International scientific journal
“Interpretation and researches”
Volume 1 issue 1 (47) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2
108
XORIJIY TIL O‘QITISH METODIKASIDA ZAMONAVIY
METODLARNING TA’LIMDAGI O‘RNI
Xayitova Shohsanam Shuhratjon qizi
Farg`ona davlat universiteti erkin tadqiqotchisi
Annotatsiya:
Ushbu maqolada xorijiy til o`qitish metodikasi haqida, uning fan
sifatida rivojlanish tarixi, chet til o`qitish metodikasida zamonaviy metod turlari va
ulardan foydalanish xususida so`z boradi.
Kalit so`zlar:
metodika, innovatsiya, xorijiy til, kommunikatsiya, ko`nikma,
malaka, didaktika, madaniyatlararo muloqat.
MODERN METHODS IN FOREIGN LANGUAGE TECHING
METHODOLOGY
Abstract:
This article discusses the methodology of foreign language teaching,
the history of its development as a science, the types of modern methods used in
foreign language teaching methods and their use.
Keywords:
methodology, innovation, foreign language, communication, skills,
competence, didactics, intercultural communication.
KIRISH
Bugungi kun ta`lim taraqqiyoti yangi yo`nalish innovatsion pedagogikani paydo
qildi. Innovatsion –inglizcha “yangilanish, yangilikni kiritish (tarqatish)” ma`nolarini
anglatadi. Va bu yangilik kiritishning ijtimoiy-psixologik aspekti amerikalik olim,
tadqiqotchi E.Rodjers tomonidan ishlab chiqilgan. U yangilik kiritish jarayononi
qatnashchilarining tasnifi, ularning yangikka bo`lgan munosabati va boshqalarni
o`rgangan. Ilmiy yo`nalishlarda yangilik va innovatsiya tushunchalari o`zaro farq
qiladi. “Yangilik”- bu vosita, yangi metod, metodika, texnalogiya ma`nolarini
bildiradi. “Innovatsiya”- bu ta`lim, ma`lum bosqichlari bo`yicha rivojlanadigan
jarayon hisoblanadi. Jahon ilm-fan taraqqiyoti kundan kun o`z imkoniyatlarini
kengaytirib, gurkirab rivojlanib bormoqda. Aynan bu ijobiy rivojlanish bizning
yurtimizga ham o`z ta`sirini o`tkazmasdan qo`ygani yo`q. Ilm diyorimizga ilg`or
innovatsion texnologiyalar tatbiq etmoqda. Buning ijrosi sifatida hurmatli
prezidentimiz tomonidan 2021-yilni “Yoshlarni qo`llab –quvvatlash va aholi
salomatligi yili” deb nomlanishi ham mamlakatimiz yoshlarining ma`suliyatini
yanada oshirdi. Ta`lim sohalariga ilg`or, zamonaviy innovatsion texnologiyalarning
International scientific journal
“Interpretation and researches”
Volume 1 issue 1 (47) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2
109
keng tatbiq etilishi ham chet tili o`rganayotgan yoshlar uchun keng imkoniyatlar,
marralar eshigini ochdi, desak mubolag`a bo`lmaydi.
Chet tili – chet davlatning tili. Mamlakatimizda G‘arbiy Yevropa tillari (ingliz,
ispan, nemis, fransuz) va sharq tillari (arab, turk, fors, xitoy, hind) o‘qitiladi. Bu tillar
ta’lim muassasalarining o‘quv dasturlariga kiritilgan. Uch tilni o‘rgatish jarayoni
boshqacha. Ona tili va ikkinchi til tabiiy muhitda, chet tili esa sun’iy muhitda
o‘rganiladi. Chet tilida muloqot asosan sinfda o‘qituvchi rahbarligida amalga
oshiriladi. Chet tilini o‘rganish va o‘rgatishning muayyan jihatlarida uch til o‘rtasida
sezilarli farqlar mavjud. Bu, o‘z navbatida, chet tilini o‘qitishning tegishli
texnologiyasidan foydalanishni taqozo etadi. Ehtiyotkorlik bilan o‘zlashtirish
orqalimetodika fanining yutuqlari, chet tili o‘qituvchisi talabaning til tajribasi
me’yorlari haqida aniq tushunchaga ega bo‘ladi va uni yanada takomillashtiradi. Chet
tillarni samarali o‘rgatish uchun uning metodlarini bilish talab etiladi. Chet tillarni
o‘rganish va o‘qitish ko‘p jihatdan chet tillarini o‘qitish metodikasi masalalarini
nazariy jihatdan ishlab chiqish va nazariyani amaliyotda ijodiy qo‘llashga bog‘liq.
