PEDAGOGIK ISLOHOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI
191
KOGNITIV LINGVISTIKA DOIRASIDA TUSHUNCHA VA KONSEPTGA OID
YONDASHUVLARNING QIYOSIY TAHLILI
Karimjonova Shahlo Ravshanjonovna
shahloxonkarimjonova@gmail.com
Farg‘ona davlat universiteti
Ingliz tili amaliy kursi kafedrasi
katta o‘qituvchisi (PhD)
Annotatsiya:
Mazkur maqolada kognitiv lingvistika sohasida mavjud bo‘lgan yondashuvlar
turlari – psixolingvistik, neyropsixolingvistik, semantik, mantiqiy, madaniy, individual-nutqiy va
lingvokulturologik yondashuvlar keng qamrovda tahlil qilinadi. Y.Balashova va A.V.Kostin
tomonidan ilgari surilgan nazariy yondashuvlar asosida til va tafakkur o‘rtasidagi murakkab
munosabatlar ochib beriladi. Ushbu yondashuvlarning har biri tilni inson bilish jarayoni, madaniy
merosni saqlash vositasi hamda individual tafakkur ifodasi sifatida o‘rganishga xizmat qiladi.
Ayniqsa, “tushuncha” va “konsept” terminlari o‘rtasidagi semantik farqlar, ularning amaliy
qo‘llanilishi kognitiv lingvistika doirasida qiyosiy tahlil qilinadi. Maqola kognitiv
yondashuvlarning interdisiplinar xususiyatlarini ochib berar ekan, tilshunoslikda zamonaviy ilmiy
qarashlarning uyg‘unlashuvini aks ettiradi.
Kalit so‘zlar:
kognitiv lingvistika, tushuncha, konsept, psixolingvistika, neyropsixolingvistika,
semantika, lingvokulturologiya, tafakkur, madaniy yondashuv, til va ong munosabati
Annotation.
This article provides a comprehensive analysis of various approaches in the field of
cognitive linguistics, including psycholinguistic, neuropsycholinguistic, semantic, logical, cultural,
individual-speech, and linguocultural approaches. Based on the theoretical perspectives proposed
by Y.Balashova and A.V.Kostin, the complex relationship between language and cognition is
explored. Each approach serves to study language as a cognitive process, a means of preserving
cultural heritage, and an expression of individual thought. Special attention is given to the
semantic differences between the terms “concept” and “notion,” along with their practical
application in cognitive linguistics. The article highlights the interdisciplinary nature of cognitive
approaches, reflecting the integration of modern scientific perspectives in linguistics.
Keywords:
cognitive linguistics, notion, concept, psycholinguistics, neuropsycholinguistics,
semantics, linguoculturology, cognition, cultural approach, language and mind relationship
Y.Balashova kognitiv lingvistikada quyidagi yondashuvlarini ham ajratib ko‘rsatadi: psixologik,
psixolingvistik, neyropsixolingvistik, semantik, mantiqiy tahlili va an’anaviy lingvistika
doirasidagi yondashuv. Bu yondashuvlarda ko‘pincha “tushuncha” va “konsept” terminlari aynan
bir narsa sifatida qaraladi. Y.Balashovaning keltirgan yondashuvlari kognitiv lingvistika
sohasining keng ko‘lamli va ko‘p qirraliligini aks ettiradi. Quyida mazkur fikrlarni qisqacha
sharhlash mumkin:
1. Psixolingvistik yondashuv. Bu yondashuvlar inson ongining tilni qay tarzda qabul
qilishi va qayta ishlashi, shuningdek, psixologik omillarning tilga ta’sirini tahlil qiladi. Ular
kognitiv jarayonlarni anglashda muhimdir, chunki til va fikrlash bir-biriga chambarchas bog‘liq.
2. Neyropsixolingvistik yondashuv. Ushbu yondashuv miya faoliyati va til o‘rtasidagi
bog‘liqlikni o‘rganadi. Zamonaviy texnologiyalar (masalan, neyrologiya va miyani skanerlash
usullari) yordamida tilning kognitiv jarayonlar bilan qanday aloqada ekanligini chuqur tahlil qilish
imkoniyati mavjud.
