280
Список использованной литературы:
1. Бронник Л.В. Когнитивная лингвосинергетика - новый этап в науке о языке и мышлении
// Вестник Адыг. гос. ун-та. Сер. филология и искусствоведение. - 2008. -Вып. 10. - С. 34-
36.
2. Гончарова Е.А. Интерпретация литературного текста: традиции и перспективы // Studia
Lingüistica XVII. Язык и текст в проблемном поле гуманитарных наук: Сборник. - СПб.:
Политехника-сервис, 2008. - С. 227-237.
3. Каган М.С. Эстетика и синергетика // Эстетика сегодня: состояние, перспективы.
Материалы научной конференции. 20-21 октября 1999 г. Тезисы докладов и выступлений.
- СПб.: Санкт-Петербургское философское общество, 1999. - С. 40-42.
4. Коваленко С. В. Синергетическая парадигма политики. Учебное пособие [для студентов,
изучающих курс политологии]. - М., 2010.
5. Пиотровский Р. Г. Лингвистическая синергетика: исходные положения, первые
результаты, перспективы. - СПб., 2006.
6. Буранова, Ш. А., & Пак, Д. А. (2023). Развитие компетенции у будущих педагогов ДОО
в области информационных технологий. Экономика и социум,(11 (114)-1), 628-631.
7. Буранова, Ш. А., & Пак, Д. А. (2023). Исследования знаний и навыков в области
компьютерных технологий у будущих педагогов ДОО. Экономика и социум, (11 (114)-1),
624-627.
8. Рафиев, Ф. А., & Пак, Д. А. (2022). Психологическая компетентность воспитателей
дошкольных образовательных организаций. Разработка и применение наукоемких
технологий в эпоху глобальных, 139.
9. Пак, Д. А. (2020). Креативность как способность к поиску новых подходов обучения
будущих воспитателей дошкольного учреждения. In Colloquium-journal (No. 34-3, pp. 47-
48). Голопристанський міськрайонний центр зайнятості= Голопристанский районный центр
занятости.
EKOLOGIK TERMINLARNING STRUKTUR TARKIBI
Turg'unova Nigora Rustamjon qizi, FDU magistranti
Ilmiy rahbar: Ergasheva Nigora Kurbanovna
Annotatsiya.
Ushbu maqolada ingliz tilidagi ekologiyaga oid terminlarning struktur tuzilishi ya'ni
oddiy, murakkab va qo'shma birliklar kabi guruhlarga tasniflanishi o'rganib chiqilgan.
Shuningdek, affiksatsiya va prefiksatsiya usuli bilan hosil qilingan so'zlar va qisqartirilgan
so'zlarga ham to'xtalib o'tilgan. Buni yanada aniqroq tahlil etilishi maqsadida birqancha misollar
keltirib o'tilgan.
Kalit so'zlar.
Sodda, murakkab so'zlar, qo'shma so'zlar, o'zlashgan so'zlar, prefiks, suffiks,
neologizmlar, polisemiya,sinonimiya.
Ingliz va o‘zbek tillarida har bir so‘zning o‘z strukturasi mavjud. Inglizcha terminlar,
boshqa atamalar singari o‘z tuzilishiga ega. Bu tuzilishlar oddiy, murakkab va qo‘shma birliklar
kabi guruhlarga tasniflanishi mumkin. Oddiy so‘zlar nature - tabiat, Earth - yer, Smog –tutun
281
kabilar kiradi. Ekologiyaga doir lingvistikada re-, de-, pre-, dis kabi yunon-lotin prefiks va
qoʻshimchalarini oʻz ichiga olgan atamalar mavjud; -ing, -eror, -ment, -ity.
Ingliz tilidagi eng murakkab ekologik atamalar affiksatsiya va prefiksatsiya yordamida tuzilgan. -
ate, -ness, -ed, -ing, -ty, -ism, -ant, -or, -er, -ic, -ify, -ive, -al, -ance, -ment, -ation kabi
qo`shimchalar (pollution, contaminant). a-, bio-, aero-, agro-, re-, over-, mikro- shakl prefiksli
atamalar (mikroplastiklar – “mikroplastik” qishloq xoʻjaligi – “selskoe xozyaystvo”) kabi
prefikslar.
Qisqartirilgan so‘zlar keng tarqalgan bo‘lib, ular so‘zma-so‘z tarjima yoki asl inglizcha
ko‘rinishida saqlashni tanlashni taklif qiladi.
Paluanova Xalifa Daribayevna o'zining Ekologik terminlarning derivatsion-semantik
xususiyatlari (o'zbek, qoraqalpoq, ingliz va rus tillari misolida) nomli ilmiy ishida atrof-muhitga
oid so'zlarni qiyosiy tarzda o'rganib chiqqan va bir qancha guruhlarga tasniflagan.
Mamatov Shukrullo Shermat o`g`li o'zining 'Lexical-semantic analysis of ecological terms
in Uzbek and English ' nomli maqolasida turli tizimli tillarda ekologik terminlarni tadqiqi ularni
yasalishida ba’zan uch va to‘rt komponentlar qatnashgan bo‘lishi mumkinligi aniqladi.
