PEDAGOGIK ISLOHOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI
47
QADIMGI YULDUZ KUZATUVLARIDAN ZAMONAVIY ASTROFIZIK
TELESKOPLARGACHA: INSONIYATNING OSMON BILAN MULOQOTI
Navbahor Qurbanbayeva Shermat qizi
Berdoq nomidagi Qoraqolpoq davlat universiteti
Fizika fakulteti Fizika kafedrasi
ANNOTATSIYA:
Ushbu maqolada insoniyat tarixida osmon jismlarini kuzatish madaniyatining
shakllanishi va u orqali ilm-fanning taraqqiyotiga qo‘shgan hissasi yoritiladi. Qadimgi
sivilizatsiyalar – Mesopotamiya, Misr, Xitoy va Markaziy Osiyodagi yulduz kuzatuvlari, ularning
kalendarlar, navigatsiya va madaniy hayotdagi ahamiyati tahlil qilinadi. Shuningdek, teleskopning
ixtiro qilinishi, klassik optik kuzatuvdan to zamonaviy radio, infraqizil va rentgen
teleskoplargacha bo‘lgan evolyutsiya bosqichlari ochib beriladi. Maqola insoniyatning osmonni
tushunishga bo‘lgan urinishlari, fan va texnologiyaning bu yo‘ldagi yutuqlari va zamonaviy
astrofizika nazariyalarining shakllanishiga bo‘lgan ta’sirini yoritadi.
KALIT SO‘ZLAR:
Yulduz kuzatuvi, qadimgi astronomiya, teleskop, astrofizika, Galileo,
Hubble, James Webb, osmon jismlari, texnologik taraqqiyot, ilmiy inqilob, kosmik observatoriya,
yulduz xaritalari
Insoniyat azaldan osmonni kuzatgan. Quyoshning chiqishi, Oy fazalari, yulduzlar va
sayyoralarning harakati inson tafakkurida chuqur iz qoldirgan. Qadimgi sivilizatsiyalar yulduzlar
harakatiga asoslangan kalendarlar tuzgan, ular orqali ekin ekish va diniy marosimlar vaqti
belgilangandi. Ayniqsa, Mesopotamiya, Misr, Hindiston va Xitoyda astronomik kuzatuvlar davlat
miqyosida olib borilgan. Markaziy Osiyo olimlari, xususan,
Mirzo Ulug‘bek
, Samarqand
rasadxonasi orqali yulduzlarning eng aniq xaritalarini tuzgan.
XVII asrda teleskopning ixtiro qilinishi bilan insoniyat osmonni nafaqat ko‘z bilan, balki asbob
yordamida o‘rganishga kirishdi.
Galileo Galileyning
teleskop orqali Yupiter yo‘ldoshlarini kashf
qilishi astronomiyada yangi davrni boshlab berdi. Bugungi kunda esa
James Webb
,
Hubble
,
ALMA
kabi zamonaviy observatoriyalar orqali insoniyat koinotning chekka nuqtalarigacha nazar
tashlamoqda. Bu kuzatuvlar astrofizika, kosmologiya va koinot tuzilishi haqidagi ilmiy
qarashlarni chuqurlashtirdi.
Mazkur maqolada insoniyatning osmon bilan muloqoti qanday rivojlangani, qanday ilmiy
inqiloblar sodir bo‘lgani, va texnologik taraqqiyot bu sohani qanday o‘zgartirgani tahlil qilinadi.
Ushbu tadqiqot tarixiy, ilmiy va texnologik yondashuvlar asosida olib borildi:
1.
Tarixiy-falsafiy tahlil
Qadimgi sivilizatsiyalardagi astronomik qarashlar, yulduz kuzatuvchilarning roli, diniy va
madaniy kontekstdagi osmon tasavvurlari tarixiy manbalar asosida tahlil qilindi. Jumladan,
babilonliklar yulduz jadvallari, qadimgi Xitoy yillik kuzatuvlari va Islom davrida yozilgan
"Zijlar" o‘rganildi.
2.
Fan tarixi asosida yondashuv
Galileo Galileydan Nyuton, Xershel, Hubble va zamonaviy olimlar kashfiyotlari tahlil qilinib,
astronomik asboblarning rivojlanish bosqichlari ketma-ketlikda ko‘rib chiqildi. Teleskop
turlarining (optik, radio, infraqizil, rentgen va gamma) ilmiy o‘zgarishlarga ta’siri baholandi.
PEDAGOGIK ISLOHOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI
48
3.
Texnologik yondashuv
Zamonaviy teleskop tizimlari (Hubble, James Webb, Chandra, Kepler, ALMA, VLT) ishlash
prinsiplari, ular asosida yig‘ilgan ilmiy ma’lumotlar, ularning optik komponentlari va sun’iy
yo‘ldosh texnologiyalari o‘rganildi.
4.
Komparativ tahlil
Qadimgi astronomiya bilan zamonaviy astrofizika o‘rtasidagi tafovutlar va umumiyliklar
solishtirildi. Yulduzlarni faqat ko‘z bilan kuzatishdan to spektroskopik tahlil asosida ularning
tarkibini aniqlashgacha bo‘lgan yutuqlar tahlil qilindi.
5.
Manbashunoslik
Ilmiy maqolalar, qadimgi qo‘lyozmalar, observatoriya hisoboti va zamonaviy tadqiqot
hisobotlariga tayangan holda tahlil qilindi.
