ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 6, issue 1, Fevral 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
323
FOTOSINTEZ JARAYONI XUSUSIYATLARI
Musayeva Muborak Maribjanovna
Andijon shahar 1-son kasb-hunar maktabi biologiya fani o'qituvchisi
Siz biror marta daraxtni bagʻringizga bosganmisiz? Agar yoʻq boʻlsa, bu borada biroz oʻylab
koʻrishingizni tavsiya qilamiz. Shuni unutmaslik kerakki, biz – butun insekundt bu hayotda
mavjudligimiz uchun yorugʻlik energiyasini oʻzida ushlab qoluvchi oʻsimliklar va boshqa tirik
organizmlar oldida qarzdormiz. Quyosh ekotizimlarni doimiy energiya manbai bilan
taʼminlagani bois ham Yer yuzida hayot mavjud.
Insonlar bilan bir qatorda barcha organizmlar oʻsish, rivojlanish va koʻpayishda metabolik
reaksiyalarni amalga oshirish uchun energiyadan foydalanadi. Ammo organizmlar oʻzlarining
metabolik ehtiyojlari uchun yorugʻlik energiyalaridan toʻgʻridan toʻgʻri foydalana olmaydi.
Aksincha, yorugʻlik energiyasi birinchi navbatda fotosintez reaksiyalari yordamida kimyoviy
energiyaga aylanishi kerak boʻladi.
Fotosintez
bu yorugʻlik energiyasining uglevod shaklida kimyoviy energiyaga aylanishi
jarayonidir. Yorugʻlik energiyasi orqali amalga oshadigan ushbu jarayonda glyukoza
molekulalari (yoki boshqa molekulalar) suv va karbonat angidriddan hosil boʻladi va qoʻshimcha
mahsulot sifatida kislorod ajraladi. Glyukoza (uglevod) molekulalari organizmni ikki muhim
manba: energiya va organik uglerod bilan taʼminlaydi.
Energiya.
Glyukoza molekulalari hujayra uchun quvvat manbai boʻlib xizmat qiladi: ulardagi
kimyoviy energiya hujayraning nafas olishi va fermentatsiya jarayonlari orqali ajratib olinadi.
Ushbu jarayonlar orqali kichkina energiya tashuvchi molekula adenozin trifosfat molekulasi –
ATFATF start text, A, T, F, end text hosil boʻladi. Hujayra energiyaga ehtiyoj sezganda ATF
molekulalari parchalanadi va energiya ajralib chiqadi.
Fiksatsiyalangan uglerod.
Karbonat angidriddagi uglerod anorganik uglerod boʻlib, u organik
molekulalarga birlashishi mumkin; ushbu jarayon –
uglerod fiksatsiyasi
, hosil boʻlgan organik
uglerod esa
fiksatsiyalangan uglerod
deb ataladi. Fotosintez jarayoni davomida
fiksatsiyalangan va qand moddalariga birikkan uglerod hujayra ehtiyojlariga qarab organik
molekulalarning boshqa turlarini hosil qilishda foydalanilishi mumkin.
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 6, issue 1, Fevral 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
324
Fotosintez jarayonida quyosh energiyasi yigʻilib, glyukoza molekulalari suv va karbonat
angidriddan foydalangan holda kimyoviy energiyaga aylantiriladi. Ikkilamchi mahsulot sifatida
kislorod hosil boʻladi.
Fotosintez qiluvchi organizmlar, jumladan, oʻsimliklar, suv oʻtlari va baʼzi baktreriyalar ham
oʻta muhim ekologik ahamiyatga ega. Ular yorugʻlikdan foydalanib qand moddalarini sintezlaydi
va kimyoviy energiya va fiksatsiyalangan uglerodni ekotizimga olib kiradi. Ushbu organizmlar
yorugʻlik energiyasidan foydalangan holda oʻzlarining ozuqalarini ishlab chiqarganliklari, yaʼni
oʻzlari uglevod sintez qilganliklari sababli
fotoavtotroflar
(soʻzma-soʻz: yorugʻlikdan
foydalanib, oʻzini oziqlantiruvchilar) deb nomlanadi.
Insonlar va karbonat angidridni organik birikmalarga oʻzgartira olmaydigan boshqa
organizmlar
geterotroflar
deb nomlanadi. Geterotroflar boshqa organizmlar yoki ularning
ikkilamchi mahsulotlarini isteʼmol qilgan holatda uglevod bilan taʼminlanadi. Hayvon,
zamburugʻ, koʻpgina prokariot va ptotistlar ham geterotrof organizmlar sirasiga kiradi.