PEDAGOGIK ISLOHOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI
192
3. Semantik yondashuv. Ma’no bilan ishlash, tushunchalarni aniqlash va konseptlar tahlili
kognitiv lingvistikaning markaziy yo‘nalishlaridan biridir. Ushbu yondashuv tushunchalar va
so‘zlarning semantik maydonlari bilan bog‘liq masalalarni hal etishga qaratilgan.
4. Mantiqiy-tushunchaviy va mantiqiy tahlil. Ushbu
yondashuvlar madaniy konseptlarni aniqlashda va ularning tizimli tahlilini o‘tkazishda ishlatiladi.
Bu til va madaniyat o‘rtasidagi aloqani chuqurroq anglashga yordam beradi.
5. An’anaviy lingvistika doirasidagi yondashuv. “Tushuncha” va “konsept” terminlarini
aynan bir narsa deb qarash ayrim tilshunoslar tomonidan tanqid qilingan. Chunki tushuncha,
odatda, mantiq va bilim doirasida ishlatilsa, konsept ko‘proq madaniyat va hissiy tarkibni ham o‘z
ichiga oladi. Ushbu yondashuv nazariy jihatdan oddiyroq bo‘lsa-da, tilshunoslikda uni
ishlatishning chegaralari aniqlashtirilishi kerak.
Kognitiv lingvistikada lingvokulturologik yo‘nalishni A.V.Kostin ham ajratib ko‘rsatadi.
Uning ta’rifiga ko‘ra, lingvokulturologik yondashuv tilning kumulyativ (yig‘iluvchi) funksiyasi
haqidagi g‘oyaga asoslanadi. Aynan shu funksiya yordamida til xalqning tajribasini,
dunyoqarashini va dunyoni his qilish tarzini aks ettiradi, saqlaydi va avlodlarga yetkazadi. Ushbu
konsepsiyaga ko‘ra, til – dunyoni birlamchi konseptualizatsiya qilish va inson tajribasini
ratsionalizatsiya qilishning universal shakli bo‘lib, u dunyo haqidagi ongsiz va tabiiy bilimlarning
ifodachisi va saqlovchisi, shuningdek, inson hayotidagi ijtimoiy jihatdan muhim voqealarning
tarixiy xotirasi sifatida namoyon bo‘ladi.
A.V.Kostin zamonaviy kognitiv lingvistikaning bir qator yondashuvlarini ham ajratib
ko‘rsatadi:
Mental-faoliyat yondashuvi (S.A.Askoldov) tafakkur va faoliyat o‘rtasidagi bog‘liqlikni
o‘rganadi, bu esa tilni ong jarayonlarining ifodasi sifatida tushunishga imkon beradi.
Individual-nutqiy yondashuv (D.S.Lixachev) shaxsning individual xususiyatlari va uning
tilga bo‘lgan ta’sirini aks ettiradi. Bu, ayniqsa, mualliflik uslubi va shaxsiy dunyoqarashni tahlil
qilishda dolzarbdir.
Semantik yondashuv (N.F.Alefirenko, A.Vejbitskaya, V.V.Kolesov, I.P.Mixalchuk,
V.P.Neroznak) til birliklarining ma’nosini tushunishda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Ayniqsa,
A.Vejbitskaya va uning universal semantik tamoyillarni ishlab chiqishdagi ishlari tilshunoslik va
kognitiv tadqiqotlar uchun asosiy yo‘nalishlardan biridir. I.P.Mixalchuk va V.P.Neroznakning
semantik yondashuvga oid ishlari tilshunoslikda muhim ahamiyatga ega. I.P.Mixalchukning
tadqiqotlari til birliklarining semantik tahliliga qaratilgan bo‘lib, ularning ma’no tuzilishini
o‘rganishga katta hissa bo‘lib qo‘shilgan. V.P.Neroznak esa lisoniy shaxs tushunchasini idiolekt
va polilekt shaxsga ajratib, til va shaxs munosabatlarini o‘rganishda yangi yondashuvlarni taklif
etgan. Uning ishlari lingvopersonologiya sohasida, xususan, lisoniy shaxsning struktural,
kommunikativ va strategik ahamiyatini tadqiq etishda muhim o‘rin tutadi.
