306
sanaq sanlıqlar hám katarlıqlar. Bólshek sanlıqlar sanaq sanlıqlardıń sostavına kiritilgen.
(Buranov: 92-94).
Usı aytılǵanlardı esapqa alıp aytatuǵın bolsaq, házirgi zaman inglis tilinde sanlıqlar óz
aldına sózlerdiń leksika-grammatikalıq kategoriya bolıp, belgili dárejede joqarıda aytıp ótilgen
xarakterli belgilerge ie.
Paydalanılǵan ádebiyatlar dizimi:
1.
Barxudarov L.S., Shteling D.A. Grammatika angliyskogo yazıka 2.e izd. – M., 1968.
2. Baskakov N.A. Tyurkskie yazıki. – M., Izd. vostochnoy lit-rı. 1960.
3. Bekbergenov A. Qaraqalpaq tilindegi sanlıqlar. – Nókis, 1976.
4. Budagov R.A. Sravnitelno-semasiologicheskie issledovaniya. – M.,1963.
5. Buranov J., Xoshimov U., Ismatullaev I. Ingliz tili grammatikasi. – T., 1974.
6. Buranov D.B. Sravnitelnaya tipologiya angliyskogo i tyurkskix yazıkov. – M.:
Vısshaya shkola, 1983.
7. Vinogradov V.A. Metodı tipologii. Obshee yazıkoznanie. Metodı lingvisticheskix
issledovaniy. – M., 1973.
8. Jirmunskiy V.M. Razvitie chastey rechi v tyurkskix yazıkax po sravneniyu s
indoevropeyskimi yazıkami. II. – M., Izv. AH. 1968.
9. Ilish B.A. Stroy sovremennogo angliyskogo yazıka. – L., 1971.
10. Nizomiddinova S. Hozirgi wzbek tilida son. – Toshkent, 1963.
11. Smirnickiy A.I. Morfologiya angliyskogo yazıka. – M., 1959.
12. Házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń grammatikası. – Nókis: Bilim, 1994.
13. Yusupov U.K. Teoreticheskie osnovı sopostavitel lingvistiki. – T.: Fan, 2007.
14. Jespersen O. Modern English Grammar. – London-Copenhagen, 1954.
ИНГЛИС ҲӘМ ҚАРАҚАЛПАҚ ТИЛЛЕРИНДЕ САНАҚ САНЛЫҚЛАРДЫҢ
САЛЫСТЫРМАЛЫ ИЗЕРТЛЕНИЎИ
Г.А. Шамуратова,
ӨзМУ студенти
Илимий басшы: Дж.А.Курбанбаев
Санлықлар морфологияда толық мәнис билдириўши сөз шақапларынан бири
сыпатында характерленеди. Биз бул мақалада инглис ҳәм қарақалпақ тиллеринде санақ
санлықларды салыстырмалы планда изертлеўди мақсет етип қойдық.
Санақ санлықлар предметтиң белгили конкрет санын, предметлерди олардың саны
арқалы жыйнақлап (жыйнақлаў), предметлердиң белгили бир топарларға қаншадан
бөлингенлигин (топлаў), предметтиң санын шамадан яғный шамалап (шамалық) ҳәм де
пүтинниң бөлегин (бөлшек) көрсетеди.
Санлықлардың түрлерге бөлиниўи олардың формал тәрептен маркерланған ҳәм
маркерланбағанлығына байланыслы болады. Соны айтып өтиў керек, санлықлардың еки
тилде де түрлери белгили суффикслердиң санлық түрлерине агглютинатив усылда
жалғаныўы менен жасалады: Мысалы, инглис тилинде экспилицит маркер сыпатында –th
307
морфемасы қолланылса, қарақалпақ тилинде –(ы)ншы //-(и)нши –аў//-еў, -лап//-леп, -
лаған//-леген, -дай//-дей, -тай//-тей, -ша//-ше, -ларше//-лерше ҳ.т.б. аффиксиаль
морфемалар жалғанады.
Санақ санлықлар салыстырылып атырған тиллердиң екеўинде де морфологиялық
жақтан түбир сөзлер болып қатарлық санларға қатнаслы оппозицияда болады. Санақ
санлықлар оппозицияның маркерланбаған ағзасы болса, қатарлық санлықлар
маркерланған есапланады. Санақ санлықлар санлықтың басқа мәнилик түрлериниң
жасалыўында тийкар болып келеди. Бул сөзлер барлық ўақытта тек бир мәнили сөзлер
болып олар бир-бирине ҳеш ўақытта синоним бола алмайды. (ҲҚӘТГ, 150 б.).
Санлықлардың бул түри жеке ҳалында қолланылғанда атлықтың категориясына
жақынласып қалады, предметликти билдирмейди, бирақ предмет сыпатында түсинилген
пикирди аңлатады. (Дмитриев, 90). Олар санлық мәнисин аңлатып санақ санлықларды
аңлатпайтуғын абстракт бирликлер менен байланысады. Предметликти усы қәсийети
менен олар атлықлардан парықланады. Санақ санлықлар атлықлар менен дизбеклесип
атлықларға анықлаўыш болып келеди, олар менен синтаксислик қатнасықта турады.
