147
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Aristotel. (1983). Poetika. Moskva: Nauka.
2.
Baudouin de Courtenay, I. A. (1895). Izbrannye trudy po obshchemu yazykoznaniyu.
Moskva: Nauka,
3.
Lakoff, G., & Johnson, M. (1980).
Metaphors We Live By.
University of Chicago Press.
4.
Deignan, A. (2015).
Metaphor and Corpus Linguistics.
John Benjamins Publishing.
5.
Abdulla Qodiriy (2022). Mehrobdan chayon (Toshkent). Yangi kitob nashri. 282-bet.
6.
Abdulhamid Choʻlpon – Kecha va kunduz( Toshkent) (2022, 4-bet), "Yangi kitob" nashri .
7.
Asqad Muxtor – Chinor (Toshkent ) (2024)," Oltin qalam" nashriyoti .
8.
Abdulla Qahhor – Anor hikoyasi (Toshkent )(2022,72-bet). Gʻafur Gʻulom nomidagi
nashriyot-matbaa ijodiy uyi.
9.
Soatov, I., & Temirova, M. (2024). Perceptions and challenges encountered by teachers who
are currently struggling to implement English as a medium of instruction at denau institute of
entrepreneurship and pedagogy. News of the nuuz, 1(1.4), 183-186.
10.
Temirova, M. A., & Maxsumov, R. M. (2024). Linguо-сulturаl аnаlysis оf the texts оf
trаditiоnаl English аnd Uzbek сhildren's роems.
Current research journal of philological
sciences
,
5
(05), 81-85.
11.
Khidirova, M. A., & Temirova, M. A. K. (2019). Translation problems of proverbs formed
with professions from English into Uzbek.
Развитие и актуальные вопросы современной
науки
, (6), 29-31.
O‘ZBEK MAQOLLARINING ETNOLINGVISTIK TADQIQI (DEHQONCHILIK
ASBOBLARI NOMLARI ASOSIDA)
Axmadjanova Muxlisa Abdumalikjon qizi
Denau Tadbirkorlik va Pedagogika Instituti talabasi
Ilmiy rahbar:Makhsumov Rustam Makhamadiyevich
Annotatsiya.
Mazkur maqolada o‘zbek maqollarining etnolinguvistik xususiyatlari dehqonchilik
asboblari nomlari asosida o‘rganiladi. Tadqiqotda maqollarda uchraydigan dehqonchilik
asboblariga oid leksik birliklarning kelib chiqishi, semantik o‘zgarishlari va ularning xalq
ongidagi ramziy ma’nolari tahlil qilinadi. Shuningdek, ushbu maqollar orqali o‘zbek xalqining
turmush tarzi, madaniyati va etnomadaniy dunyoqarashi aks ettirilishi ko‘rsatib beriladi.
Tadqiqot natijalari o‘zbek xalq ijodiyoti va tilining madaniy kodlarini órganishda yangi
yónalishlarni belgilashga yordam beradi.
Kalit so‘zlar:
o‘zbek maqollari, etnolingvistika, dehqonchilik asboblari, xalq og‘zaki ijodi,
madaniy kodlar.
Maqollar xalqning ko‘p asrlik hayotiy tajribasi, dunyoqarashi va madaniy qadriyatlarini
o‘zida aks ettiruvchi boy og‘zaki ijod namunalari hisoblanadi. Ular xalq tilidagi turli tushunchalar,
hodisalar va an’analarni obrazli tarzda ifodalash orqali milliy madaniyatning ajralmas qismiga
aylangan. Etnolingvistika esa til va madaniyat o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni o‘rganuvchi fandir.
148
Ushbu fan tilshunoslik, etnologiya, folklorshunoslik va madaniyatshunoslikning kesishish
nuqtasida joylashib, xalqning turmush tarzi, urf-odatlari va an’analarini til vositasida o‘rganishga
yordam beradi (Хабибуллаев, 2021; Nurmatov, 2022).