Maqolani yozish jarayonida qiyoslash, tavsiflash, tasniflash usullaridan foydalanildi.
Ingliz va o’zbek tillaridagi ekologik terminlarning struktur tarkibi qiyosiy tadqiq etildi.
Barcha qiyoslanayotgan tillarda asosiy qismi suffiksatsiya usulida yasalgan. Ingliz tilida -
er,
-age, -ion, -ation, -fication, -ness, -ment, -ty, -ity, -nt
kabi suffikslar ekoso‘zlar yasashda ishtirok
etadi. O‘zbek tilidagi –
ish, -sh, -io‘, -io‘, -o‘
suffikslari, suffikslariga ma’nosiga ko‘ra mos keladi.
Har bir tilda affiks o‘zakka til uchun o‘ziga xos bo‘lgan morfologiya qoidalariga binoan
qo‘shiladi. Yangi so‘z hosil bo‘lishida uning semantikasi so‘z yasash jarayonining ta'sirida
o‘zgarishiga va so‘z turkumiga o‘tib qolishi yoki o‘tmasligiga qarab bir necha xil so‘z yasash
munosabatlari farqlanadi: so‘zning semantikasi o‘zgarmaydi, balki uning bir so‘z turkumiga
aloqadorligi o‘zgaradi: to liquidate–yo‘q qilmoq fe’l; liquidation –yo‘q qilish, ingliz tilida – ot,
o‘zbek tilida harakat nomi; ham semantika, ham so‘z turkumi o‘zgaradi: to extinguish –yo‘q
qilmoq; extinguished –o‘chgan; semantika o‘zgarsa ham, so‘z turkumiga doir aloqadorligi
saqlanib qoladi:
to forest -o‘rmon barpo qilmoq; to deforest –o‘rmonni kesmoq.
O‘zbek tilida
ekologiyaga oid fe'llarning yasalishida – la, -moq, -lashtir, -lashtirmoq kabi suffikslar ishtirok
etadi:
xlorlamoq, ifloslamoq; minerallashtirmoq va hokazo.
Qo‘shma so‘zlarga misol tariqasida ikki so‘zli atamalar ham turli yo‘llar bilan yasaladi:
1. Noun (ot) + Noun (ot) (carbon emissions-uglerod emissiyasi); Ot+ot: pollution abatement,
waste assimilation, litter bin; iflosliklar bilan kurash, chiqindilarning yutilishi, ahlat qutisi.
Misol: Even though Germany succeeded in reducing carbon emissions last year by an impressive
20%, they do not consider the problem taken care of.
Adjective (sifat) + Noun (ot) (chemical interactions-kimyoviy o‘zaro ta'sirlar) Sifat+ot modelida
ekologiyaga oid so‘z birikmalari komponentlarining sintaktik munosabatlari bitishuv usuli orqali
yuzaga keladi: abiotic environment, allogenic succession; abiotik faktor, allogen suktsessiya;
abiotic faktor;
Noun (ot)+ preposition (predlog) + noun (ot) (remains of a burn –kuyish qoldiqlari)
Jumladan: A defunct military base may produce less pollution than an active one—for example,
the uncovered remains of a burn pit present less direct harm than the active release of toxins from
burning waste.
282
Past participle (o ‘tgan zamon sifatdoshi) + noun (ot) - (wind-generated waves-shamol)
tomonidan hosil bo‘lgan to‘lqinlar
Ingliz tilida ekologik terminlarni shakllanishi va ekologik terminlar lug‘atining boyishida grek,
lotin, nemis va fransuz tillaridan o‘zlashgan terminlarning o‘rni beqiyos. Ingliz tilidan rus tiliga
kirib kelgan ekologik terminlar sifatida ecology (grek. oekos –uy-joy, logos – ilm) – ekologiya;
biology (grek. bios - hayot, logos - fan) – biologiya; reservoir (frants. reservoir – rezervuar,
basseyn, suv ombori) rezervuar, suv ombori; acclimatation (lot. ad- k, grer. klimatos – kiya)
akklimatizatsiya; algology ( lot. algalogy -antagonism (grek. antagonisma – baxs, kurash) –
antagonizm, population (lot. population – xalq) va boshqalarni kiritishimiz mumkin.
XULOSA
Ekologik terminologiyani tushunish lingvistik tahlildan tashqariga chiqadi; u atrof-muhit
va ekologik muammolarga bo‘lgan madaniy munosabatlarni ochib beradi. O‘zbek va ingliz
ekologiya terminologiyasi o‘rtasidagi qiyosiy o‘rganish quyidagilarni o‘rganishi mumkin degan
xulosaga kelishi mumkin.
