи жахон уруши ва фронт газеталари. 1-китоб. –

Т.: Академнашр, 2017. – 544 бет.

22. Камолов Я. Илғорликни қўлдан бермаймиз! // Сталин ҳақиқати. –№.245

(2986). 1943, 12 декабрь. – Б. 2.

23. Колхоз гидроэлектростанциялари. // Ленин йўли. –№.7 (3596). 1944, 9

январь. – Б. 2.

24. Колхоз қишлоқлари чороғон бўлади. // Сталин ҳақиқати. –№.85 (3336).

1945, 28 апрель. – Б. 2.

SHO‘ROLAR TUZUMI DAVRIDA AMALGA OSHIRILGAN DINIY

ISLOHOTLAR

Boltaboyev M.A.

FarDU, O‘zbekiston tarixi kafedrasi o‘qituvchisi

m_boltaboyev@mail.ru

Annotatsiya: Ushbu maqolada diniy konfessiya tushunchasi va diniy qadriyatlar

masalasi yoritib berilgan. Shuningdek sovetlar davrida diniy tashkilotlarga bo‘lgan munosabat,
amalga oshirilgan o‘zgarishlar ilmiy jihatdan tadqiq etilgan.

Kalit so‘z va iboralar: din, tolerantlik, diniy konfessiya, vijdon erkinligi, diniy qadriyat,

millatlararo totuvlik, islom dini, e’tiqod.

Аннотация: В данной статье разъясняется понятие религиозной конфессии и

вопрос о религиозных ценностях. Также научно исследовано отношение к религиозным
организациям и изменения, произошедшие в советский период.

Ключевые словы: религия, толерантность, религиозная конфессия, свобода

совести, религиозная ценность, межнациональное согласие, исламская религия, вера.

Annotation: In this article, the concept of religious confession and the issue of religious

values are explained. Also, the attitude towards religious organizations and the changes made
during the Soviet period were scientifically researched.

Key words and phrases and expressions: religion, tolerance, religious belief, freedom of

conscience, religious values, interethnic harmony, islam, religion.

Dunyoda yuzlab dinlar mavjud bo‘lsa-da, bu e’tiqodlarning hech qaysi biri

insonni yomon yo‘lga yetaklamaydi. Barcha e’tiqodlar odamlarni to‘g‘ri

yashashga, halol mehnat qilishga undaydi. Din azaldan inson ma’naviyatining

tarkibiy qismi sifatida odamzodning yuksak ideallari, haq va haqiqat, insof va

adolat to‘g‘risidagi orzu-armonlarini o‘zida mujassam etgan, ularni barqaror qoida

shakllarida mustahkamlanib kelayotgan g‘oya va qarashlarning yaxlit bir tizimidir.


background image

Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана

456

Sovetlar davrida tarixni o‘rganish va o‘qitish ishlari marksistik

metodologiyaga bo‘ysundirildi. Har voqeani yoritishda komfirqa mafkuraviyligi,

partiyaviylik, sinfiylik nuqtai nazardan yondashildi. Mamlakat, butun bir xalq

tarixi ikkiga-ekspluatator va ekspluatatsiya qilinuvchilar, quldorlar va qullar,

feodallar va qaram dehqonlar, burjuaziya va yollanma ishchilar, boylar va

kambag‘allar, mulkdorlar va mulksizlar tarixiga bo‘lindi. Boylar va mulkdorlar,

ular orasidan chiqqan beklar, amirlar, xonlar, davlat arboblari, ruhoniylar

qoralandi, nomlari badnom qilindi. Tarixiy voqealar jamiyat a‘zolarining qismi

kambag‘allar va yo‘qsillarni himoya qilgan holda, ularning manfaatiga

bo‘ysindirilgan holda yoritildi. Din, diniy qadriyatlar qoralandi, insonlarning diniy

e‘tiqodlari oyoqosti qilindi, ruhoniylar quvg‘in ostiga olindi. Buyuk olimlar,

allomalar, ma‘rifatparvar shoiru - ulamolar, yozuvchilar ikkiga - materialistlar va

idealistlarga bo‘lindi. Ulardan u yoki bu dinga e‘tiqod qilganlari idealist deb ataldi

va shuning uchungina ta‘qib etildi, ularning faoliyatini o‘rganish ta’qiqlandi,

o‘zlari tahqirlandilar, asarlari xalqdan yashirildi, yo‘qotib yuborildi. Oqibatda

ko‘pgina tarixiy voqea - hodisalar soxtalashtirildi, o‘tmish qoralandi, ma‘naviy

merosimiz, milliy qadriyatlarimiz haqoratlandi. Yosh avlodga ularni jirkanch illat,

xurofot, eskilik sarqitlari, deb o‘rgatildi. Tarix faqat jangu-jadal, urushlardan

iboratdek qilib ko‘rsatildi. Xalqimiz tarixining bu qadar soxtalashtirilishiga faqat

marksistik metodologiyaning yaroqsizligini aybdor deyish kifoya qilmaydi, albatta.