Tadqiqot davomida quyidagi muhim natijalarga erishildi:
Qadimgi sivilizatsiyalar
– Mesopotamiya, Misr, Xitoy va Markaziy Osiyo – astronomiyani
amaliy hayotga tatbiq etgan bo‘lib, yulduzlar asosida kalendarlar, navigatsiya tizimlari va diniy
marosimlar ishlab chiqilgan.
Mirzo Ulug‘bekning astronomik ishlari
, xususan “Zij-i Ko‘ragoniy”, Osiyo va Yevropada uzoq
vaqtgacha eng aniqligi bilan tan olingan yulduz xaritalaridan biri bo‘lgan.
Galileo Galiley tomonidan ixtiro qilingan teleskop
osmon jismlarini asbob yordamida
kuzatishga yo‘l ochdi va ilm-fanda inqilob yasadi. Teleskopik kuzatuvlar Yupiter yo‘ldoshlari, Oy
kraterlari va Quyosh dog‘larini kashf etishga olib keldi.
Zamonaviy teleskoplar
, ayniqsa
Hubble
va
James Webb
kabi kosmik observatoriyalar,
koinotning milliardlab yillik tarixini o‘rganish, galaktikalarning shakllanishi, qora tuynuklar,
ekzoplanetalar va kosmik fon nurlanishlarini tahlil qilish imkonini bermoqda.
Optik, radio, infraqizil va rentgen diapazonlarida ishlovchi teleskoplar
turli elektromagnit
to‘lqin diapazonlarida ma’lumot to‘plab, osmon jismlarining harorati, tarkibi va harakatini chuqur
tahlil qilish imkonini yaratmoqda.
Tadqiqot shuni ko‘rsatdiki, insoniyatning osmon bilan muloqoti ko‘p bosqichli, murakkab va
tarixan chuqur ildizlarga ega jarayon bo‘lgan. Dastlabgi yulduz kuzatuvlari diniy, agrar va
navigatsion ehtiyojlarga asoslangan bo‘lsa, bugungi kunda astronomik kuzatuvlar astrofizik
nazariyalarni isbotlash, koinotning tarkibi va kelib chiqishini aniqlashga xizmat qilmoqda.
Qadimgi astronomlar
– matematik bilim va kuzatuv asosida ishlagan bo‘lsa, zamonaviy olimlar
spektroskopiya, fotometriya va kompyuter modellashtirishdan foydalanmoqda. Bu esa ilm-fan
uslublaridagi tub o‘zgarishlarni ifodalaydi.
Galileodan boshlab Nyuton, Hubble, va zamonaviy fiziklar
tomonidan olib borilgan
tadqiqotlar koinot tushunchasini mutlaqo o‘zgartirdi: koinot statik emas, balki kengaymoqda, vaqt
va makon nisbiydir, va har bir yulduz, galaktika o‘z evolyutsiyasiga ega.
Zamonaviy teleskoplar orqali
qilingan kuzatuvlar nafaqat osmon jismlarini aniqlash, balki
ularning kimyoviy tarkibi, spektral xususiyatlari va haroratini aniqlashga xizmat qilmoqda.
Masalan, James Webb teleskopi orqali ilk galaktikalar va potentsial yashashga yaroqli
ekzoplanetalar o‘rganilmoqda.
PEDAGOGIK ISLOHOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI
49
Insoniyat tarixida osmon bilan muloqot har doim hayrat, ilhom va ilmiy izlanish manbai bo‘lib
kelgan. Tadqiqotdan quyidagi xulosalar chiqarildi:
Qadimgi yulduz kuzatuvlari
nafaqat astronomik bilim, balki sivilizatsiyalar taraqqiyoti,
vaqtni o‘lchash va davlat boshqaruvida ham muhim rol o‘ynagan.
Teleskop ixtirosi
orqali astronomiya haqiqiy ilmiy soha sifatida shakllangan va
astrofizika fanining poydevori yaratilgan.
Zamonaviy teleskoplar
, ayniqsa kosmik teleskoplar, insoniyatga koinotni turli to‘lqin
diapazonlarida ko‘rish, vaqt mashinasidek o‘tmishdagi yulduz va galaktikalarni kuzatish imkonini
bermoqda.
Ilm-fanning tarixiy taraqqiyotida osmonni kuzatish orqali insoniyat o‘zini va mavjudlikni
anglashga harakat qilib kelgan; bu izlanishlar davom etmoqda va fan olamining kengayishiga
xizmat qilmoqda.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1.
Sagan, Carl. Cosmos. Random House, 1980.
2.
Hoskin, Michael. The Cambridge Illustrated History of Astronomy. Cambridge University
Press, 1997.
3.
Gingerich, Owen. The Book Nodiv Read: Chasing the Revolutions of Nicolaus
Copernicus. Walker, 2004.
4.
Ulugh Beg. Zij-i Ko‘ragoniy. Samarqand Rasadxonasi nashri, 15-asr.
5.
NASA. James Webb Space Telescope Science Summary.
6.
Tyson, Neil deGrasse. Astrophysics for People in a Hurry. W. W. Norton, 2017.
7.
Kuhn, Thomas. The Structure of Scientific Revolutions. University of Chicago Press, 1962.
8.
Freedman, Roger, and Kaufmann, William. Universe. W.H. Freeman & Co., 2014.
9.
Doran, Rosa. Astronomy for Educators. Springer, 2021.
10.
Hubble Space Telescope Archive. European Space Agency (ESA), 2022.
