303
SANLÍQLARDÍŃ SEMANTIKALÍQ KLASSIFIKACIYASÍ
(inglis hám qaraqalpaq tilleri mısalında)
G.A.Shamuratova,
Ózbekstan Milliy universiteti studenti
Ilimiy basshi: Dj.A.Kurbanbaev
Til iliminiń klassiklerinen V.A.Vinogradov sanlıqlarda ayrıqsha sóz shaqaplarınıń
grammatikalıq belgilerin barlıǵın biykarlaydı, olar sanlıqlar hám almasıqlar ózlerin sintaksislik
ózgeshelikleri menen atlıq, kelbetlik hám ráwish sıyaqlı grammatikalıq kategoriyalarǵa jaqın
(Vinogradov: 89).
Mánileri hám de gáptiń funkciyasına (roline) qaray sóz shaqapları mánili hám kómekshi
sózler bolıp bólinedi. F.Buslaev abstrakt túsiniklerdi ańlatatuǵın hám de sóylewshiniń tńlawshıǵa
hám de sóz bolıp atırǵan predmetke múnásibetin kórsetiwin esapqa alıp sanlıqlardı hám
almasıqlardı kómekshi sózler qatarına kiritedi (Buslaev: 288). V.M.Jirmunskiy bolsa, hind-
evropa, sonday-aq basqa tillerde bolǵanınday olarda sóz ózgeriwdiń (ayırım jaǵdaylarda sóz
jasalıwdıń) ayrıqsha ózine tán tipleri bar, dep mánili sózler qatarına qosadı (Jirmunskiy: 68).
R.A.Budagov sóz shaqapların mánili hám kómekshi sózlerge klassifikaciyalap, mánili
sóz shaqaplarında kómekshi sózlerge qaraǵanda leksikalıq hám grammatikalıq belgiler anıq
sezilip turadı dep sanlıqlardı mánili sózler qatarına kiritedi (Budagov: 250).
Sózlerdi belgili leksika-grammatikalıq belgileri boyınsha klassifikaciyalawda olardıń
strukturası, semantikası hám de sintaksislik funkciyası názerde tutıladı. Usı úsh kriteriyanı tiykar
etip alǵanda, mısalǵa noǵay tilinde 12 sóz shaqabı bolıp, olar: atlıq,kelbetlik, sanlıq, almasıq,
ráwish, feyil, tirkewish, dáneker, janapay,tanlaq sózler, modalsózler. Olar mánileri hám gáptegi
roli-funkciyasınakaray mánili hám kómekshi sóz shaqapları dep ekige bólinedi. Mánili
sózshakapları qatarına sanlıqlar da kiritilgen.
N.A.Baskakov túrkiy tilleriniń fonetikalıq qurılısı, leksikalıq sostavı hám de
grammatikalıq qurılısı ózgesheligin tallap sanlıqlardı óz aldına sóz shaqabı sıpatında atap
kórsetedi.
Chuvash tilinde sanak sanlardıń tolıq hám de qısqa formaǵa ie ekenligin esapqa alıp
sanlıqlardıń úylesiwinde kóplik sanınıń kollanılıwın, korachay balkar tilinde sanlıqlardń joqarı
esabınń bolıwı, oǵız tilindegi ıla\ila ornına toplaw (jámlew) sanlıqlarındaǵı agu\egu formalarınıń
bolıwın esapqa alıp (Baskakov: 114).
Tilshi ilimpaz A.Bekbergenov qaraqalpaq tilindegi sanlıqlar boyınsha arnawlı túrde
izertlew jumısı alıp barǵan alımlardan biri. Sanlıq ayrıqsha túsinikti-abstrakt san ideyasın
bildiredi. San túsinigi jekke alıp qaraǵanda biziń ushın konkret túsinigi emes, sonday-aq san tek
bir mánili ǵana sóz bolıp, hesh qanday modallıq yamasa ekspressivlik kásietke ie bola almaydı
(Bekbergenov: 140). Bul túsinik A.A. Reformatskiy kórsetkendey «anıq, taza, túrde predmetlik
mánisi joq (Reformatskiy: 385) hám sol sebebten sanlıqtı atlıqqa qosıp karawǵa bolmaydı».
Sanlıq sózler tilde predmettiń, qublıstıń hám hárekettiń sanın bildiriw ushın qollanıp,
kelbetlik hám ráwishler sıyaqlı atributivlik yamasa háreket ushın burınnan tán bolǵan
xarakteristika (sıpatlama) bola almaydı. Sonlıqtan da sanlıqtı kelbetlikke de, ráwishke de qosıp
qaraw múmkin emes.