Har bir fanning o‘ziga xos tushunchalari mavjud. Chet tilini o`qitish
metodikasida qabul qilingan asosiy tushunchalar qatoriga quyidagilar kiradi: ta`lim
tizimi, o`qitish metodi, o`qitish tamoyili, o`quv quroli, metodik metod.
Chet tilini o‘qitish metodikasi – bu chet tilini o‘qitishning amaliy, umumiy,
tarbiyaviy va rivojlantiruvchi maqsadlariga erishadigan o‘qituvchi va o‘quvchilar
faoliyati majmuidir. Metod atamasi “ta’lim usullari majmui” va “ta’lim yo‘nalishi”
ma’nolarida qo‘llaniladi. Birinchisi ta’lim nazariyasida jarayon usullari ma’nosida
qo‘llanilsa, ikkinchi ma’nosini o‘qitish metodikasi tarixiga oid asarlarda uchratish
mumkin. Masalan, chet tilini o‘qitishning tarjima usuli, to‘g‘ri metod, qiyosiy metod,
an’anaviy metod, intensiv metod va hokazo.
MUNOZARA VA NATIJALAR
Tabiiy va ijtimoiy hodisalar o'zaro bog'liq va rivojlanib boradi. Fanlar ob'ektiv
voqelikning in'ikosi bo'lgani uchun ularning hech biri boshqalardan ajralgan holda
mavjud emas. Voqea va predmet bir vaqtning o‘zida ko‘plab fanlar bo‘yicha tadqiqot
manbai bo‘lishi mumkin, masalan, “til” ijtimoiy hodisasini o‘z nuqtai nazaridan
tilshunoslik
(psixologiya), psixologiya
(didaktika)
o‘rganish. “Xorijiy til
metodologiyasi” atamasi inson ongida “bog‘lanish” assotsiatsiyasini uyg‘otadi:
birinchidan, til o‘rgatishning metod va uslubiy yondashuvlari majmui yoki o‘qitish
metodikasi haqidagi ilmiy bilimlar, nihoyat, mustaqil pedagogika fani yodga tushadi.
Chet tilini o‘qitish metodikasi didaktika bilan hamohang rivojlandi. Barchamizga
ma’lumki, barcha fanlarning o‘qitish nazariyasi didaktika faniga asoslanadi va undan
ilmiy ozuqa oladi. Chet tillarni o‘qitish ham didaktikaga asoslanadi. Didaktik
ta'limning umumiy nazariyasi, metodika muayyan fanni o'qitish haqidagi fan sifatida,
International scientific journal
“Interpretation and researches”
Volume 1 issue 1 (47) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2
110
lingvodidaktika - tillarni o'qitishning umumiy nazariyasi, lingvometodika - aniq tilni
o'rgatish haqidagi fan sifatida qaraladi.
Chet tillarni o‘qitish maqsadining yangicha talqini asosan pragmatik lingvistik
tadqiqotlar natijalariga asoslanadi. Tilshunoslikning bu sohasi tilni til shakllari tizimi
emas, balki inson faoliyati sohasi sifatida izohlaydi. Yangi topilmalar to'plami 1970-
yillarning boshidan beri to‘plangan chet tili ta’limi sohasi ta’lim maqsadlarini
belgilash sohasida qizg‘in bahs-munozaralarga olib keldi. “O‘quvchilarni muloqot
qilishga o‘rgatish” va “Befaeigung zur Kommunikatsion” (kommunikativ
kompetentsiya) kabi chet tillarini o‘qitishning asosiy yo‘nalishlarini belgilovchi yangi
o‘quv dasturlari qabul qilindi. 1970-yillarda “kommunikativ usul” bir qancha
urinishlardan so‘ng bir necha bosqichda o‘z ahamiyatini isbotladi. Shu bilan birga
metodologiya fani ham rivojlandi. Biz hech bir chet tilini uning usullarini o‘rganmay
turib o‘rgana olmaymiz. “Kommunikativ didaktika” metodi chet tilini o‘qitish
metodida ham muhim ahamiyatga ega. Kommunikativ didaktika quyidagilarni
birlashtiradi.
