INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 13, issue 2, September 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
20
MARKAZIY OSIYODA AGROFOTOVALTAIK TIZIMLAR ORQALI SUV
RESURSLARINI TEJASH :MIKRO IQLIM VA SUG’ORISH SAMARADORLIGI
Muxtorjonov Shohruh Muzaffar o’g’li,
Qayumov Javohir Abduqahhor o’g’li
Annotatsiya:
Markaziy Osiyoning quruq-issiq iqlimida sug‘oriladigan dehqonchilik yuqori
bug‘lanish va suv ta’minoti cheklovlari bilan yuzlashmoqda. Agrofotovoltaik (APV) tizimlar —
ekinlar ustida yoki oralig‘ida joylashtirilgan fotopanellar — mikroiqlimni yumshatish
(radiatsiya oqimini tartibga solish, barg/kanop haroratini pasaytirish, VPDni barqarorlashtirish)
orqali evapotranspiratsiyani kamaytirishi va tuproq namligining saqlanishini yaxshilashi
mumkin. Ushbu tezis Markaziy Osiyo sharoitida APV ostida yorug‘lik rejimi (PPFD/DLI),
havo/barg harorati, nisbiy namlik va tuproq namligi dinamikasini o‘lchash hamda Penman–
Monteith yondashuvi orqali ET₀/ETc ni baholab, sug‘orish talabidagi o‘zgarishni miqdoriy
aniqlaydi. Dizayn parametrlari (GCR, qator oralig‘i, balandlik, burchak, monofatsial/bifatsial va
fiks/treking) bo‘yicha ssenariy modellashtirilib, irrigatsiya suv unumdorligi (IWP) hamda
qo‘shaloq yer samaradorligi ko‘rsatkichlari (LER/EFW-LER) bilan natijalar tahlil qilinadi.
Kutilayotgan natijalar APVning suvni tejash va sug‘orish samaradorligini oshirishdagi rolini
ilmiy asoslash hamda hududiy tavsiyalar ishlab chiqishga xizmat qiladi.
Kalit so‘zlar
: agrofotovoltaik (APV), mikroiqlim, suv tejash, sug‘orish samaradorligi,
Markaziy Osiyo
Kirish.
Markaziy Osiyoda qishloq xo‘jaligi yalpi mahsulotining katta qismi sug‘oriladigan
maydonlarga tayanadi; shu bilan birga, yozgi issiq to‘lqinlar, yuqori radiatsiya va bug‘lanish
fonida suv resurslariga bosim ortib bormoqda. Sharoitga mos, yer–energiya sinergiyasini
yaratadigan yechimlardan biri — agrofotovoltaik (APV) tizimlaridir. APV panellari ta’sirida
hosil bo‘ladigan selektiv soyalash va lokal aerodinamika oqimlari kanop mikroiqlimini
yumshatib, barg haroratini pasaytirishi, VPD ni me’yorlashtirishi va natijada ETc ni
qisqartirishi mumkin; bu esa sug‘orish chastotasi va me’yorlarini ilmiy asosda optimallashtirish
imkonini beradi. Shu bilan birga, ishlab chiqarilgan elektr energiyasi nasoslash va saqlash
jarayonlarini quvvatlantirib, irrigatsiya tizimlarining energiya izini kamaytiradi.
Ushbu tadqiqotning maqsadi — Markaziy Osiyo sharoitida APV ostida mikroiqlim–
evapotranspiratsiya–sug‘orish o‘zaro bog‘liqligini miqdoriy baholash va suv tejash salohiyatini
aniqlashdir. Buning uchun (i) yorug‘lik rejimi (PPFD/DLI), havo/barg harorati, nisbiy namlik
va tuproq namligi bo‘yicha dala o‘lchovlari olib boriladi; (ii) Penman–Monteith asosida ET₀
hisoblanib, ekin koeffitsientlari bilan ETc aniqlanadi; (iii) sug‘orish jadvallari va me’yorlari
IWP (Irrigation Water Productivity) ko‘rsatkichlari orqali qayta sozlanadi; (iv) dizayn omillari
— yer qoplash koeffitsienti (GCR), qator oralig‘i, balandlik va burchak, monofatsial/bifatsial
hamda fiks/treking konfiguratsiyalar — ekin turlari (paxta, g‘alla, tokzor va sabzavotlar)
kesimida ssenariy modellashtiriladi.