304
Sonday-aq, sanlıq ayrım specifikalıq grammatikalıq ózgesheliklerge de ie. Bul
belgilerdiń hámmesi sanlıqtıń óz aldına bólek sóz shaqabı ekenligin kórsetedi (Bekbergenov:
142).
S.Nizomitdinova sanlıqlar túrlerin 7 túrge bólip kórsetedi: sanaq, qatar, jıynaqlaw,
shamalıq, danalıq, ayırıw (ayırıp toplaw) hám bólshek sanlıqları. Avtor kwp, oz, ozgina, bir
muncha, bir necha hám t.b. sózlerdi sanlıqtıń túrlerine qospaydı. Olardıń basqa sóz shaqablarına
tán bolǵan semantikalıq ózgesheliklerin esapqa aladı (Nizomiddinova: 37).
Akademiyalıq grammatikada sanlıqlar dáslep muǵdar, sanaq hám katar sanlıqlarǵa
bólingen. Óz gezeginde sanaq sanlıqlar shamalıq jámlewshi- jıynaqlawshı, bólshek sanlıqlar
bolıp bólingen. Danalıq hám toplaw sanlıqları sanaq sanlardıń sostavında qaraǵan. Biz de
usınday bóliniwdi maqul kóremiz óytkeni danalıq hám bóliw mánileri sanaqtıń qosımsha
ottenkaları bolıp keledi.
Qaraqalpaq tilindegi sanlıqlardı óziniń semantikasına hám ayırım gramatikalıq
belgilerine qaray A.Bekbergenov altıǵa bólip kórsetgen,olar: sanaq, qatarlıq, jıynaqlaw, toplaw,
shamalıq hám bólshek sanlar (Bekbergenov: 29). Al qaraqalpaq tilindegi akedemiyalıq
grammatikalıq sanlıqlar aldı menen esaplıq hám qatarlıqsanlar bolıp ekige bólinedi de, esaplıq
sanlar
óz
náwbetinde
beske
bólinedi,
olardıń
atamaları
A.Bekbergenovtıń
monografiyasındaǵılarǵa megzes, sonda qatarlıq sanları menen birge altaw bolıp esaplanadı.
(Házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń grammatikası: 140).
Bul bolsa kóplegen túrkiy tillerdegi sanlıqlardıń klassifikaciyasına sáykes keledi. Til
birlikleri belgili leksika-grammatikalıq klasslarǵa bóliwde tilshi ilimpazlar úsh tiykarǵı
kriteriyaǵa tayanadı: bul máni birligi forma hám funkciyası. Usı kriteriyalar tiykarında
qaraytuǵın bolsaq sanlıqlar házirgi qaraqalpaq tilinde óz aldına sóz shakabı bolıp esaplanadı: olar
leksika-grammatikalıq mánisi boyınsha “sandı” ańlatadı hám atlıqlar menen dizbeklesip belgili
muǵdardı kórsetedi; ózleriniń paradigmaları boyınsha muǵdar hám qatarlıq sanlıqlar tiykar
sanaladı,basqa túrleri bolsa olardan jasaladı; kóp, az, biraz, azǵana, neshe sıyaqlı sózler
predmettiń belgisiz muǵdarın,sanın kórsetse de cifr menen berilmeydi,basqa sanlıqlar cifr arqalı
bildiriledi; qaraqalpaq tilinde tek ǵana sanlıqlarǵa tán bolǵan forma jasawshı affiksleri bar;-
(ı)nshı, /(i)nshi; -aw//-ew; -ar//-er; -sar//-ser; shar//-sher; -ta.; sanlıqlar numerativ sózler menen
qollanıladı; sanlıqlar kelbetliklerge qusap gápte anıqlawısh funkciyasın atqaradı. sonday-aq bas
aǵza hám ekinshi dárejeli aǵza wazıypasındada keliwi múmkin.
Inglis tilinde bolsa sózlerdiń tiykarǵı leksika-grammatikalıq túrleri boyınsha
lingvistlerdiń pikirleri birdey emes. Sanlıqlardıń gápte kelbetlikler atqaratuǵın funkciyanı
atqaradı degen pikirden kelip shıǵıp bir qansha sırt el hám ózimizdegi lingvistler-germanistler
sanlıqlardı kelbetliklerdiń ishinde qarap, kelbetliklerdiń bir túri dep sanaydı. (A.Smirnickiy;
M.Jabotinskaya; Pence; Shaap; Curme; Femald,; Bain; Belenkaya).
Sepleniwshi - ózgeriwshi sóz shaqapları óz ishine tiykarǵı úsh bólimdi qamtıydı:
atlıq,kelbetlik, feyil. Sanlıqlar atlıqlar hámkelbetliklerdiń ayrıqsha klassı bolıp, olar atlıq
sanlıqlar hám kelbetlik sanlıqlar «Noun-Words» hám «Adjective-Words» dep ekige bólinedi.
