International scientific journal
“Interpretation and researches”
Volume 1 issue 13 (59) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2
81
TURLI TIZIMLI TILLARDA SO‘Z YASALISHI: QIYOSIY-TIPOLOGIK
YONDASHUV
A.I.Ziyayev
Qo‘qon davlat pedagogika instituti
ingliz tili nazariyasi kafedrasi professori,
filologiya fanlari doktori
Mamurova Shaxlo Sultanovna
Kokand university, 1 kurs tayanch doktoranti
Annotatsiya:
Mazkur maqolada turli morfologik tizimlarga ega bo‘lgan ingliz,
rus va o‘zbek tillarida so‘z yasalishi jarayoni qiyosiy-tipologik nuqtai nazardan tahlil
qilinadi. So‘z yasalishiga oid vosita va usullar, ularning strukturaviy hamda semantik
xususiyatlari tadqiq etiladi. Tadqiqot natijalari ushbu tillarning tipologik farqlarini
ochib berish, umumiy va o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlashga yordam beradi. Shu
bilan birga, maqolada o‘zaro qiyoslash orqali til o‘rgatish va tarjima nazariyasi uchun
amaliy tavsiyalar ilgari suriladi.
Kalit so‘zlar:
so‘z yasalishi, morfologik tip, analitik til, sintetik til, agglutinativ
til, affiksatsiya, konversiya, qiyosiy tilshunoslik.
Kirish
So‘z yasalishi — tilshunoslikda morfologiyaning markaziy bo‘limlaridan biri
bo‘lib, yangi leksik birliklar yaratish, tilning ichki imkoniyatlarini kengaytirish va
nutq samaradorligini oshirishda muhim o‘rin tutadi. Har bir til o‘zining morfologik
tuzilishiga qarab, so‘z yasalishiga oid o‘ziga xos tizim va uslublarga ega. Dunyodagi
tillar odatda uch asosiy morfologik tipga — analitik, sintetik va agglutinativ turlarga
bo‘linadi. Ushbu maqolada ingliz, rus va o‘zbek tillari misolida so‘z yasalishi
jarayonlari qiyosiy asosda tahlil qilinadi. Bu tillar morfologik xususiyatlari jihatidan
turli tizimlarga mansub bo‘lib, tadqiqotga asosli va qiziqarli solishtirma turtki beradi.
Metodologiya
Mazkur tadqiqotda qiyosiy-tipologik tilshunoslikning asosiy metodlariga
tayanilgan bo‘lib, turli morfologik tizimlarga ega tillarda so‘z yasalish jarayonlarini
taqqoslash va ularning umumiy hamda xususiy xususiyatlarini aniqlash maqsad
qilingan. Tadqiqot davomida quyidagi metodlar kompleks tarzda qo‘llanildi:
1.
Qiyosiy (komparativ) metod
— Ingliz, rus va o‘zbek tillarida so‘z
yasalishi jarayonlari bir-biri bilan tizimli ravishda solishtirildi. Har bir tilga xos
morfologik xususiyatlar, so‘z yasovchi affikslar, strukturaviy modellar va semantik
o‘zgarishlar aniqlanib, ular o‘zaro taqqoslandi. Ushbu metod tadqiqotning asosiy
printsiplarini belgiladi.
International scientific journal
“Interpretation and researches”
Volume 1 issue 13 (59) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2
82
2.
Tipologik yondashuv
— Tadqiqot obyektlari bo‘lgan tillar turli
morfologik tipga mansubligi sababli, ularning tuzilish xususiyatlari tipologik doirada
tahlil qilindi. Shu asosda analitik, sintetik va agglutinativ tizimlarning farqli jihatlari
ajratib ko‘rsatildi. Bu yondashuv tillar o‘rtasida sistematik umumiylik va farqlarning
ilmiy asosda aniqlanishini ta'minladi.
3.
Deskriptiv (tasviriy) metod
— Har bir tilning ichki morfologik tizimi,
so‘z yasash modellari, affikslarning vazifalari, semantik o‘zgarishlar holati maxsus
tahlil qilinib, amaliy misollar asosida tavsiflandi. Mazkur metod morfologik
birliklarning aniq shaklda ifodalanishini ta'minladi.
4.
Morfologik tahlil
— So‘z yasalishining aniq birliklari (so‘z o‘zagi,
yasovchi affiks, grammatik shakl) morfologik qurilishiga ko‘ra tahlil qilindi. Har bir
misolda o‘zak va qo‘shimchalar (affikslar)ning strukturadagi o‘rni va funksional
yuklamasi ko‘rsatildi.
5.