Tadqiqot savollari quyidagilardan iborat: (1) APV ostida mikroiqlimning asosiy ko‘rsatkichlari
(barg harorati, VPD, PPFD/DLI) qanday o‘zgaradi va bu ETc ga qanday ta’sir ko‘rsatadi? (2)
Qaysi GCR va geometriya diapazonida suv tejash maksimal, hosildorlik esa barqaror bo‘ladi?
INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 13, issue 2, September 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
21
(3) APV yordamida shakllantirilgan irrigatsiya strategiyalari (vaqt, me’yor, tomchilatib/ariq)
IWP va EFW-LER ko‘rsatkichlarini qanday yaxshilaydi? (4) Mexanizatsiya, soyalashning
ortiqchaligi va agrotexnologik cheklovlar kabi savdolarni hisobga olgan holda, Markaziy Osiyo
uchun eng mos konfiguratsiyalar qaysilar?
Ilmiy yangilik shundaki, ish APV ostidagi real mikroiqlim o‘lchovlarini Penman–Monteith
asosidagi hisob-kitoblar va dizayn ssenariylari bilan integratsiyalab, suv tejashni (m³/ga va %)
hamda irrigatsiya samaradorligini tizimli ko‘rsatkichlar — IWP, LER/EFW-LER — orqali
baholaydi. Amaliy ahamiyati esa hududiy tavsiyalar, irrigatsiya jadvallarini optimallashtirish va
APV dizaynini ekin–iqlim xususiyatlariga moslashtirish bo‘yicha qaror qabul qilishni qo‘llab-
quvvatlashidadir.
Asosiy qism
APV panellari selektiv soyalash va mahalliy aerodinamika hosil qilib, kanop ostida quyosh
radiatsiyasi, barg/kanop harorati va namlik rejimini yumshatadi. Bu evapotranspiratsiya (ET) ni
kamaytiradi va tuproq namligini uzoqroq saqlaydi; natijada sug‘orish chastotasi va me’yori
pasayadi.
Jahon tajribasida
Fransiya uzumzorlarida dinamik APV sharoitida potensial evapotranspiratsiya -40% ga
pasaygan, irrigatsiya gacha 34% kamaytirilgan.
Quruq-issiq sharoitlarda (AQSh, Arizona) APV ostida tuproq namligi -15% yuqori
bo‘lgani uchun har kuni sug‘orish o‘rniga kun-ora sug‘orish rejimi samarali bo‘lishi
ko‘rsatilgan.
Bozor va siyosat sharhlari APVning suv talabi kamaytirish salohiyatini (masalan,12–34% suv
tejash diapazoni) qayd etadi.
Metodologik yondashuv (tavsiyaviy
):
dala o‘lchovlari (PPFD/DLI, havo/barg T, RH/VPD,
tuproq namligi θv) + Penman–Monteith ET₀ → ekin koeffitsienti bilan ETc; suv balansi va IWP
(Irrigation Water Productivity) hisoblari; APV dizayn parametrlari (GCR, balandlik, burchak,
qator yo‘nalishi; mono/bifatsial; fiks/treking) bo‘yicha ssenariy taqqoslash. (Global dalillar
APV ostida ET kamayishini tasdiqlaydi.)
2)
Markaziy Osiyo
bo‘yicha hozirgi holat (APV
dual-use
— ekin ustida panellar)
Eslatma: quyidagi ro‘yxat APV (ekin usti soyali panellar) ni bildiradi. Oddiy “ferma yonidagi
quyosh elektr stansiyasi” yoki “quyoshli nasos (solar-pump)”
O‘zbekiston
Toshkent viloyati, 1 ga pilot (SRI sabzavot–poliz instituti) — davlat eshituvi e’lon
qilingan pilot, ekin ustida Agri-PV. Maydon: 1 gektar
INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 13, issue 2, September 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
22
Toshkent viloyati, 0.5 MW (≈500 kW) Agri-PV pilot — 2025-yil avgustda ishga
tushiriildi.
Qozog‘iston
1000 kW “agricultural PV” — fermaga elektr ta’minoti uchun;
ekin usti soyali APV
loyihani kiritgan
Qirg‘iziston, Tojikiston, Turkmaniston davlatlari esa hozirda APV tizimini o’rganishmoqda va
kelajakda ushbu tizimni rivojlantirish borasida salmoqli harakatlar olib borilmoqda.