Bu borada mamlakatda hukmron bo‘lgan totalitar tuzumning salbiy roli katta bldi.

Tarix esa totalitar tuzum xizmatchilariga, targ‘ibotchi va himoyachisiga,

kommunistik mafkura dumiga aylantirilgan edi. O‘zbekiston tarixini o‘rganishning

bir qator ilmiy - nazariy va metodologik asoslar mavjud bo‘lib, ular chuqr ilmiylik,

rostguylik, tarixiylik, izchillik, xaqqoniylik va boshqalardan iborat. Bu kabi

nazariy-metodologik asoslar tarixiy tasavvurni, tushuncha va xulosalarning ilmiy-

amaliy va uslubiy jihatdan to‘g‘ri hosil qilinishiga poydevor bo‘lib xizmat qiladi,

tarixni o‘rganish va o‘qitish jarayonida milliy istiqlol, vatanparvarlik,

insonparvarlik,

baynalmilallik kabi ulug‘ fazilatlarni xalqimiz an’analari, urf-


background image

Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана

457

odatlari, diniy e‘tiqodlari kabi milliy qadriyatlarni yoshlar ongiga chuqur

singdirish, ularni e‘zozlash ustivor vazifalardan hisoblanadi. Shu bilan birga

moziyga hurmat bilan qarash, milliy tiklanish tafakkuri, yondashuv ruhini yoshlar

dunyoqarashida shakllantirish lozimdir.

Markaziy Osiyo davlatlarida bugungi

islom dini ko‘rinishlarining paydo bo‘lishida hamda ularning davlat bilan

munosabatlari shakllanishida nafaqat Sovet davri, balki undan oldingi chor

Rossiyasi hukmronligi paytidagi hukumat siyosati ham muhim ahamiyatga ega.

An’anaviy islom dinida nasroniylikdagi cherkov kabi markaziy diniy boshqaruv

yo‘q. Siyosiy hokimiyat dindorlarni o‘z nazoratida tutib turish uchun davlatga tobe

muftiyat, shayxul islom kabi idora va unvonlarni o‘ylab topgan.

Sovetlar hokimiyatga kelgach, ular, avvalo, qadimchilarni yo‘q qilishga

tushdi. Chunki, qadimchilar O‘rta Osiyoda an’anaviy islom namoyandalari edi.

An’anaviy ulamolarni chetga surib, jadidchilarni hokimiyatga, mahalliy idoralarga

jalb qilishdi. Ularning yordami bilan eski dindorlardan qutulishni niyat qilishdi.

Shuningdek, sovet hokimiyatining ilk yillarida ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy

vaziyatni og‘irlashtirmaslik uchun mahalliy shariat sudlari va qoziliklarining

ishlashiga ruxsat berilgan. Ammo, Stalin hokimiyatni egallagach, vaziyat keskin

o‘zgardi. Sovet hokimiyatining dastlabki yillaridagi diniy siyosat mohiyati

xususan, islom tarixi, uning sharq xalqlari orasida tarqalishi, XX asrning 20–yillari

arafasidagi diniy ahvolga umumiy tavsif berib o‘tilgan

[1: 24].

Sovetlar barcha dindorlarni, qadimchilarni ham, modernistlarni ham yo‘q

qila boshladi. Ular madrasalarni, masjidlarni yakson qilishdi. Vaqf mulklarini

davlat hisobiga o‘tkazdi. Ko‘plab ulamolar qatag‘on qilindi.

