37
- motivatsiyaning hissiy usullari (rag‘batlantirish, ayblash, tarbiyaviy o‘yin, yorqin vizual
tasvirlarni yaratish, muvaffaqiyat holatini yaratish, rag‘batlantiruvchi baholash, vazifalarni yerkin
tanlash, muhim shaxs bo‘lish istagini qondirish);
-kognitiv usullar (hayotiy tajribaga tayanish, kognitiv qiziqish, muammoli vaziyatni yaratish,
ijodiy vazifalarni bajarish, aqliy hujum);
- motivatsiyaning ixtiyoriy usullari (ta’lim talablarini taqdim yetish, ta’limning majburiy
natijalari to‘g‘risida ma’lumot berish, o‘rganishga mas’uliyatli munosabatni shakllantirish, kognitiv
qiyinchiliklar, faoliyatni o‘z-o‘zini baholash va tuzatish);
- motivatsiyaning ijtimoiy usullari (Vatanga foydali bo‘lish istagini rivojlantirish, kuchli shaxs
bo‘lishga intilish, o‘zaro yordam vaziyatini yaratish, aloqalar va hamkorlikni izlash, jamoaviy ish
natijalariga qiziqish, o‘zaro tekshirish).
Motivatsiya usullaridan foydalanganda dozani kuzatish kerak va usullarni tanlash mavzuga,
darsning maqsadiga, o‘quvchilar guruhining tayyorgarlik darajasiga, psixologik va yosh
xususiyatlariga bog‘liq bo‘lishi kerak.
Xulosa shuki, ilmiy tadqiqotimizda olingan natijalar xorijiy tillarni o‘zlashtirishda motivasion
yondashuvlar to‘g‘risidagi ilmiy bilimlarni kengaytiradi. Xorijiy tillarni o‘rganishning juda muhim
hisoblangan motivasion yondashuvlar ilmiy-amaliy jihatdan o‘rganish orqali o‘qituvchilarining
psixologik kompetentliligini rivojlantirishga taalluqli ilmiy ma’lumotlarni olish imkonini beradi. Bu
esa xorijiy tillarni o‘rganishning motivasion yondashuvlar bo‘yicha ilmiy qarashlarni yanada
kengaytiradi. Shunday qilib, motivatsiya talabalar muvaffaqiyatining asosiy omilidir. Darsning turli
bosqichlarida o‘qitishning asosiy usullari bilan birgalikda chet tilini o‘rganish jarayonining
samaradorligini oshiradigan motivatsiya usullari va samarali ish shakllaridan foydalanish muhimdir.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Зимняя И. А. Педагогическая психология: учебник для вузов. 2-изд. доп., испр. и перераб. / И.
А. Зимняя – М.: Логос, 2005.
2.
Константинова
Н.
А.
Развитие
мотивации
студентов
как
средство
повышения качества обучения иностранным языкам / Н. А. Константинова, И. Д.
Михеев // Успехи современного естествознания. – 2008. - № 2. – с. 60-62.
3.
Логинова А. В. Способы повышения мотивации студентов к изучению иностранного языка / А.
В. Логинова, Н, А. Отбанов // Молодой ученый. – 2015. - № 11. – С. 1395 – 1397.
4.
Полат Е. С. Метод проектов на уроках иностранного языка / Е. С. Полат // Иностранные
языки в школе. – 2000. - № 2.
5.
Милиева М.Г. О психолингвистике и нейролингвистике билингвизма// Вопросы науки и
образования. – Москва, 2018. – №9. С,173-174. ISSN 2542-081X.
6.
Милиева М.Г. Инновaционные технологии обучения иностранным языкам// Вопросы науки и
образования – Москва, 2019. – №6 (40). С.106-108. ISSN 2542-081X.
7.
Miliyeva
M.G.
Influence
of
Bilinguism
on
Socio-Cognitive
Personal
Development. Zien Journal of Social Sciences and Humanities 17.04.2023. P.61-64.
https://zienjournals.com/index.php/zjssh/article/view/3765
YOSHLARNING AXBOROT ISTE’MOLI MADANIYATIGA OID MUAMMO VA
YECHIMLAR.
D.T.Polvonova
O‘zDJTU, pedagogika va psixologiya kafedrasi katta o‘qituvchisi
Anotatsiya.
Yoshlarda internetdan foydalanish kompetensiyalarini rivojlantirish va kiberbulling
tahdidlaridan va axborot-psixologik xavfsizlikka tahdidlardan himoyalanish ko‘nikmalarini
shakllantirish bo‘yicha olib borilgan izlanishlar natijalari tahlil qilingan.
Kalit so‘zlar
: Internet, kiberbulling, kompyuterdan foydalanish kompetensiyasi, axborot
iste’moli madaniyati, axborot tahdid.