2025-09-05 holatiga ko‘ra Markaziy Osiyoda hujjatli APV maydoni pilot darajasida; amalda
O
‘
zbekistonda ≥1 ga ishlayapti, qo‘shimcha 1.5 ga qurilmoqda va kelajakda kutilishi mumkin
bo’lgan iqlim o’zgarishhlaridan kelib chiqsak bu loyihalar yildan –yilga ortib boradi.
3) “Qancha suv tejalmoqda?” — hozirgi dalillar va mintaqaga transfer
Global dalillar: dinamik APV uzumzorlarda 12–34% suv tejash; PE -40% pasayish;
quruq-issiq sharoitlarda kun-ora sug‘orish rejimi APV ostida barqaror bo‘lgan (tuproq namligi
+15%).
Markaziy Osiyo transferi: iqlimning quruq-issiq xususiyatini inobatga olgan holda,
paxta/g‘alla/sabzavot/tokzor kabi ekinlarda ET 15–30% kamayishi va sug‘orish sarfi 10–30%
qisqarishi kutilishi mumkin. Bu dastlabki baho bo‘lib, O‘zbekiston pilotlari bo‘yicha mahalliy
o‘lchovlar (ETc, θv, IWP) bilan tasdiqlanishi zarur.
4) Amaliy dizayn va hisob-kitob paketi
O‘lchovlar: PPFD/DLI, havo/barg T, RH/VPD, shamol; tuproq namligi (sensor zanjiri
5–30 cm); sug‘orish oqimi/sarfi (m³/ga).
Hisoblar: Penman–Monteith ET₀, ekin koeffitsienti bilan ETc; IWP (kg yoki so‘m
qiymat / m³), LER/EFW-LER; GCR–ET–hosil trade-offi. (APV suv tejashini ET va IWP orqali
sonli ko‘rsatkichga aylantirish uchun.)
Dizayn diapazoni: GCR ≈0.20–0.35, balandlik
≥
3 m (mexanizatsiya), qator yo‘nalishi
(N–S yoki E–W) ekin fenologiyasiga mos; tomchilatib/aniq sug‘orish bilan integratsiya.
(Mahalliy kalibrovka zarur.)
Kutiladigan natija: irrigatsiya jadvalidagi intervalni uzaytirish (masalan, kun-ora),
me’yorni optimallashtirish, IWP oshishi, energiya bilan nasoslashni qoplash.
Xulosa.
APV mikroiqlimni yumshatib, ET ni pasaytiradi va sug‘orish talabini kamaytiradi;
global dalillar 12–34% suv tejash va kun-ora sug‘orish imkoniyatlarini ko‘rsatadi.
INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 13, issue 2, September 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
23
Markaziy Osiyoda APV pilot bosqichida: O‘zbekistonda
≥
1 ga (ishlayotgan) va 1.5 ga
oshirish ko’zda tutilgan.
Suv tejalishi bo‘yicha mintaqaviy foizni chiqish uchun Toshkent vil. pilotlarida ETc va IWP ga
tayangan mahalliy dala o‘lchovlari shart.
Foydalanilgan adabiyotlar.
1.
Allen, R. G., Pereira, L. S., Raes, D., Smith, M. (1998).
Ekinlarning
evapotranspiratsiyasi: sug‘orish talablarini hisoblash bo‘yicha qo‘llanma (FAO-56).
FAO.
2.
Dupraz, C. va boshq. (2011).
Quyosh PV panellari va ekinlarni birgalikda joylashtirish:
yer resursidan optimal foydalanish.
Renewable Energy.
3.
Barron-Gafford, G. A. va boshq. (2019).
Qurg‘oqchil hududlarda agrofotovoltaika:
oziq-ovqat–energiya–suv (FEW) tizimida o‘zaro foyda.
Nature Sustainability.
4.
Fraunhofer ISE (2020).
Agrofotovoltaika: qishloq xo‘jaligi va energetika o‘tishidagi
imkoniyatlar (Qo‘llanma).
5.
Marrou, H., Dufour, L., Wéry, J. (2013).
PV panellari soyasida yetishtirilgan salatlarda
hosildorlik va nurlanishdan foydalanish samaradorligi.
European Journal of Agronomy.
6.
Dinesh, H., Pearce, J. M. (2016).
Agrofotovoltaik tizimlarning salohiyati.
Renewable
and Sustainable Energy Reviews.