“Hujum” harakati kabi siyosiy kampaniyalar doirasida ayollar ro‘mol va

paranjilaridan voz kechishga majburlandi. Universal majburiy ta'lim orqali ateistik

ta'limot olg‘a surilib, dahriylik davlat siyosatiga aylandi. Ammo Ikkinchi jahon

urushi davrida yana dindorlarga imkoniyat berila boshlandi. 1943-yil O‘rta Osiyo

musulmonlari diniy idorasi tuzildi. Rasmiy tarzda ayrim madrasa va masjidlar

faoliyat yuritishiga ruxsat berildi.


background image

Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана

458

“Toshkentda muftiyat tuzildi. U boshqa respublikalarda bo‘lmagan, faqat

Toshkentdan boshqarilgan. Markaziy Osiyoning boshqa respublikalarida

muftiyatning filiallari, qoziliklar ochilgan”, - deydi tadqiqotchi. Hukumatning

qattiq nazorati ostida faoliyat yuritgan bu muftiyat madrasalarida salafiylik targ‘ib

qilingan. Buni o‘sha paytda tasavvufga qarshi siyosat kuchli bo‘lgani bilan

izohlash mumkin.

“Bu davrni Rossiya imperiyasi davridagi siyosat bilan qiyoslaydigan

bo‘lsak, sovetlar muftiyat orqali islomning barcha jabhalarini nazorat qilgan bo‘lsa,

chor Rossiyasi davrida islomiy ta’lim davlat nazoratida bo‘lmagan edi. Madrasalar

nimani qanday o‘qitish bo‘yicha erkinlikka ega bo‘lgan”.

Markaziy Osiyo davlatlari 90-yillar boshiga kelib mustaqillikka erishdi.

Diniy qadriyatlar rasman qayta tiklansada, amalda din nazorati bo‘yicha sovet

modeli davom etdi. Tarixiy nuqtai nazardan Sovetlar hukmronligi uzoq davom

etmagan bo‘lsa-da, davlat va din munosabatlarining shakllanishida Markaziy

Osiyo uchun eng muhim bosqich vazifasini o‘tadi.

Sovetlar davrida islom dinimizga qarshi kurash dahriylarning bosh

vazifalaridan edi. Mustamlakachilik siyosatini yuritishda, buzuq mafkuralarini

yoyishda din va ulamolar katta to‘g‘anoq bo‘lishini ular yaxshi bilishardi. Shuning

uchun barcha vositalar ishga solinib, dinimiz va dindorlar badnom qilindi. Milliy-

diniy qadriyatlar, musulmonlarning haq-huquqlari poymol etildi, haqoratlandi.

1917-yilning 14-iyulida Muvaqqat hukumat “Vijdon erkinligi to‘g‘risida”

maxsus qonun qabul qildi. Bu qonunga muvofiq quyidagi diniy erkinliklar e’lon

qilingan edi: “mamlakatda barcha dinlar qonun oldida barobarligi, har qanday

dinga e’tiqod qilishidan qat’iy nazar saylash va saylanish huquqiga egaligi,

qonunchilikni umumiy talablari asosida diniy uyushmalar tashkil etish, mone’siz

chiqish va boshqasiga o‘tish, fuqarolarni diniy e’tiqodidan qat’iy nazar barcha

huquqiy burchlaridan foydalanish, unga rioya etish kabilar. Ammo qonunda ateist

bo‘lish va dinga qarshi siyosat yuritish mumkinligi haqida hech qanday gap

yuritilmagan”

[2: 17].


background image

Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана

459

1924-yiliyoq markazning buyrug‘i bilan O‘zbekistonda ishlab turgan deyarli

barcha madrasa va masjidlar yopildi. Ko‘zga ko‘ringan ulamolar, din arboblari

soxta aybnomalar bilan qamoqqa olindi yoki olis yurtlarga badarg‘a qilindi.

Ko‘plari jonini, dinini asrash uchun xorijga hijrat qilishga majbur bo‘lishdi. Ming

yillar mobaynida bitilgan, o‘rganilgan, asralgan jild-jild nodir qo‘lyozmalar,

kitoblar o‘tga yoqildi, suvga oqizildi, yerga ko‘mildi.

Ayniqsa, o‘ttiz yillik Stalin shaxsiga sig‘inish davri musulmonlarga

nihoyatda og‘ir sinov bo‘ldi. Zulmu sitam yanada avjga mindi, ommaviy

qatag‘onlar uyushtirildi. Dahriylik siyosati boshqalar qatori xalqimizning moddiy

hayotinigina emas, ma’naviy-ruhiy olamini ham inqiroz yoqasiga olib keldi.

Odamlar hatto uylarida namoz o‘qigani, kitob mutolaa qilgani qo‘rqadigan bo‘lib

qolishdi. Ana shunday vaziyatda Ikkinchi Jahon urushi boshlandi. Bu qonli urush

ayni qizigan bir paytda sovetlar hukumati birdaniga boshqa dinlar qatori islom

diniga va musulmonlarga ham bir oz erkinlik berdi. Tarixchilar bu masalada bir

necha sababni ko‘rsatishadi:

-

dindorlarni urushga safarbar etish;

-

el orasida obro‘li ruhoniylardan front orqasida g‘alabaga da’vat

ishlarida foydalanish, shuningdek, xudosiz kommunizmni yer yuzidan yo‘qotish

shiorini o‘rtaga tashlash bilan g‘alabaga erisha boshlagan Gitlerga xayrixohlar

ko‘payib ketishining oldini olish va boshqalar.