Leksik-semantik tahlil
— So‘z yasash jarayonida hosil bo‘lgan
birliklarning ma'no o‘zgarishi, leksik darajadagi kengayish yoki torayish holatlari
ham tahlil qilindi. Bu usul, ayniqsa, konversiya, metaforik o‘zgarish va antonim
yasovchi affikslarda muhim rol o‘ynadi.
6.
Ilmiy adabiyotlarni tahlil qilish metodi
— Tadqiqotda so‘z yasalishiga
oid ilg‘or nazariy manbalar, zamonaviy morfologiya bo‘yicha klassik va zamonaviy
olimlarning ishlari (M. Aronoff, A. Spencer, G‘. Jo‘raev, D. Xudoyberganova va
boshqalar) chuqur o‘rganildi va ulardagi qarashlar asosida nazariy asoslar
mustahkamlandi.
Tadqiqot materiali sifatida zamonaviy ingliz, rus va o‘zbek tillaridagi lug‘aviy
manbalar, onlayn korpuslar, so‘z yasalishi bo‘yicha ilmiy maqolalar hamda adabiy
matnlardan olingan amaliy misollar tanlab olindi. Tanlangan so‘zlar yasalish usuli,
qo‘llangan affikslar va semantik o‘zgarishlariga ko‘ra tasniflandi. Korpuslardan
foydalanish tilda real ishlatiladigan birliklarni kuzatish va ular asosida xulosalar
chiqarishga imkon berdi.
Shu tariqa, tadqiqotda nazariy va amaliy metodlarning uyg‘unligi, empirik
materiallar asosida qilingan chuqur tahlillar va tipologik yondashuv asosiy yo‘nalish
bo‘lib xizmat qildi.
Amaliy bosqichlar va vizual tasnif
Tadqiqot quyidagi
bosqichlar
asosida amalga oshirildi:
1-bosqich: Nazariy asoslarning shakllantirilishi
•
So‘z yasalishiga oid umumiy tilshunoslik nazariyalari (klassik va zamonaviy)
o‘rganildi.
•
Tillar tipologiyasi (analitik, sintetik, agglutinativ) bo‘yicha adabiyotlar tahlil
qilindi.
•
Morfologik birliklarning ta’rifi va tasnifi aniqlashtirildi.
International scientific journal
“Interpretation and researches”
Volume 1 issue 13 (59) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2
83
2-bosqich: Tadqiqot materialini tanlash
•
Har bir til (ingliz, rus, o‘zbek) uchun 100 tadan ortiq yasalma so‘zlar tanlab
olindi.
•
Misollar zamonaviy matnlar, lug‘atlar, korpuslar (British National Corpus,
Национальный корпус русского языка, O‘zbek tilining imlo lug‘ati) asosida
tanlandi.
•
Har bir misol morfologik tuzilishi va semantik o‘zgarishiga qarab ajratib
chiqildi.
3-bosqich: Morfologik va leksik-semantik tahlil
•
Har bir yasalgan so‘zning o‘zagi, affikslari, yasash usuli aniqlab chiqildi.
•
So‘z yasovchi affikslarning vazifasi, nutqdagi roli va leksik ma’nodagi
o‘zgarishlar tahlil qilindi.
•
Har bir til uchun so‘z yasalish modellarining ustun va kamchilik tomonlari
ajratildi.
4-bosqich: Qiyosiy-tipologik tahlil
•
Uchtala til tizimidagi umumiylik va farqlar jamlanib, jadval ko‘rinishida
tizimlashtirildi.
•
So‘z yasalish samaradorligi, affikslik tizimi, konversiya va kompaund yasash
kabi elementlar solishtirildi.
•
Har bir til tipining strukturaviy, semantik va stilistik imkoniyatlari baholandi.
So‘z yasalish tizimining tipologik solishtiruv jadvali
Ko‘rsatkichlar
Ingliz
tili
(Analitik)
Rus
tili
(Sintetik)
O‘zbek
tili
(Agglutinativ)
Dominant usul
Konversiya,
affiksatsiya
Affiksatsiya
(suffiks, prefiks)
Affiksatsiya (qatma-
qat qo‘shimchalar)
Morfologik
o‘zgarishlar
Kam,
sintaktik
yo‘nalish
Murakkab, urg‘u
o‘zgaradi
Aniq va qat’iy tartibda
Konversiya
Keng tarqalgan
Kamdan-kam
Deyarli yo‘q
Birikma so‘zlar
Ko‘p (compound
words)
Cheklangan
Juda keng qo‘llaniladi
Qisqartmalar,
aralashma
Juda
faol
(clipping,
blending)
Cheklangan
Kam uchraydi
Affikslarning roli
Leksik darajada
Leksik
+
grammatik
Asosan grammatik +
semantik
Misollar (1-2 ta)
unhappy,
teacher, brunch
написать,
читатель
yozuvchi, o‘quvchilik,
yuruvchan
International scientific journal
“Interpretation and researches”
Volume 1 issue 13 (59) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2
84
Sxematik tasvir: So‘z yasalish modeli (o‘zbek tilida namunaviy ko‘rinish)
O‘z => O‘zchi => O‘zchilik => O‘zchiliksiz => O‘zchiliksizlik
(o‘z) + (-chi) + (-lik) + (-siz) + (-lik)
[ot] [ot yasovchi] [abstrakt] [inkor] [holat]
Ushbu model o‘zbek tilidagi agglutinativlik xususiyatini yaqqol ko‘rsatadi —
har bir qo‘shimcha o‘z mustaqil semantik yuklamasiga ega va qatma-qat tarzda
qo‘shiladi.