O‘zbek xalqining dehqonchilik madaniyati va bu madaniyatning tilga ta’siri keng
miqyosda o‘rganilgan (Rahimov, 2020; To‘xtasinova, 2023). Xususan, dehqonchilik
asboblarining o‘zbek maqollaridagi o‘rni va ular orqali xalqning mehnatsevarlik, sabr-toqat va
hosilga hurmat kabi qadriyatlarni ifodalashi etnolingvistik jihatdan ahamiyatlidir. Misol uchun,
“Yer belkurak bilan yerni yaxshi qiladi, odam esa mehnat bilan” maqoli belkurak asbobi orqali
mehnatsevarlik va mashaqqatga bardoshlilikni ramziy ma’noda ifodalaydi.
Mavjud ilmiy manbalarda o‘zbek maqollarining lingvistik va folkloristik jihatlari keng
o‘rganilgan (Mamatqulov, 2019; Ismoilova, 2021). Shuningdek, dehqonchilik madaniyatining
tarixiy va iqtisodiy ahamiyati bo‘yicha ham ko‘plab tadqiqotlar mavjud (Karimov, 2022). Biroq,
dehqonchilik asboblari nomlari asosida o‘zbek maqollarining etnolingvistik tahlili hali yetarli
darajada amalga oshirilmagan. Mavjud adabiyotlarda aksariyat hollarda dehqonchilik asboblari
shunchaki metaforik vosita sifatida keltirilgan bo‘lib, ularning xalq tafakkuri va madaniy
qadriyatlarni aks ettirishdagi roli chuqur tahlil qilinmagan. Shu bilan birga, o‘zbek tilining regional
dialektlarida dehqonchilik asboblariga bog‘liq maqollarni o‘rganish ham e’tibordan chetda qolgan.
Adabiyotlarni o‘rganish natijasida quyidagi muammolar va ilmiy bo‘shliqlar aniqlangan:
• Etnolingvistik tahlilning yetarli emasligi: O‘zbek maqollaridagi dehqonchilik asboblari
nomlarining semantik va pragmatik jihatlari hali to‘liq o‘rganilmagan. Mavjud tadqiqotlarda
asosan lingvistik yoki folkloristik yondashuvlar ustuvorlik qilgan, lekin ularning etnolingvistik
qirralari yetarlicha ochilmagan.
• Maqollarning ramziy ma’nolariga yetarli e’tibor qaratilmagan: Asboblar nomlari orqali
xalqning qadriyatlari, hayotiy tajribalari va dunyoqarashi qanday aks etishi masalasi chuqur tahlil
qilinmagan. Xususan, maqollarda qo‘llanilgan dehqonchilik asboblarining obrazli ma’nolari va
ular orqali xalq tafakkuridagi o‘xshashliklar tahlil qilinmagan.
• O‘zbek tilidagi regional dialektlar va ularning dehqonchilik bilan bog‘liq maqollardagi
o‘rni yetarli o‘rganilmagan: Maqollarni regional tahlil qilish orqali xalq turmush tarzi va mahalliy
madaniyat o‘ziga xosliklarini ochib berish imkoniyati boy berilgan.
Ushbu tadqiqotning asosiy maqsadi — o‘zbek maqollaridagi dehqonchilik asboblari
nomlarini etnolingvistik jihatdan tahlil qilish va ular orqali xalqning madaniy va ma’naviy
qadriyatlarini yoritishdan iborat. Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilangan:
• O‘zbek maqollarida dehqonchilik asboblari nomlarining qo‘llanilishini o‘rganish;
• Asboblar nomlarining ramziy va obrazli ma’nolarini ochib berish;
• Maqollar orqali o‘zbek xalqining mehnatsevarlik, sabr-toqat, tabiatga hurmat kabi
qadriyatlarini tahlil qilish;
• Etnolingvistik jihatdan olingan natijalarni xalqning kundalik turmush tarzi va an’analari
bilan bog‘lash;
• Regional dialektlarda dehqonchilik asboblari bilan bog‘liq maqollarni o‘rganish va
ularning mahalliy madaniyatga ta’sirini tahlil qilish.