Dinga qarshi ishchilar universiteti, dinga qarshi maxsus muzey, dinga qarshi

radio eshittiruvchilar tayyorlash fakulteti (radiouniversitet), dinga qarshi

o‘quvchilar maxsus kursi, “Xudosiz ayollar” kursi kabi muassasalarda

“xudosiz”likni targ‘ib qiluvchi shaxslarni yetishtirish ishlari keng miqyosda yo‘lga

qo‘yilgan

[3: 76].

Diniya nazoratining qayta-qayta iltimosidan keyin 1945-yili Buxorodagi

xaroba holga tushib qolgan Mir Arab madrasasi binosida talabalar sonini

yigirmadan oshirmaslik sharti bilan yangi madrasa tashkil etildi.


background image

Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана

460

O‘tgan asrning 70-yillariga kelib dahriyligi bilan jahonga mashhur sovetlar

davlati tobora yakkalanib qola boshladi. Bundan tashvishga tushib, o‘z

“qiyofasi”ni o‘zgartirib, ayniqsa, arab va musulmon mamlakatlari bilan siyosiy-

iqtisodiy aloqalarni yaxshilash rejalarini tuzdi. Zero, e’tiqod masalasini birinchi

o‘ringa qo‘yadigan bu mamlakatlar dinsizlar hukumati bilan aloqa o‘rnatishni

xohlashmas edi. Shuning uchun Maskovdagi mutasaddilar zudlik bilan Ufa, Boku,

Bo‘ynoq va, xususan, Toshkentda diniy idoralar faoliyatini kengaytirishga kirishdi.

Shu yo‘l bilan xorijlik musulmonlar ko‘ziga SSSRni dinga hurmat nazari bilan

qaraydigan mamlakat deb ko‘rsatmoqchi bo‘ldi. Ammo, ichkarida baribir

musulmonlarning hayoti qattiq nazorat ostida edi. Yangi madrasalar qurish, ishga

tushirish haqida faqat orzu qilish mumkin edi, xolos. Undan tashqari,

masjidlarning tahoratxonalarini ta’mirlash uchun ham Maskovdan ruxsat olinardi.

Obidalar, ulug‘ allomalarimizning maqbaralari xarobaga aylangan edi. Imom-

xatiblar masjid faoliyatini boshqarishda huquqsiz, hatto juma ma’ruzalari matnini

ruschaga o‘girib, tasdiqlatib olishga majbur edilar. Bor-yo‘g‘i ikki madrasa bo‘lib,

ularning o‘quv rejalari Maskovda tasdiqlanar, diniy fanlarni o‘qitish iloji boricha

kamaytirilardi. Hajga borish uchun o‘zbekistonliklarga bor-yo‘g‘i besh-olti o‘rin

ajratilardi. Musulmonlar hatto yurtimizda chop etilgan jurnalga obuna bo‘lish

huquqidan ham mahrum edilar.

Sho‘rolar zamonida yashirin faoliyat yuritgan diniy saboq olishga qaratilgan

hujralar ta‘qibga uchragan. Sovet Ittifoqi vaqtida O‘zbekiston Markaziy Osiyoning

diniy savod chiqarish markazi bo‘lib kelgan. Yashirin tashkil qilingan hujralarda

Qirg‘iziston, Qozog‘iston va Rossiyadan toliblar kelib saboq olishgan. Bunday

hujralardagi saboqlarda mumtoz arab tili va aqida darslari o‘rgatilgan. Hadislar va

Payg‘ambar Muhammad (s.a.v) hamda sahobalarning hayotidan darslar o‘tilgan.

Shuningdek, Sovet mulozimlari musulmonlarning diniy erkinligi uchun barcha

sharoit muhayyo qilinganini ta‘kidlasalar ham, ushbu darslarning barchasi yashirin

tarzda tashkil qilingan.


background image

Actual problems of the history of Uzbekistan / Актуальные проблемы истории Узбекистана

461

"Kommunistik blok cho‘kishi bilan dunyoda Islom o‘rtaga chiqdi. Manzara

tamoman o‘zgardi. Raqamlarga qarasak, sovetlar davrida masjidlar soni 89 ta

bo‘lgan. (“XX asr boshlarida birgina Buxoroning o‘zida 360 masjid, 140 madrasa,

360 boshlang‘ich diniy maktab va boshqa binolar bor edi”

[4: 16].