М.: … олай болса, өзиңниң
жүз әскериңди таярлап
қой. (А.Б.). Сейдалы әкесиниң
тапсырмасы бойынша
үш
қадақ гөш,
жигирма ағары гүнжи май,
қант-чай алып үйине
қайтты.
Еки танап жер
ашып жазлық АРПА егиўге киристи. (С.Х.).
Montanelli came in with
the sergeant and
three guards
(E.L.V., G. 276). The
four
boxers
had been taken (Th.D., SC).
Қарақалпақ тилиндеги санақ санлықларының қолланылыўындағы өзгешелик
соннан ибарат - «санақ санлық + атлық» дизбеклеринде санлық сөзлер бирлик сан
формасын сақлап қалады, яғный өзгермейди. Мысалы: жүз әскериңди, жигирма ағары
гүнжи-май, еки танап жер, үш адам дизбеклеринде санлықлар семантикасы бойынша
предметтиң муғдарын билдирип турыпты. Инглис тилинде усындай дизбеклерде атлық
көплик формантын-аффиксин талап етеди. Мысалы: Three guards, the four boxers.
Бул жерде типологиялық парық бир категорияның еки маркериниң дистрибутивлик
қатнасында байқалып турыпты яғный қарақалпақ тилинде көплик морфемасы ҳәм санлық
бир-бирине тәсир етип, биреўи екиншисиниң болмаўына себепши ҳәм оның орнын мәни
тәрептен толтырып турыпты. (Буранов, 123).
Қарақалпақ ҳәм инглис тиллеринде биринши басқыш бирликлери жай, яғный түбир
санлықлары болып есапланады. Атлықлар менен бирге қолланылып, олар предметлердиң
конкрет муғдарын, санын билдиреди.
М.: Көп өтпей атызға
үш трактор
келип түсти ҳәм жумыс баслады.
Алты
километр
жүрген соң алдымыздан көпир шығады, оннан өтип онға қарай тағы
еки
шақырым
жол жүремиз. Сол жерден сорасаңыз – әне үйи деп, силтеп жибереди. There
were
five doors
leading from the passage. (P.A.PT 69).
Санлықлар ҳәр қыйлы класстың санларының (мысалы: онлық ҳәм бирлик, жүзлик
ҳәм бирлик, жүзлик, онлық, бирлик ҳ.т.б.) бир-бирине математикалық жол менен
қосылыўы арқалы жасалып, сол санлардың қосындысын билдиреди. Қарақалпақ тилинде
он бирден он тоғызға дейинги санлықлар жасалғанда алды менен онлық яғный үлкен
класс саны одан кейин бирлик сан, яғный киши класстың саны айтылады. Бундай қоспа
санлар дизбеги ҳеш қандай қосымша элементсиз, яғный асиндетик усылда әмелге асады:
он бир, он еки, он үш, он тоғыз.
308
Инглис тилинде усы көрсетилгениндей санлықлардың жасалыўы бираз басқаша,
яғный алды менен бирлик сан одан соң онлықты аңлатыўшы-teen суффиксиниң
жалғаныўы менен жасалады: sixteen, seventeen, eighteen, nineteen.
Еки тил арасындағы, тағы бир өзгешелик инглис тилинде он бир, он еки
санлықлары әпиўайы, түбир санлықлары есапқа алынады: eleven, twelve. Қарақалпақ
тилинде, улыўма барлық туркий тиллеринде болса, олар қоспа санлықлар болады. Сондай-
ақ, three, five, eight санлықларына-teen форматы қосылғанда усы көрсетилген санлықлар
фонетикалық өзгериске ушырайды, яғный three-thirteen, five-fifteen, eight-eighteen.
Олардың бириншисинде даўыслы сестиң алмасыўы, ал екиншисинде v даўыссыз сестиң f
ға өзгериўи соңғысында болса t ның түсип қалыўы арқалы қоспа санлықлар жасалған.
Бирлик санлықлардың фонетикалық өзгериске ушыраўы сол тилдиң өзине тән өзгешелиги
менен дәлийлленеди.
Көплеген авторлар (И.П.Иванова, Бурлакова, Почевцов, Жигадло, Иванова,
Л.С.Бархударов, Д.А.Штелинг. Н.Ф.Иртеньева). –teen, -ty морфемалары аффикс деп
есаплайды. Соны айтыў орынлы – teen морфемасы пәтли позициясын сақлаған (мысалы:
fifteen), оның конкрет лексикалық мәниси «он» «десять» сондай-ақ «teen» элементи
санлық классына тийисли болмаған сөзлердиң қурылысында базалық семантикалық
констиуент сыпатында гезлеседи (teenage, teenager, teens). С.А.Жаботинская –ten, -teen, -ty
морфемаларын бир түбир морфемасының алломорфемалары деп қарайды.
Мысалы: We have all made mistakes when we were seventeen. (F.L.V. 1933). Your
coming home made me as foolish as a young girl nineteen. (P.F; PT, 43). Officially, teenagers
only allowed to seek employment after the age of sixteen.