• Maqollarda dehqonchilik asboblari nomlari: Tadqiqot davomida belkurak, o‘roq,
ketmon, kuzak, kurak kabi asboblarning o‘zbek maqollarida ko‘p qo‘llanilishi aniqlandi.
149
• Ramziy ma’nolar: Ushbu asboblar orqali xalqning mehnatsevarlik, sabr-toqat, tabiatga
hurmat kabi qadriyatlari aks ettirilgani kuzatildi.
• Regional xususiyatlar: Maqollar turli hududlarda turlicha qo‘llanilib, dialektal o‘ziga
xosliklarni namoyon qiladi.
• Maqollarning statistik tahlili: Yig‘ilgan ma’lumotlarga ko‘ra, belkurak asbobi eng ko‘p
(30 ta) maqolda uchragan.
• Qadriyatlar bo‘yicha taqsimot: Maqollar orasida mehnatsevarlik (40%) va sabr-toqat
(25%) qadriyatlari yetakchi o‘rin egallaydi.
• Hududiy tahlil: Farg‘ona va Qashqadaryo viloyatlarida dehqonchilik asboblari bilan
bog‘liq maqollar ko‘proq uchraydi.
Ushbu tadqiqotda o‘zbek xalq maqollarida uchraydigan dehqonchilik asboblari
nomlarining etnolingvistik tahlili amalga oshirildi. Tadqiqot xalqning madaniy qadriyatlari,
mehnat faoliyati va dunyoqarashini yanada chuqurroq anglash imkonini berdi. Tadqiqot doirasida
maqollarning ramziy ma’nolari va ular orqali xalqning ijtimoiy-madaniy jarayonlarga munosabati
o‘rganildi.
Tadqiqot usullari va materiallar
Tadqiqot uchun 500 dan ortiq o‘zbek xalq maqollari o‘rganildi. Maqollar O‘zbek folklori
to‘plamlari (“O‘zbek xalq maqollari”, 2018; “Maqollar xazinasi”, 2021) va Rahimov (2020),
To‘xtasinova (2023)larning ilmiy ishlariga tayanib tanlab olindi. Statistik tahlil, etnolingvistik
tahlil, kontekstual va komparativ (taqqoslash) usullar qo‘llandi.
Tahlil natijasida belkurak asbobi eng ko‘p — 30 ta maqolda uchraganligi aniqlandi.
Dehqonchilik asboblari orqali ifodalangan qadriyatlar quyidagi nisbatlarda aks etdi:
• Mehnatsevarlik — 40%
• Sabr-toqat — 25%
• Hosilga hurmat — 20%
• Tabiatga ehtiyotkorlik — 15%
Belkurak xalq orasida mehnatsevarlik va sabr-toqat kabi qadriyatlarni ifodalaydi. Misol
uchun: “Belkurakni yomon ushlagan, hosilni ham yomon oladi.” Ushbu maqol xalqning mehnatga
bo‘lgan jiddiy munosabatini ko‘rsatadi.
Rahimov (2020) va To‘xtasinova (2023)larning tadqiqotlarida o‘zbek maqollarining
lingvistik va folkloristik jihatlari yoritilgan bo‘lsa-da, dehqonchilik asboblarining etnolingvistik
tahliliga yetarlicha e’tibor qaratilmagan.
Bizning tadqiqot xalqning turmush tarzi va mehnat faoliyatiga oid qo‘shimcha
ma’lumotlarni ochib berdi hamda dehqonchilik asboblarining ramziy ma’nolari va xalq
qadriyatlarini ifodalashdagi o‘rnini yangi yondashuv sifatida taklif qildi.