Fotosintez ekotizimni organik uglerod va energiya bilan taʼminlashdan tashqari, Yer
atmosferasining shakllanishida ham katta oʻrin tutadi. Fotosintez qiluvchi organizmlarning
aksariyati ikkilamchi mahsulot sifatida kislorod gazini hosil qiladi. Hozirgi kunda mavjud
boʻlgan sianobakteriyalarga oʻxshash bakteriyalarda fotosintezning paydo boʻlishi 333 milliard
yil oldin Yerdagi hayotni butunlay oʻzgartirib yuborgan11start superscript, 1, end superscript.
Ushbu bakteriyalar oʻzlari ishlab chiqargan kislorodni asta-sekin Yerning kislorod kam boʻlgan
atmosferasiga ajratib turgan va kislorod konsentratsiyasi koʻpayishiga sabab boʻlgan. Ushbu
jarayon natijasida aerob hayot shaklida yashovchi organizmlar – hujayraning nafas olishi uchun
kisloroddan foydalanuvchi organizmlarning evolyutsiyasiga taʼsir koʻrsatdi. Ushbu farazga koʻra,
agar oʻsha fotosintezlovchi organizmlar boʻlmaganda, hozir Yer yuzidagi koʻplab boshqa
jonzotlar kabi biz ham mavjud boʻlmas edik.
Fotosintezlovchi organizmlar atmosferadan juda koʻp miqdordagi karbonat angidridni
oʻzlashtiradi va karbonat angidrid tarkibidagi uglerod atomlaridan organik molekulalarni
sintezlashda foydalanadi. Agar yer yuzidagi oʻsimlik va suv oʻtlari miqdori koʻpaymasa,
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 6, issue 1, Fevral 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
325
atmosferada koʻp miqdorda gaz yigʻila boshlaydi. Bu esa issiqlikning toʻplanishi va iqlim
oʻzgarishiga olib keladi. Koʻp olimlar oʻrmonlar va boshqa oʻsimliklar dunyosini saqlab qolish
orqali karbonat angidrid miqdori ortib ketishining oldini olish mumkinligiga ishonadi.
Oʻsimliklar Yer yuzidagi eng keng tarqalgan avtotroflardir. Yashil oʻsimliklarning barcha
toʻqimalari fotosintez qilish xususiyatiga ega, ammo fotosintez jarayonining katta qismi odatda
barglarda sodir boʻladi. Bargning oʻrta qavatidagi hujayralar
mezofill
deb nomlanib, fotosintez
sodir boʻluvchi asosiy joydir.
Koʻplab oʻsimliklarning barglari yuzasida
ogʻizchalar
deb nomlanadigan maxsus teshiklar bor
va ular mezofill qavatiga karbonat angidrid kirib, kislorod chiqishini taʼminlaydi.
Bargning bosqichma-bosqich kattalashtirib borilgan diagrammasi. 1-kattalashtirish: butun barg;
2-kattalashtirish: barg ichidagi mezofill toʻqima; 3-kattalashtirish: bir dona mezofill hujayra; 4-
kattalashtirish: mezofill hujayra ichidagi xloroplast; 5-kattalashtirish: tilakoid toʻplami – grana –
hamda xloroplast ichidagi stroma.
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 6, issue 1, Fevral 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
326
Har
bir
mezofill
hujayra
fotosintez
reaksiyalarini
amalga
oshirishga
ixtisoslashgan xloroplastlar deb ataluvchi organellalardan tashkil topgan. Har bir xloroplastning
ichida disksimon
tilakoidlar
deb ataluvchi tuzilmalar – qavat-qavat terilgan quymoqlarni
eslatuvchi –
grana
larni hosil qiladi. Tilakoid membranasida yorugʻlikni yutuvchi
xlorofillar
deb
nomlanuvchi yashil rangli pigmentlar mavjud. Grana atrofidagi suyuqlik bilan toʻlgan
boʻshliq
stroma
deb nomlanadi va tilakoid disklari ichidagi boʻsh qism
tilakoid boʻshligʻi
deb
nomlanadi. Xloroplastlarning turli qismlarida bir-biridan farq qiluvchi har xil kimyoviy
reaksiyalar sodir boʻladi.
Fotosintez oʻsimliklar bargida juda ham koʻp bosqichlarda sodir boʻladi, lekin bu reaksiyalarni
ikkita katta guruhga ajratish mumkin: yorugʻlik bosqichi reaksiyalari va Kalvin sikli.