Madaniy yondashuv (Y.S.Stepanov, V.I.Karasik) esa ma’no va madaniyatning bir-biriga
ta’sirini o‘rganadi. Bu yondashuv til orqali madaniy kodlar va stereotiplarni tahlil qilish imkonini
beradi.
Mantiqiy yondashuv (N.D.Arutyunova, T.V.Buligina, A.D.Shmelev, G.V.Makovich,
R.I.Pavilenis, M.R.Proskuryakov, I.G.Proskuryakov) konseptlarning tuzilishini va ularning
mantiqiy tartibini o‘rganadi. Bu yondashuv tilning ichki strukturasi va uning tartiblarini tahlil
qilishda muhimdir.
PEDAGOGIK ISLOHOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI
193
Kognitiv yondashuv (A.P.Babushkin, E.S.Kubryakova, Z.D.Popova, I.A.Sternin,
G.V.Tokaryev, J.F.Rishar, S.X.Lyapin, A.V.Kravchenko, G.A.Voloxina, G.V.Bikova) esa til va
tafakkur o‘rtasidagi munosabatni o‘rganib, kognitiv jarayonlar (masalan, konseptualizatsiya va
kategorizatsiya) orqali tilning faoliyatini tushunishga yordam beradi.
Lingvokulturologik yondashuv (S.G.Vorkachev, V.N.Teliya, F.F.Farxutdinova) tilni
madaniyat bilan bog‘lab, xalqning dunyoqarashi, tarixiy xotirasi va madaniy identifikatsiyasini
o‘rganadi. Bu yondashuv tilning kumulyativ funksiyasi (madaniy merosni saqlash va uzatish)ni
tushunishda muhim ahamiyatga ega.
Bu yondashuvlar kognitiv lingvistikaning xilma-xil aspektlarini o‘zida aks ettirib, til va
tafakkur o‘rtasidagi munosabatlarni turli nuqtayi nazarlardan tahlil qilishga imkon beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Балашова Е.Ю. Концепты любовь и ненависть в русском и американском языковых
сознаниях: Автореф. дисс. … канд. филол. наук. – Саратов, 2004. – С. 6.
2. Костин А.В. Способы концептуализации обиходно-бытовых понятий в разножанровых
произведениях В.И.Даля (на материале концепта “вода”): Автореф. дисс. … канд. филол.
наук. – Иваново, 2002. – С. 6.
3. Karimjonova, S. (2025). O ‘ZBEK VA INGLIZ TILLARIDA VIZUAL KOGNITIV
FE’LLARNING GRAMMATIK SHAKLLARI VA YASALISH USULLARI. Инновационные
исследования в современном мире: теория и практика, 4(21), 29-31.
4. Karimjonova, S. (2025). INGLIZ TILIDAGI VIZUAL-KOGNITIV FE’LLARNING
LOKUTIV,
ILLOKUTIV
VA
PERLOKUTIV
NUTQ
AKTLARIDAGI
FUNKSIYALARI. Nordic_Press, 8(0008).
5. Karimjonova, S. (2025). O ‘ZBEK TILIDAGI VIZUAL-KOGNITIV FE’LLARNING
LOKUTIV, ILLOKUTIV VA PERLOKUTIV NUTQ AKTLARIDAGI FUNKSIYALARI. "
Issues of Turkish Philology", 1(1).
6. Karimjonova, S. (2025). A COGNITIVE LINGUISTIC PERSPECTIVE OF VISUAL
COGNITIVE VERBS. Инновационные исследования в современном мире: теория и
практика, 4(14), 86-88.
7. Karimjonova, S. (2025). VISUAL COGNITIVE VERBS IN UZBEK AND ENGLISH: A
COMPARATIVE
ANALYSIS
OF
SEMANTICS,
CULTURE,
AND
PERCEPTION. Современные подходы и новые исследования в современной науке, 4(6), 52-
54.
8. Ravshanjonovna, K. S. (2025). COMPARATIVE STRUCTURAL ANALYSIS OF VISUAL
COGNITIVE VERBS IN UZBEK AND ENGLISH: MORPHOLOGICAL, SYNTACTIC, AND
SEMANTIC PERSPECTIVES. Web of Scientists and Scholars: Journal of Multidisciplinary
Research, 3(5), 138-145.