Óz gezeginde J.S.Nesfild sanlıq almasıqların eki tiykarǵı toparǵa ajıratadı: anıq-belgili
sanlıqlar (Definite-Numerals), bular anık sandı, muǵdardı bildiredi hám belgisiz yaǵnıy belgisiz
sandı muǵdardı kórsetiwshi sanlıqlar (Indefinite Numerals).
Belgili – anıq sanlıqlar semantikalıq belgilerine qaray sanaq-muǵdar sanlıqları (Cardinal
Numerals) hám qatarlıq sanlıqlar (Ordinal Numerals) bolıp ekige bólinedi.
305
Avtor one, only, single, double, threefold, treple, fourfold, sixfold, sevenfold sıyaqlı
hárekettiń tákirarlanıwın bildiriwshi sózlerdi «kóbeytiwshi sózler» qatarına kiritedi.
L.Blumfildtiń kóz qarasları joqarıdaǵı avtorlardikinen parık etedi. Ol sóz shaqapların
gáptegi sintaksislik funkciyasına qaray klassifikaciyalaydı, sanlıqlardı almasıq sózler toparına
qosadı, óytkeni olar atlıqtı yamasa basqa almasıqtı anıqlap keledi. (Three+men) (Bloomfield,
1974, 123).
O.Espersen óziniń «Grammatika sovremennogo angliyskogo yazıka» degen miynetinde
sanlıqlardı mánili sózler shaqabına kiritedi hám de eki toparǵa bólip kórsetedi: sanaq
hám
qatarlıq sanlıqları, olardısintaksislik hám morfologiyalıq qásietlerin tolıq sıpatlaydı, one, pair,
couple, dozen sózleriniń qollanılıwı tuwralı sóz etedi. (O.Jespersen), «Sovremennıy angliyskiy
yazık» kitabınıń avtorları (Jigadlo:11-16) sóz shaqapların úsh kriteriya boyınsha
klassifikaciyalaydı: semantikalıq, morfologiyalıq hám sintaksislik hám sanlıqlardı mánili sóz
shaqapları toparına kiritedi.
Inglis tilindegi sanlıqlarda san kategoriyası da, seplik kategoriyası da hám basqa
morfologiyalıq kategoriyalar da joq (Ilish: 54). Sanlıqlar konkret leksikalıq mánige ie bolıp
predmettiń sanın yamasa predmettiń esaptaǵı qatarın bildiredi. Olarda sonday morfologiyalıq
belgiler bar, olar tek ǵana sanlıqlarǵa tiyisli, gápte olar bas hám ekinshi dárejeli aǵzalardıń
funkciyasın atqara aladı, olar jiyi-jiyi substantivlesedi. Bulardın barlıǵı sanlıqlardıń óz aldına sóz
shaqabı ekenligine dáliyl bola aladı.
Inglis tilindegi sanlıqlardıń túrlerin anıqlawda da avtorlar arasında hár túrli pikirlerdi
bayqawǵa boladı. A.I. Smirnickiy qatarlıq sanlıqlar kelbetliklerdikindey grammatikalıq
ózgesheliklerge ie, kelbetliklerden ajıralıp turatuǵın hesh qanday specifikalıq belgige ie emes,
olardı óz aldına sóz shaqabı dew ushın da hesh qanday tiykar belgi joq, olardı sanlıqlar qatarına
qosıw ushın da hesh qanday tiykar joq, dep kórsetedi (Smirnickiy: 163).
Sonıń menen bir qatar alımlar (Ilish: 72) sanlıqlardıń specifikalıq ózgesheliklerin
kórsetedi; olar tómendegiler:
1)
Sanaq sanlıqlardıń ózlerine sáykes qatarlıq sanlıqları bar;
2)
Sanaq sanlıqlar hám de qatarlıq sanlıqlar predmettiń muǵdar belgisin kórsetedi,
kelbetlikler bolsa sapalıq belgisin;
3)
Qatarlıq sanlıqlar, sonday-aq sanaq sanlıqlar da esapqa keletuǵın konkret atlıqlar
menen dizbeklesip keledi, kelbetlikler bolsa hár qanday atlıqtı sonıń menen birge abstrakt atlıqtı
da anıqlap kele aladı;
4)
Sanaq sanlıqları, sonday-aq qatarlıq sanlıqları da esapta predmetlerdiń tártibin,
qatarın kórsetedi: Lesson five– the fifth lesson;
5)
Qatarlıq sanlıqlar (4 ten baslap)- th suffiksin qabıl aladı, bul suffiks tek onıń ózine
tán, al gross, score sıyaqlı muǵdardı kórsetiwshi atlıqlar bunday suffikslerdi ala almaydı;
6)
Qatarlıq sanlıqlar, sonday-aq sanaq sanlar da tekstte cifr belgileri menen
almastırılıwı múmkin, sonıń menen olar kelbetliklerde qollanıladı.