-
Ochiq va moslashuvchan kurs tushunchasi;
-
Mavzu va mazmun muhim;
-
Sinfdagi ishning asosiy shakli: suhbat va guruh ishlari;
-
O‘quvchilarni faollashtirish va ijodiy va tildan erkin foydalanish;
Tushunish va ifodalash tamoyiliga asoslangan mashqlarga kuchli urg‘u;
-
Vizualizatsiya (vizual qo‘llab-quvvatlash) ma’noni ochishda, aniqlashda
muhim rol o‘ynaydi
Harakat doirasi va mashqni tashkil etish;
-
Real hayotiy vaziyatlarda kundalik nutqni o‘rganish (dialogni mashq qilish);
-
Tilni og‘zaki ishlatish va shu bilan birga asl matnlarni tushunish muhimdir.
-
Kommunikativ didaktika tinglab tushunish uchun material sifatida tabiiy nutqiy
vaziyatlardan foydalanishni birinchi o‘ringa qo‘yadi, masalan, transportdagi reklama,
vokzallar, radio va televidenie reklamalari, telefon suhbatlari va hokazo. Ma`lumotni
tinglash va tushunish maqsadlari o'zgardi. Eshitganini aytish va nazorat qilish ham
boshqacha. Maqsadga qarab, bu usul tinglab tushunishning quyidagi turlarini ajratib
turadi:
-
ma'nosining asosiy mazmunini ayrim detallarga e'tibor bermasdan tushunish;
Bu metod ma'lum bir joy uchun ob-havoga bo'lgan ehtiyoj, poezd kelishi
haqidagi e'lon va boshqa ma'lumotlar muhim bo'lganda qo'llaniladi.
Madaniyatlararo muloqot – bu turli madaniyat vakillarining ijtimoiy kelib
chiqishi, mentaliteti, milliy xarakteri, turmush tarzi, urf-odatlari, qadriyatlar tizimi va
boshqalar haqida suhbati. Bu jarayonda o‘quvchilar o‘rganilayotgan mamlakat
madaniyatiga hurmat, bag‘rikenglik, o‘zga davlat madaniyatini to‘g‘ri anglash ruhida
tarbiyalanishi va kamol topishi kerak.
International scientific journal
“Interpretation and researches”
Volume 1 issue 1 (47) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2
111
Har bir chet tili darsi madaniyatlar chorrahasi, madaniyatlararo muloqot
amaliyotidir. Chunki bu jarayonda chet tilidagi har bir so‘z begona hayot va
madaniyatni aks ettiradi. O‘qituvchilarning vazifasi o‘quvchilarning muloqot qilish,
muloqot qilish qobiliyatini rivojlantirishdir. Buning uchun odamlarni samarali
muloqot qilishga o‘rgatuvchi darsliklar va chet tilida to‘rtta nutqiy faoliyatni
rivojlantirishga qaratilgan yangi o‘qitish usullarini ishlab chiqish talab etiladi.
Madaniyatlararo muloqot formulasi sabr-toqatdir. Madaniyatlararo muloqotda
ijtimoiy-madaniy xatolar talab qilinadi. Misol uchun, nemis tilida “Tee oder Kaffee?”
ya’ni “choy yoki kofe” degan savolga ona tilimizdagi “Tee”, “choy” deb javob
beramiz, lekin nemis tilida bunday javob noto‘g‘ri. Nemis tilida javob “Bitte, Tee”,
ya’ni “Iltimos, choy”. So‘zlar odamlarni muloqot orqali bog‘laydi. Yangi materialni
nutq faoliyatining barcha turlariga bir vaqtda qo‘llash ko‘nikma va malakalarni
shakllantiradi. Bu jarayonda muloqot vositalari, ko‘rgazmalilik, zamonaviy
texnologiya turlari, metodlari, izchillik tamoyili ta’minlansa, ta’lim sifati va
samaradorligi ortadi.