38
Bugungi dolzarb davrda deyarli barcha, jumladan yoshlarimiz Internetning faol
foydalanuvchilariga aylanib bo‘lishdi. Internet ko‘plab imkoniyatlar eshigini ochdi, bilim olish, pul
topish, muloqot qilish, kasb hunar o‘rganishu, birpasda internet “yulduzi”ga aylanish bugungi kunda
oddiy holat sifatida qabul qilinmoqda. Biroq internet faqat imkoniyatlar eshigi emas, balki yoshlar
ongiga qaratilgan turfa tahdidlarni amalga oshirish, jamiyat mafkurasini buzish, turli kuchlar
tomonidan siyosiy doiralarning qarashlarini targ‘ib qilish uchun to‘siqsiz maydon deyish mumkin.
Yoshlarimiz Internetdan foydalanish bo‘yicha keng imkoniyatlarga ega ekanligi quvonarli
holat, ammo ular yoshlar ongiga qaratilgan turli tahdidlardan himoyalanish yo‘llaridan boxabarmilar,
“Axborot asri” deya tan olingan XXI asrda axborotlarni saralash, tanlab “iste’mol qilish” ko‘nikmasiga
egami?
Talaba yoshlar o‘rtasida o‘tkazilgan so‘rovnomamiz natijalariga ko‘ra, Kompyuter
texnologiyasida ishlashni asosan qay tartibda o‘rgangansiz degan savolga sinaluvchilarning 38%
maktab, litsey va kollejlarda o‘qitiladigan informatika darslarida, 26% ko‘proq qarindoshlari, do‘stlari
va yaqin tanishlaridan, 36% mustaqil tarzda o‘zlashtirganliklarini bayon qilganlar.(1-rasmga qarang)
1-rasm. Respondentlarning kompyuter texnologiyasida ishlashni asosan qay tartibda
o‘rganganligi.
Internet tahdidlaridan psixologik himoyalanishga oid ma’lumotlarni asosan qaerdan olasiz degan
savolga 48 foiz sinaluvchilar
ta’lim muassasalaridan, 18 foizi ommaviy axborot vositalaridan, 25,3
foizi ijtimoiy tarmoqlardan mustaqil foydalanish paytida, 8,7 foizi oiladan olayotganliklarini
bildirganlar. Bundan xulosa qilish mumkinki, yoshlarda Internetdan foydalanish kompetensiyalarini
rivojlantirish va kiberbulling tahdidlaridan himoyalanish ko‘nikmalarini shakllantirishda, ta’lim
muassasalari tomonidan berilayotgan bilim, ko‘nikmalarning yetarli emasligini ko‘rish mumkin.
Ta’lim dasturlarida fanlararo integrativ yondashuv asosida axborot - psixologik tahdidlarga oid
tushunchalarni kengaytirish, amaliy psixologiya darslari orqali malaka hosil qilish maqsadga muvofiq.
Shu qatorda davlat va nodavlat tashkilotlari, Internet provayderlari bilan hamkorlikda ishlashni yo‘lga
qo‘yish zarur. Ishtirokchilar o‘zlarining kompyuter texnologiyasidan foydalanish bilim va malakalarini
6,7 foizi a’lo darajada, hech qanday muammosiz to‘liq foydalana olishlarini, 50 foizi yaxshi, ya’ni
kompyuterda bemalol ishlashda ayrim muammolarga duch kelishlarini, 41,3 foizi o‘rta darajada faqat
Wordda yozish, o‘yin o‘ynash, Internetga kirish kabi sodda harakatlarni bajara olishini va 2 foiz
sinaluvchilar past darajada, kompyuterda mustaqil ishlashni deyarli bilmasliklarini belgilaganlar (2-
rasmga qarang).
2-rasm. Respondentlarning kompyuter texnologiyasidan foydalanish malakasi
0,0
50,0
100,0
мактаб,
лицей,
коллеж
қариндош,
дўстлари
мустақил
38,0
26,0
36,0
0,0
10,0
20,0
30,0
40,0
50,0
Аъло даража Яхши даража Ўрта даража Паст даража
6,7
50,0
41,3
2,0
39
Bundan ko‘rinadiki, yoshlarning kompyuter va Internetdan foydalanish kompetensiyalari
yetarli emas. Umumiy hisobda sinaluvchilarning 43,3 foizi Internetdan mustaqil foydalanish
malakasiga ega emasligini ko‘rish mumkin. Tadqiqot doirasidagi sinaluvchilarning yosh chegarasi 16-
19 yosh oralig‘ida bo‘lib ularning 15,3 foizi 6-8 yoshdan, 26 foizi 9-10 yoshdan, 26 foizi 11-12
yoshdan, 14 foizi 13-14 yoshdan, 18,7 foizi 15-16 yoshdan kompyuter o‘yinlarini o‘ynashni
boshlaganlarini (3-rasmga qarang).
3-rasm. Kompyuter o‘yinlarini o‘ynash. Yosh ko‘rsatkichlari.