Инглис тилинде де, сондай-ақ қарақалпақ тилинде де (қарақалпақ тилиндеги
жигирма, отыз, қырық, елиў) онлық санларының атамалары көбейиў усылы менен
жасалады, салыстырмалы алпыс–sixty-6x10, жетпис-seventy-7x10, сексен-eighty-8x10 ҳ.т.б,
биринши класстың бирликлери «пыс, -пис, -сен», “-ty” (он) семантикалық мәнисине ийе
болған форматлардан алдын турады. (Дмитриев, 20).
Салыстырылып атырған тиллердиң екеўинде де составлы санлықлар жоқары
класстың санлары кишисинен алдын келеди.
Сайман атаның он бир баласы, алпыс жети ақлығы қырық еки шаўлығы бар.
Young though she will always seem to me, she is fifty seven (J.G.TL, 207).
Үшинши (жүзлик) класстың санлықлары да асиндетикалық принцип пенен
жасалады ҳәм структурасы бойынша екинши класстың (онлық) комбинациясына
жақынласады. Жүзлик санлықларының атамалары алды менен бирлик санның соңынан
жүзликтиң дизбеклесип келиўи арқалы билдириледи, салыстырмалы еки жүз-rwo
hundered=2x100. бес жүз –five hundered=5x100=500.
Ири санлықлардың түрлери «мың-thousand», «миллион-million», «миллиард-
milliard» биринши класс санлықлары менен жоқары класстың санлықларының усы
айтылған избе-изликте дизбеклесип келиўинен, яғный асиндетикалық усыл менен
жасалады. Салыстырмалы бир мың-one thousand=1x1000; бес мың-five thousand=5x1000;
үш миллион-three million=3x1000000.
Қарақалпақ тилинде, сондай-ақ көплеген түркий тиллеринде «жүз», «мың»,
«миллион», «миллиард» санлықлары өз ҳалынша жеке түрде қолланылғанда «бир»
қолланылмайды, ал инглис тилинде болса hundred, thousand, million, milliard сөзлеринен
309
алдын a, an белгисиз артикли. Ямаса one санлығы қолланылса, жүз-a (one) hundred, мың-a
(one) thousand.
Составлы санлықлар жүз, мың, миллион, миллиард сөзлери менен жасалғанда
олардың алдында анықлаўшы «бир» қолланылады: 101-бир жүз бир-one hundred and one;
125-бир жүз жигирма бес-one hundred and twenty, five, 246-еки жүз қырық алты, -two
hundred and forty six, 206 еки жүз алты – two hundred and six. Жоқарыда келтирилген усы
санлықлар анықлаўыш функциясында келгенде қарақалпақ тилинде «бир» сөзиниң
қосылыўы шәрт емес. Бул болса тилдиң спецификасы болып табылады: мың бир түн.
Көринип турғанындай, инглис тилинде жүзлик ҳәм оның изинен келетуғын
онлықлар аралығында барлық ўақытта and дәнекери қойылады. Бул да инглис тилиниң
өзгешелиги болып табылады.
Жуўмақлап айтқанда, салыстырыў нәтийжесинде инглис тилинде санақ санлықлар
қарақалпақ тилиндеги санақ санлықлар менен жасалыўы жағынан айырым парық
ететуғын жағдайлары ушырасады, бирақ бундай өзгешеликлерге ийе болыўына
қарамастан, еки тилде де олардың гәптеги атқаратуғын функциялары бир-бирине жақын
екенлигине гуәўа болдық.
Пайдаланылған әдебиятлар:
1.
Буранов Дж. Сравнительная типология английского и тюркских языков. М., 1983
2.
Бушуй Т, Рузикулов Ф. Краткий курс сравнительной типологии. – Ташкент, 2015.
-187 б.
3.
Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка. М.-Л., 1984.
4.
Ҳәзирги қарақалпақ әдебий тилиниң грамматикасы. Сөз жасалыў ҳәм
морфология. Нөкис, «Билим» 1994.
5.
Ben Johnson. The English Grammar. London. 1990.
6.
Blokh M.Y. A course in theoretical English Grammar. M., «Высшая школа». 1983.
7.
Ilyish B.A. The structure of Modern English. L. 1971
8.
Ярцева В.Н.Контрастивная грамматика. - М., 1981. - 52с.
9.
http://www.ucl.ac.uk/internet-grammar/determin/numerals.htm
http://usefulenglish.ru/miscellany/numbers-and-numerals
THE ROLE OF EMOTIONS IN LANGUAGE AND COMMUNICATION
A.Tolibaeva,
Student of KSU
Scientific advisor: G.Djoldasova
Abstract:
Emotions are fundamental to human interaction, shaping communication,thought
processes and relationships.This article examines the critical role of emotions in language and
communication,focusing on their expression through physiological and verbal semiotic systems. It
also explores the classifications of emotions,their cultural specificity and their linguistic
representations. By analyzing how emotions influence intercultural commutication and linguistic
expression, this study highlights the importance of understanding emotions in fostering effective
and empathetic interactions.