O‘qituvchining muvaffaqiyatli ishlashi uchun nafaqat fan, pedagogik va
psixologik bilimlar, balki yana bir o‘ziga xos xususiyat – kommunikativ qobiliyat va
qobiliyatlar ham zarur.
Inson go‘daklik davridan boshlab muloqot ko‘nikmalariga ega bo‘la boshlaydi.
Ammo katta bo‘lganida hamma ham yaxshi muloqot qila olmaydi. Pedagogika kasbi
“insondan odamga” kasblardan biri bo‘lib, shuning uchun ham muloqot qilish
qobiliyati o‘qituvchi uchun yetakchi, kasbiy jihatdan muhim ko‘nikmalardan biridir.
O‘qituvchining o‘quvchilar bilan muloqoti va o‘zaro munosabatiga qarab, bolalarning
fanga qiziqishi, demak, o‘quv motivlari shakllanadi. Pedagogik muloqot usuli
shaxslararo muomala madaniyatiga, o‘quvchilarning fan bilimlari, malakalari
samaradorligiga ta’sir qiladi, ta’lim jarayonida o‘ziga xos axloqiy-psixologik muhit
yaratadi. Muloqot shaxsning ijtimoiylashuvining muhim shartidir. Bu yerda
pedagogik muloqot aslida nima ekanligini bilish muhimdir.
XULOSA
Chet tilini o‘rganish ko‘p qirrali ta’limot bo‘lib, uning jarayonida odam
murakkab psixologik o‘zgarishlarni boshdan kechiradi. Xususan, jarayon mavjudona
tilini chet tili bilan solishtirish. Bu jarayonda turli xil o‘qitish usullari va
texnologiyalaridan foydalaniladi. Zamonaviy pedagogik texnologiyalar yordamida
chet tilini ona tili bilan qiyosiy o‘qitish samarali natijalar beradi. Chet tilini o‘rgatish
uning usullarini bilishni talab qiladi. Chet tilini o‘rganishda metod va texnologiyalar
muhim o‘rin tutadi. Darsni tashkil etishda metodika fanining turli usullari mavjud.
Chet tilini o`qitishning eng ko`p qo`llaniladigan metodlari: kommunikativ didaktika
metodi, madaniyatlararo muloqotni tashkil etish metodi va mashqlarni tashkil etish
metodi. Uchta usul bir-biri bilan chambarchas bog‘liq va bir-birini to‘ldiradi.
International scientific journal
“Interpretation and researches”
Volume 1 issue 1 (47) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2
112
Filologiya fani didaktika fani bilan bog‘liq bo‘lganligi sababli chet tilini o‘rganish
kommunikativlikka asoslanganda kommunikativ didaktika metodi paydo bo‘ladi.
Adabiyotlar ro‘yxati:
1.
Jo‘raboyev, V. B. Nemis tilini o‘qitishga kommunikativ yondashuv. T.,
2020 yil.
2.
Samarova, S. Ijodkorlikni oshirishning universal usuli sifatida shaxsning
ijodiy qarashlarini shakllantirish. T., 2018 yil.
3.
Raxmanova, M.K. Qadimgi Markaziy Osiyo ma’naviy-madaniy
merosining yoshlarni ma’naviy tarbiyalashdagi o‘rni. “Globallashuv sharoitida
vatanparvarlik tarbiyasining ma’naviy-ma’rifiy texnologiyalari” Respublika ilmiy-
amaliy konferensiyasi, T., 2019 y.
4.
Jalolov J.J. Chet tilini o‘qitish metodikasi. T., 2012 yil.
5.
Hoshimov O., Yoqubov I. Y. Ingliz tilini o‘qitish metodikasi. T.: 2003
yil.
6.
Zaripova R.A. “Chet tili metodikasi qo‘llanmasi”. Toshkent: O‘qituvchi.
1986 yil.