Tadqiqot ishonchliligi va natijalar aniqligi
•
Har bir tildan tanlangan materiallar keng qamrovli va real nutqdagi
foydalanishga asoslangan.
•
Tahlillar tipologik mezonlar asosida amalga oshirilib, nazariy asoslar amaliy
misollar bilan mustahkamlangan.
•
Har bir so‘z namunasi struktura, semantika va funktsional rolga ko‘ra
tizimlashtirilgan.
Natijalar va tahlil
Ingliz tilida so‘z yasalishning asosiy usullari quyidagilardan iborat: affiksatsiya
(prefixation va suffixation), konversiya (grammatik o‘zgarishlarsiz so‘z turkumining
o‘zgarishi), birikma so‘zlar yasash (compounding), qisqartirish (clipping), va
aralashtirish (blending). Masalan, “teacher” (teach+er), “unhappy” (un+happy), “run”
(n) ← “to run” (v), “brunch” (breakfast+lunch). Ingliz tilida konversiya ayniqsa keng
tarqalgan bo‘lib, sintaktik va funksional o‘zgarishlarni o‘zida aks ettiradi.
Rus tilida so‘z yasalish morfologik jihatdan ancha murakkab va affiksatsiya
ustunlik qiladi. So‘zlar odatda prefiks, suffiks va infikslar orqali yaratiladi. Masalan,
“написать” (prefiks orqali), “читатель” (suffiks orqali), “поездка” (asos + suffiks).
Rus tilida o‘zaklar bilan ishlashda fonetik o‘zgarishlar va urg‘u o‘zgarishlari ham
ko‘plab muammolar tug‘diradi. Bundan tashqari, rus tilida semantik nozikliklar va
so‘z yasovchi affikslarning stilistik yuklamasi katta ahamiyatga ega.
O‘zbek tilida esa so‘z yasalishi aniq va izchil qo‘shimchalar tizimi orqali amalga
oshadi. Har bir affiks bitta ma’no anglatadi va affikslar qatma-qat, ya’ni lineyer
tarzda qo‘shiladi. Masalan, “yozuvchi” (yoz+uvchi), “kitobxonlik” (kitob+xon+lik),
“sotilmagan” (sot+il+ma+gan) so‘zlari bu tizimni yaqqol ko‘rsatadi. O‘zbek tilida
fe’l, ot, sifat va ravish yasash uchun o‘nlab affikslar mavjud bo‘lib, ularning semantik
funksiyalari aniq chegaralangan.
Ushbu uch tilni solishtirish natijasida quyidagi tipologik xususiyatlar aniqlandi:
ingliz tilida affikslar yordamchi rol o‘ynaydi, asosiy urg‘u sintaktik struktura va
konversiyaga beriladi; rus tilida affikslik tizim kuchli bo‘lib, fonetik va grammatik
jihatlar keskin o‘zgaradi; o‘zbek tilida esa morfologik barqarorlik va affikslarning
ketma-ketligi tilning o‘ziga xosligini ko‘rsatadi.
Xulosa
International scientific journal
“Interpretation and researches”
Volume 1 issue 13 (59) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2
85
Turli tizimli tillarda so‘z yasalishining o‘rganilishi tilshunoslikda muhim ilmiy
va amaliy ahamiyatga ega. Ingliz, rus va o‘zbek tillari misolida so‘z yasash
usullarining turlicha bo‘lishi har bir tilning morfologik tipiga bog‘liq ekani isbotlandi.
Analitik tizimdagi ingliz tilida sintaktik yondashuv, sintetik rus tilida morfologik
murakkablik, agglutinativ o‘zbek tilida esa aniq strukturaviy izchillik ustuvorlik
qiladi. Bu jihatlar tarjima nazariyasi, komparativ lingvistika, chet tillarni o‘qitish
metodikasi uchun foydali manba bo‘lib xizmat qiladi. Kelgusida bu mavzuni kengroq
doirada — boshqa tillar misolida yoki tarixiy-lug‘aviy yondashuvlar asosida davom
ettirish mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Aronoff, M. (2007). Morphology by Itself: Stems and Inflectional
Classes. MIT Press.