Yorugʻlik bosqichi reaksiyalari
tilakoid membranalarida sodir boʻladi va doimiy yorugʻlik
energiyasi taʼminotini talab qiladi. Xlorofillar bu yorugʻlik energiyasini yutib, uni ikki xil
birikma: ATFATFstart text, A, T, F, end text – energiya saqlovchi molekula
va NADFHNADFHstart text, N, A, D, F, H, end text – elektron tashuvchi molekulalarni hosil
qilish orqali kimyoviy energiyaga aylantiradi. Bu jarayon davomida biz nafas oladigan kislorod
ham suv molekulalaridan ajratib olinadi.
Kalvin sikli – yorugʻlik ishtirokisiz amalga oshuvchi reaksiyalar
yoki
qorongʻilik bosqichi
reaksiyalari
deb ham ataladi. Ushbu jarayon xloroplastning stroma deb ataluvchi qismida
amalga oshadi va toʻgʻridan toʻgʻri yorugʻlikni talab qilmaydi. Balki Kalvin sikli karbonat
angidridni oʻzlashtirish uchun yorugʻlik bosqichi reaksiyasi mahsulotlari ATF va NADFHdan
foydalanadi hamda uch uglerodli qand modda – glitserinaldegid-3-fosfat (G3F) molekulalarini
hosil qiladi. Bu molekulalardan esa glyukoza hosil boʻladi.
Fotosintez va hujayraning nafas olishi jarayonlarini oʻzaro solishtiramiz
Umumiy reaksiyalar darajasida olib qarasak, fotosintez va hujayraning nafas olishi qarama-
qarshi jarayonlardir. Faqat ular quyidagi diagrammada koʻrsatilganidek, yutilgan yoki ajratib
chiqarilgan energiya shakli boʻyicha farqlanadi.
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 6, issue 1, Fevral 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
327
Sodda qilib aytsak, fotosintez va hujayraning nafas olishi bir-biriga teskari boʻlgan reaksiyalardir.
Fotosintez quyosh energiyasini yigʻib, kimyoviy energiya sifatida suv va karbonat angidriddan
glyukoza hosil qiladigan jarayon hisoblanadi. Kislorod esa ikkilamchi mahsulot sifatida
chiqariladi. Hujayraning nafas olishida kislorod glyukozani parchalash uchun ishlatiladi va bu
jarayonda kimyoviy energiya va issiqlik ajratib chiqaradi. Ushbu reaksiyaning mahsulotlari
karbonat angidrid va suvdir.
Har bir bosqichni alohida olib qarasak, fotosintez shunchaki hujayra nafas olishining teskari
shakli emasligini sezishingiz mumkin. Aksincha, fotosintez oʻziga xos ajoyib bosqichlardan
tashkil topgan. Ammo fotosintez va hujayraning nafas olishi oʻrtasida sezilarli oʻxshashliklar
ham mavjud.
Misol uchun, fotosintez va hujayraning nafas olishi jarayonlarining ikkovi ham bir
nechta
oksidlanish-qaytarilish
reaksiyalari (elektron almashish bilan boradigan reaksiyalar)
ishtirokida amalga oshadi. Hujayraning nafas olishi reaksiyalarida glyukozadagi elektronlar
kislorodga koʻchib oʻtadi, natijasida suv va energiya ajraladi. Fotosintez reaksiyalarida esa
buning teskarisi sodir boʻladi, yaʼni bu reaksiyalar suvda boshlanib, energiya yutish orqali
glyukoza hosil boʻlishi bilan yakunlanadi. Hujayraning nafas olishi kabi fotosintez
ham H+H+start text, H, end text, start superscript, plus, end superscript konsentratsiya
gradiyentini hosil qilish uchun elektron transport zanjiridan foydalanadi, bu esa xemiosmos
yordamida ATFATFstart text, A, T, F, end text sintezining amalga oshishiga olib keladi.
Agar bu narsalar sizga tanish boʻlmasa, tashvishlanmang! Fotosintezni tushunish uchun
hujayraning nafas olishini bilishingiz shart emas. Shunchaki bilim olish va kuzatishda davom
eting, shunda ushbu hayotiy jarayonning barcha jihatlarini bilib olasiz.
Adabiyotlar
1.Fiziologiya fotosinteza, M., 1982;
2.Polevoy V. V., Fiziologiya rasteniy, M., 1989;
3.Umumiy biologiya, T., 2003;
4.Mavlonov O., Biologiya, T., 2003.