Tadqiqot davomida yangi gipoteza ilgari surildi: Dehqonchilik asboblari nomlarini tahlil
qilish orqali xalq orasidagi ijtimoiy va madaniy jarayonlarni o‘rganish mumkin. Masalan, belkurak
150
yoki ketmon kabi asboblarning ramziy ma’nolari xalq orasida mehnatni qadrlash, tabiatga
ehtiyotkorlik va hamjihatlikni targ‘ib qilishi mumkin. Ushbu gipoteza asosan “Ketmon tutgan
kishi yer bilan do‘st” kabi maqollar orqali asoslandi.
Ushbu tadqiqot mavjud ilmiy adabiyotlarda kam yoritilgan sohani o‘rganib, dehqonchilik
asboblarining ramziy ma’nolari va xalq qadriyatlarini ifodalashdagi ahamiyatini ilmiy asoslab
berdi. Ilmiy natijalar shuni ko‘rsatdiki, maqollar tarkibidagi asboblar faqat maishiy vosita sifatida
emas, balki xalqning dunyoqarashi va ijtimoiy munosabatlarini aks ettiruvchi semantik birlik
sifatida ham muhimdir.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Jalolov, B. (1972). O‘zbek xalq maqollari. Toshkent.
2.
Sharipov, A. (1995). O‘zbek tilining etnolingvistik asoslari. Toshkent.
3.
Mahmudov, N. (2001). Til va madaniyat. Toshkent.
4.
Qodirov, M. (2010). O‘zbek xalq og‘zaki ijodi. Toshkent.
5.
Umarov, H. (2017). Etnolingvistika va ramzlar. Toshkent.
6.
Rahimov, A. (2020). Dehqonchilik madaniyatining o‘zbek tiliga ta’siri. Samarqand.
7.
To‘xtasinova, Z. (2023). O‘zbek maqollarining lingvistik tahlili. Buxoro.
8.
Karimov, S. (2022). O‘zbek xalq og‘zaki ijodidagi metaforalar. Toshkent.
9.
Nurmatov, M. (2022). O‘zbek tilidagi regional dialektlar va ularning folklorda o‘rni.
Namangan.
10.
Xabibullayev, D. (2021). Etnolingvistika: nazariya va amaliyot. Toshkent.
11.
Alisher Navoiy (1483). “Mahbub ul-qulub”. Qadimiy o‘zbek adabiyoti.
12.
Bobur, Z.M. (1526). “Boburnoma”. Qadimiy tarixiy asar.
13.
Ismoilova, G. (2021). Maqollarning semantik va pragmatik o‘zgarishlari. Toshkent.
14.
Temirova, M. (2024). The concept of" linguo-culturology" and" linguo-mentality" in the field
of linguistics. In Conference Proceedings: Fostering Your Research Spirit (pp. 132-134).
15.
Soatov, I., & Temirova, M. (2024). Perceptions and challenges encountered by teachers who
are currently struggling to implement English as a medium of instruction at denau institute of
entrepreneurship and pedagogy. News of the NUUz, 1(1.4), 183-186.
16.
Temirova, M. A., & Maxsumov, R. M. (2024). Linguо-сulturаl аnаlysis оf the texts оf
trаditiоnаl English аnd Uzbek сhildren's роems. Current research journal of philological sciences,
5(05), 81-85.
17.
Khidirova, M. A., & Temirova, M. A. K. (2019). Translation problems of proverbs formed
with professions from English into Uzbek. Развитие и актуальные вопросы современной
науки, (6), 29-31.
ZAMONAVIY INGLIZ ADABIYOTIDA MIFOLOGIK OBRAZLARNING
MIFOLOGIZATSIYASI VA ULARNING O‘ZIGA XOSLIGI
Axmedova Shaxnoza Ravshanbek qizi,
Namangan davlat universiteti doktoranti
Annotatsiya:
Ushbu maqolada zamonaviy ingliz adabiyotida mifologik obrazlarning qayta talqini
va mifologizatsiya jarayoni tahlil qilinadi. Asosiy e'tibor mifologik timsollarning adabiy asarlarda