2.
Spencer, A. (1991). Morphological Theory: An Introduction to Word
Structure in Generative Grammar. Blackwell.
3.
Булыгина Т.В. (1993). Современный русский язык. Морфология.
Москва.
4.
Jo‘raev, G‘. (2008). Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Morfologiya. Toshkent:
O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi.
5.
Matthews, P.H. (1974). Morphology: An Introduction to the Theory of
Word Structure. Cambridge University Press.
6.
Xudoyberganova D. (2010). So‘z yasalishi va so‘z birikmalari.
Toshkent: Fan.
7.
Mamurova Shaxlo. (2024). IBORA, SO’Z BIRIKMASI VA
FRAZEOLOGIK BIRLIKLAR HAQIDA UMUMIY TUCHUNCHA. University
Research
Base,
180–185.
Retrieved
from
https://scholar.kokanduni.uz/index.php/rb/article/view/308
8.
Mamurova Shahlo. (2023). LINGUOCULTURAL ANALYSIS OF
PHRASES WITH ADJECTIVE COMPONENTS IN ENGLISH AND UZBEK.
QO‘QON
UNIVERSITETI
XABARNOMASI,
1(1),
1101–1104.
https://doi.org/10.54613/ku.v1i1.523
9.
Shahlo, M. (2023). LINGUOCULTURAL ANALYSIS OF PHRASES
WITH ADJECTIVE COMPONENTS IN ENGLISH AND UZBEK. QO ‘QON
UNIVERSITETI XABARNOMASI, 1 (1), 1101–1104.
10.
Bektoshev Otabek Kodiraliyevich, & Mamurova Shahlo Sultanovna.
(2022). GENERAL CONCEPTIONS OF PHRASE, WORD COMBINATION AND
PHRASEOLOGICAL UNITS. Galaxy International Interdisciplinary Research
Journal,
10(12),
1824–1827.
Retrieved
from
https://giirj.com/index.php/giirj/article/view/4289
International scientific journal
“Interpretation and researches”
Volume 1 issue 13 (59) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2
86
11.
Surayyo
Abidjanova.
(2024).
EFFECTIVENESS
OF
USING
AUTHENTIC MATERIALS IN THE CLASSROOM. Kokand University Research
Base,
34–38.
Retrieved
from
https://scholar.kokanduni.uz/index.php/rb/article/view/284
12.
Surayyo Abidjanova. (2024). USING READING STRATEGIES IN
ELEMENTARY LEVEL CLASROOMS. Kokand University Research Base, 30–33.
Retrieved from
13.
Mamurova Shahlo. (2023). LINGUOCULTURAL ANALYSIS OF
PHRASES WITH ADJECTIVE COMPONENTS IN ENGLISH AND UZBEK.
QO‘QON
UNIVERSITETI
XABARNOMASI,
1(1),
1101–1104.
https://doi.org/10.54613/ku.v1i1.523
14.
Mamurova, S. (2024). THE DYNAMICS OF IMAGERY IN
LINGUISTIC CREATIVITY AND INNOVATION. QO‘QON UNIVERSITETI
XABARNOMASI, 13, 286–288. https://doi.org/10.54613/ku.v13i.1078
15.
Mamurova, S. (2024). BEYOND WORDS: THE ROLE OF
PARALINGUISTICS
IN
EFFECTIVE
COMMUNICATION.
QO
‘QON
UNIVERSITETI XABARNOMASI, 13, 300–302.
16.
Elvina Rustemovna Sherefetdinova. (2024). IN INTERCULTURAL
CONTEXTS, SOCIAL NORMS, BELIEFS, AND VALUES PLAY A
SIGNIFICANT
ROLE
IN
SHAPING
INTERPRETATIONS
AND
INTERACTIONS. Kokand University Research Base, 112–123. Retrieved from
https://scholar.kokanduni.uz/index.php/rb/article/view/297
17.
Elvina Rustemovna Sherefetdinova. (2024). GLOBALIZATION AND
THE SHIFTING SANDS OF CULTURAL IDENTITY. Kokand University Research
Base,
124–127.
Retrieved
from
https://scholar.kokanduni.uz/index.php/rb/article/view/298
18.
Ергашев M.., & Шерефетдинова E.. (2025). TILSHUNOSLIKDA
TEATR LEKSIKASI BILAN BOGʻLIQ ILMIY FARAZLAR. Interpretation and
Researches, (9(55-1). извлечено от https://inlibrary.uz/index.php/international-
scientific/article/view/104374
19.
Elvina Sherefetdinova (2024). INNOVATIVE APPROACHES IN
TEACHING PHILOLOGICAL SCIENCES. Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy
jurnali, 2 (56), 104-108.