Ekologik atamalar, har qanday ilmiy terminologiya kabi, ko‘pincha o‘z tarkibida muayyan
qonuniyatlarga amal qiladi. Ushbu naqshlar bizga atamaning ma'nosini tushunishga yordam
beradi, hatto biz u bilan tanish bo‘lmasak ham.Bu erda ekologik nuqtai nazardan topilgan ba'zi
umumiy tarkibiy elementlar:
1. O‘zak so‘zlar
Bio-: hayot yoki tirik organizmlarga ishora qiladi (masalan, biologik xilma-xillik, biosfera-
biodiversity, biosphere)
2. Qo‘shimchalar
-logiya: o‘rganish (masalan, ekologiya, biologiya- ecology, biology)
-izm: tizim yoki doktrina (masalan, ekologiya, ekotizim-ecology, ecosystem)
-ic: tegishli (masalan, biotik, abiotik-biotic, antibiotic)
-al: Tegishli (masalan, ekologik-ecological)
-ation: jarayon (masalan, degradatsiya, konservatsiya-degradation, conservation)
3. Prefikslar
Bio-: Hayot (masalan, biologik xilma-xillik, biosfera-biodiversity, biosphere)
Eko-: Atrof-muhit (masalan, ekotizim, ekologiya-ecosystem, ecology)
Geo-: Yer (masalan, geosfera, geologiya- geosphere, geology)
Gidro-: suv (masalan, gidrosfera, gidrologiya-hydrosphere, hydrology)
Atmos-: Atmosfera (masalan, atmosfera, atmosfera bosimi- atmosphere, atmospheric pressure)
4. Murakkab atamalar
Koʻpgina ekologik atamalar ikki yoki undan ortiq soʻzlarning birikishidan hosil boʻladi. Masalan:
Biologik xilma-xillik (bio + xilma-xillik-biodiversity)
Issiqxona effekti (Greenhouse effect)
Oziq-ovqat zanjiri (food chain)
Uglerod aylanishi (carbon chain)
5. Qisqartmalar
Ba’zi ekologik atamalar qisqartmalar bo‘lib, ular qator so‘zlarning bosh harflaridan hosil
bo‘lgan so‘zlardir. Masalan:
* IPCC (Iqlim o‘zgarishi bo‘yicha hukumatlararo panel - Intergovernmental Panel on Climate
Change)
283
* WWF (Jahon yovvoyi tabiat fondi -World Wildlife Fund)
* IUCN (Xalqaro tabiatni muhofaza qilish ittifoqi- International Union for Conservation of
Nature)
Ushbu tuzilmaviy elementlarni tushunish orqali biz notanish ekologik atamalarning
ma’nosini yaxshiroq tushunishimiz va ekologik tushunchalarni tushunish uchun mustahkam
poydevor yaratishimiz mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:
1.
Paluanova Xalifa Daribayevna / Ekologik terminlarning derivatsion-semantik xususiyatlari
(o'zbek, qoraqalpoq, ingliz va rus tillari misolida) // dokt,dissert,avtoreferat, T: 2016, 20-b
2.
Mamatov Shukrullo Shermat o`g`li // Lexical-semantic analysis of ecological terms in Uzbek
and English // Multidsicplinary Journal of Science and technology, 2024, p 512.
3.
Fill A. 2001. / Language and Ecology: Ecolinguistic Perspectives for 2000 and Beyond. In:
Applied Linguistics for the 21st Century: AILA Review // 2001. 60–75.
4.
Ivanova YE.V. /Seli, zadachi i problemi ekolingvistiki. Pragmaticheskiy aspekt
kommunikativnoy lingvistiki i stilistiki // Sbornik nauchnix trudov YE.V.Ivanova. Chelyabinsk:
Obrazovanie, 2007, S. 41-4
5.
Fill A. / Ecolinguistics und Amerikanistik. Band 23 // Heft 1. – Tubingen, 1998.
ПОНЯТИЕ ИЗОМОРФИЗМА В ЛИНГВИСТИЧЕСКОЙ ТИПОЛОГИИ
Уразниязова Г.Г, Студентка КГУ
Изоморфизм в лингвистической типологии относится к систематическому
соответствию между лингвистическими структурами в разных языках или внутри одного
языка. Эта концепция играет решающую роль в понимании того, как языки представляют
схожие когнитивные и коммуникативные процессы, несмотря на различия в поверхностных
формах. Рассматривая концепцию изоморфизма в более широком контексте
лингвистической типологии, эта статья исследует ее последствия для классификации
языков, структурных универсалий и когнитивных механизмов, лежащих в основе
формирования языка. [1].
Изоморфизм в лингвистической типологии можно разделить на несколько типов,
каждый из которых отражает другой аспект структуры языка. Ниже мы рассмотрим
наиболее известные формы изоморфизма: синтаксический, морфологический и
фонологический.
Синтаксический изоморфизм относится к сходствам в синтаксической структуре
разных языков.
Морфологический
изоморфизм
подразумевает
соответствие
между
морфологическими признаками (такими как аффиксы, падежные маркеры и системы
согласования) в разных языках.[2].
Фонологический изоморфизм касается сходств в звуковых системах языков.
Например, многие языки демонстрируют схожие модели гармонии гласных, модели
ударения или кластеры согласных, что предполагает, что определенные фонологические
процессы могут быть универсальными.