Mustaqillik yillari boshida O‘zbekistonning o‘zida 8000 masjid bor edi.

Hozirgi siyosat natijasida bu 2202 taga tushirildi”. Hozirgi kunga kelib diniy

bag‘rikenglik va millatlararo totuvlik (tolerantlik) yo‘nalishida amalga

oshirilayotgan islohotlar, tub o‘zarishlar jarayonlari davomida masjidlar soni

yildan-yilga oshib bormoqda.

Foydalanilgan manba va adabiyotlar:

1.

Бартольд В.В. Мусульманский мир. – П.,1922.

2.

Алексеев В. Иллюзии и догмы. – М.,1991.

3.

Салмонов А. Ўзбекистонда совет ҳокимиятининг диний сиёсати:

уйдирма ва тарих ҳақиқати. – Т.:Тафаккур, 2015.

4.

Эргашев Б.Х. Идеология национально–освободитульного движение в

Бухарском эмирате. – Т.: Фан, 1991.

“TURKISTON TO‘PLAMI” O‘ZBEKISTON TARIXINI O‘RGANISHDA

MUHIM MANBA SIFATIDA

Yo‘ldoshev S.V.

FarDU, O‘zbekiston tarixi kafedrasi dotsenti, (PhD

)

Boboyev M.Q.

FarDU, I bosqich magistranti

Annotatsiya: Ushbu maqolada Rossiya imperiyasi va Sobiq ittifoq davrida yozilgan

“Turkiston to’plami” asosida mamlakatimiz tarixiga oid bo‘lgan ma’lumotlar tahlil qilingan.
Bundan tashqari ushbu maqolada mamlakatimizning Rossiya imperiyasi davrida yuz bergan
ijtimoiy-siyosiy jarayonlar va “Turkiston to’plami” tarixshunosligi haqida qisqacha bayon
etilgan.

Kalit so‘z va iboralar: Turkiston to‘plami, Rossiya imperiyasi, Turkiston, etnomadaniyat,

xo‘jalik hayot, mustamlaka, manbashunoslik, qiyosiy tahlil.

Annotation: This article analyzes information about the history of our country based on

the “Turkestan Collection” written during the Russian Empire and the Former Soviet Union. In
addition, this article briefly describes the socio-political processes of our country during the
Russian Empire and the historiography of the “Turkestan Collection”.

Key words and phrases: Turkestan collection, Russian Empire, Turkestan, ethnoculture,

economic life, colony, source studies, comparative analysis.

Библиографические ссылки

Бартольд В.В. Мусульманский мир. – П.,1922.

Алексеев В. Иллюзии и догмы. – М.,1991.

Салмонов А. Ўзбекистонда совет ҳокимиятининг диний сиёсати: уйдирма ва тарих ҳақиқати. – Т.:Тафаккур, 2015.

Эргашев Б.Х. Идеология национально–освободитульного движение в Бухарском эмирате. – Т.: Фан, 1991.

inLibrary — это научная электронная библиотека inConference - научно-практические конференции inScience - Журнал Общество и инновации UACD - Антикоррупционный дайджест Узбекистана UZDA - Ассоциации стоматологов Узбекистана АСТ - Архитектура, строительство, транспорт Open Journal System - Престиж вашего журнала в международных базах данных inDesigner - Разработка сайта - создание сайтов под ключ в веб студии Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil - ilmiy elektron jurnali yuridik va jismoniy shaxslarning in-Academy - Innovative Academy RSC MENC LEGIS - Адвокатское бюро SPORT-SCIENCE - Актуальные проблемы спортивной науки GLOTEC - Внедрение цифровых технологий в организации MuviPoisk - Смотрите фильмы онлайн, большая коллекция, новинки кинопроката Megatorg - Доска объявлений Megatorg.net: сайт бесплатных частных объявлений Skinormil - Космецевтика активного действия Pils - Мультибрендовый онлайн шоп METAMED - Фармацевтическая компания с полным спектром услуг Dexaflu - от симптомов гриппа и простуды SMARTY - Увеличение продаж вашей компании ELECARS - Электромобили в Ташкенте, Узбекистане CHINA MOTORS - Купи автомобиль своей мечты! PROKAT24 - Прокат и аренда строительных инструментов