Sanlıqlar forma ózgertiw qásietine ie emes. Sáykesleniw, úylesiwsanlıqlar ushın
sheklengen hám specifikalıq qubılıs. Sanlıqlar tek ǵana atlıqlar hám de almasıqlar menen
dizbeklesip kele aladı. Sanlıqlar bir-biri menen birikken jańa leksikalıq birlik-qospa sanlıqlar
jasaladı. Bul qubılıs tek ǵana sanlıqlar ushın xarakterli. (Barxudarov: 89).
Inglis tili grammatikası boyınsha baspadan shıǵarılǵan sabaqlıqlar hám oqıw
qollanbalarında sanlıqlar ózaldına sóz shaqabı sıpatında qaralǵan hám eki toparǵa bólingen:
306
sanaq sanlıqlar hám katarlıqlar. Bólshek sanlıqlar sanaq sanlıqlardıń sostavına kiritilgen.
(Buranov: 92-94).
Usı aytılǵanlardı esapqa alıp aytatuǵın bolsaq, házirgi zaman inglis tilinde sanlıqlar óz
aldına sózlerdiń leksika-grammatikalıq kategoriya bolıp, belgili dárejede joqarıda aytıp ótilgen
xarakterli belgilerge ie.
Paydalanılǵan ádebiyatlar dizimi:
1.
Barxudarov L.S., Shteling D.A. Grammatika angliyskogo yazıka 2.e izd. – M., 1968.
2. Baskakov N.A. Tyurkskie yazıki. – M., Izd. vostochnoy lit-rı. 1960.
3. Bekbergenov A. Qaraqalpaq tilindegi sanlıqlar. – Nókis, 1976.
4. Budagov R.A. Sravnitelno-semasiologicheskie issledovaniya. – M.,1963.
5. Buranov J., Xoshimov U., Ismatullaev I. Ingliz tili grammatikasi. – T., 1974.
6. Buranov D.B. Sravnitelnaya tipologiya angliyskogo i tyurkskix yazıkov. – M.:
Vısshaya shkola, 1983.
7. Vinogradov V.A. Metodı tipologii. Obshee yazıkoznanie. Metodı lingvisticheskix
issledovaniy. – M., 1973.
8. Jirmunskiy V.M. Razvitie chastey rechi v tyurkskix yazıkax po sravneniyu s
indoevropeyskimi yazıkami. II. – M., Izv. AH. 1968.
9. Ilish B.A. Stroy sovremennogo angliyskogo yazıka. – L., 1971.
10. Nizomiddinova S. Hozirgi wzbek tilida son. – Toshkent, 1963.
11. Smirnickiy A.I. Morfologiya angliyskogo yazıka. – M., 1959.
12. Házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń grammatikası. – Nókis: Bilim, 1994.
13. Yusupov U.K. Teoreticheskie osnovı sopostavitel lingvistiki. – T.: Fan, 2007.
14. Jespersen O. Modern English Grammar. – London-Copenhagen, 1954.
ИНГЛИС ҲӘМ ҚАРАҚАЛПАҚ ТИЛЛЕРИНДЕ САНАҚ САНЛЫҚЛАРДЫҢ
САЛЫСТЫРМАЛЫ ИЗЕРТЛЕНИЎИ
Г.А. Шамуратова,
ӨзМУ студенти
Илимий басшы: Дж.А.Курбанбаев
Санлықлар морфологияда толық мәнис билдириўши сөз шақапларынан бири
сыпатында характерленеди. Биз бул мақалада инглис ҳәм қарақалпақ тиллеринде санақ
санлықларды салыстырмалы планда изертлеўди мақсет етип қойдық.
Санақ санлықлар предметтиң белгили конкрет санын, предметлерди олардың саны
арқалы жыйнақлап (жыйнақлаў), предметлердиң белгили бир топарларға қаншадан
бөлингенлигин (топлаў), предметтиң санын шамадан яғный шамалап (шамалық) ҳәм де
пүтинниң бөлегин (бөлшек) көрсетеди.
Санлықлардың түрлерге бөлиниўи олардың формал тәрептен маркерланған ҳәм
маркерланбағанлығына байланыслы болады. Соны айтып өтиў керек, санлықлардың еки
тилде де түрлери белгили суффикслердиң санлық түрлерине агглютинатив усылда
жалғаныўы менен жасалады: Мысалы, инглис тилинде экспилицит маркер сыпатында –th