Deyarli o‘n yil oldin, yoshlarning 15,3 foizi kompyuter o‘yinlarini doimiy ravishda o‘ynab
boshlaganliklarini hisobga olsak, bugungi kundagi imkoniyatlarda bu darajaning oshganini va yosh
chegarasi yosharganini xulosa qilish mumkin. Bugungi kunda Internet yoshlarning 20 foizi uchun
yaqin do‘st, 5,3 foizi uchun sport, 69,3 foiz yoshlar uchun xordiq chiqarish vositasi, 5,4 foiz yoshlar
pul ishlashning qo‘shimcha vositasi vazifasini bajarayotganini bildirganlar (4-rasmga qarang).
4-rasm. Internetdan foydalanish motivlari.
Yoshlarning 69,3 foizi uchun Internet shunchaki xordiq chiqarish vositasi vazifasini o‘tayotgani
yaqin kelajakda axborot tahdidi sanalgan kiberbulling hodisasining tarqalish ehtimoli ya’ni, ularda
kiberbullinglarni amalga oshirish va kiberbulling tahdidiga uchrash darajasi yuqori ekanligidan dalolat
beradi.
So‘rovnomada qatnashgan yoshlarning 16,4 foizi 1 soatgacha, 51,3 foizi 2-3 soatgacha
Internetdan uzluksiz foydalana olishlarini bildirganlar. Umumiy ish vaqtining deyarli yarmini uzluksiz
kompyuterdan foydalanishga sarflaydiganlar jami respondentlarning 32,3 foizini tashkil etadi, shundan
18 foizi 3-5 soat, 7,3 foizi 5-7 soat, 0,7 foizi 7 soatdan ko‘proq vaqtini uzluksiz ravishda Internetda
o‘tkazayotganini bildirgan. (5-rasmga qarang).
0,0
5,0
10,0
15,0
20,0
25,0
30,0
6-8 ёш
9-10 ёш
11-12 ёш
13-14 ёш
15-16 ёш
17-18 ёш
15,3
19,3
26,0
14,0
18,7
6,7
20,0
5,3
69,3
5,3
0,0
20,0
40,0
60,0
80,0
Яқин дўст
Спорт
Хордиқ
чиқариш
Пул ишлаш
40
5-rasm Bir kunda uzluksiz ravishda kompyuterdan foydalanish vaqti
Ushbu savolning tahlili bugungi kunda yoshlarda Internetdan foydalanish kompetensiyasini va
turli tahdidlar, jumladan kiberbulling tahdididan himoyalanish ko‘nikmalarini shakllantirish qay
darajada muhimligini ko‘rsatib bera oladi. Zero, o‘rganishlarimiz natijasiga ko‘ra, kiberbullingni
amalga oshirgan shaxslar kelajakda uning ijtimoiy oqibatlari og‘irroq turlari kiberstalking va trollingni
amalga oshirishga moyil bo‘lib boradilar.
Xulosa qilib aytganda, axborot-psixologik xavfsizlikka tahdidlardan himoyalanishda, eng
muhimi, yoshlarning internetdan foydalanish kompetensiyalarini oshirish, axborot iste’moli
madaniyatini shakllantirish, yoshlar ongida turli axborot tahdidlaridan himoyalanish mexanizmlari
shakllantirib borish zarur.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Polvanova D.T. Zamonaviy yoshlar, bulling va kiberbulling muammolari. Uslubiy qo‘llanma.
–T.:2023. –50 b.
2.
Polvanova D.T. Non-traditional threats toinformation-psychological security: a psychological
description
of
bullying
and
cyberbullying
phenomena.
https://eprajournals.net/index.php/IJMR/article/view/2224/
THE SPECIFIC ASPECTS OF LEARNING SOCIOLINGUISTIC COMPETENCIES USING
RETROSPECTIVE ANALYSIS.
Solikhova Ra’no Qahramon qizi
Uzbek state world languages of the university - PhD student.
ABSTRACT
Sociolinguistics involves retrospective analysis to understand language variation and
transformation over time, shedding light on how language usage and social circumstances influence
each other. distinguishing sociolinguistics from the sociology of language, scholars like Paulston and
Crystal highlight its focus on the description and explanation in social contexts. studies like Khan’s
exploration of British and American English among Pakistani graduates reveal regional variations and
social influences on language usage. The field faces challenges such as the observer’s paradox in data
collection and ensuring verifiable validity. Variationist sociolinguistics, developed by Labov and
Trudgill, focuseson understanding language variation and its social correlates. It aims to uncover
sociolinguistics universals while addressing the complex interplay between language and society.
Keywords:
Intercultural communication, bilingual education,language teaching, Variationist
sociolinguistics, observer’s paradox, language attitudes, second language, language shift,
socioeconomic factors, language acquisition, language change, dialectology, sociolinguistic variables,
language variation.
INTRODUCTION
Sociolinguistics studies the connection between society and their languages, investigating the
way of language usage differentiates across various social communities and conditions. In other words,
retrospective analysis within studying sociolinguistics competences includes identifying past language
information, as well as sociological circumstances to comprehend features of language variation and
0,0
20,0
40,0
60,0
1 соат
2 -
3 соат
3 -
5 соат
5 -
7 соат
7
соатдан
кўп
22,7
51,3
18,0
7,3
0,7
