JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 17, issue 01, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
Tuxtamuratova Dilnoza Dilmurodovna
Buxoro davlat pedagogika instituti talabasi
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA ATMOSFERA HAVOSINING HOLATI VA
UNING MUSAFFOLIGINI SAQLASH CHORA-TADBIRLARI
Annotatsiya:
Ushbu maqolada O‘zbekiston Respublikasida, ayniqsa Toshkent shahrida
atmosfera havosining ifloslanish holati, uning asosiy sabablari va oqibatlari ilmiy-geografik va
pedagogik yondashuv asosida tahlil qilinadi. Transport vositalari, sanoat chiqindilari,
urbanizatsiya jarayonlari va ob-havo sharoitlarining havoning sifatiga ta’siri chuqur o‘rganiladi.
Shuningdek, ekologik xavfsizlikni ta’minlash, monitoring tizimini takomillashtirish va aholining
ekologik madaniyatini oshirish bo‘yicha chora-tadbirlar taklif etiladi.
Kalit so‘zlar
:Atmosfera havosi, ifloslanish, PM2.5, harorat inversiyasi, transport emissiyasi,
ekologik xavfsizlik, monitoring, urbanizatsiya, yashil hududlar.
Abstract:
This article analyzes the state of air pollution in the Republic of Uzbekistan,
particularly in the city of Tashkent, examining its main causes and consequences through
scientific-geographical and pedagogical approaches. The impact of vehicle emissions, industrial
waste, urbanization processes, and weather conditions on air quality is thoroughly studied. In
addition, the paper proposes measures to ensure environmental safety, improve the air quality
monitoring system, and enhance public environmental awareness.
Keywords:
Atmospheric air, pollution, PM2.5, temperature inversion, vehicle emissions,
environmental safety, monitoring, urbanization, green areas.
Аннотация:
В данной статье анализируется состояние загрязнения атмосферного воздуха
в Республике Узбекистан, особенно в городе Ташкент, его основные причины и
последствия на основе научно-географического и педагогического подхода. Подробно
изучается влияние выбросов автотранспорта, промышленных отходов, процессов
урбанизации и погодных условий на качество воздуха. Также предлагаются меры по
обеспечению экологической безопасности, совершенствованию системы мониторинга и
повышению экологической культуры населения.
Ключевые слова:
Атмосферный воздух, загрязнение, PM2.5, температурная инверсия,
выбросы транспорта, экологическая безопасность, мониторинг, урбанизация, зелёные
зоны.
Atmosfera havosi inson salomatligi, ekologik barqarorlik va iqtisodiy taraqqiyot uchun muhim
omil hisoblanadi. O‘zbekiston hududida urbanizatsiya, sanoatlashuv va transport vositalari
sonining ortishi bilan havoning ifloslanish darajasi ham oshib bormoqda. Ayniqsa, Toshkent
shahri so‘nggi yillarda havo sifati bo‘yicha jahon reytinglarida yuqori o‘rinlarni egallab
kelmoqda. Bu holat ekologik xavfsizlik, sog‘liqni saqlash va barqaror rivojlanish nuqtai
nazaridan jiddiy e’tibor talab qiladi. Atmosfera havosining ifloslanishi nafaqat ekologik, balki
ijtimoiy va sog‘liqni saqlash tizimiga ham tahdid solmoqda. Ushbu maqolada atmosfera
havosining hozirgi holati, asosiy ifloslantiruvchi omillar va ularni kamaytirish bo‘yicha chora-
tadbirlar ilmiy asosda tahlil qilinadi. Tadqiqotning asosiy maqsadi – O‘zbekistonda atmosfera
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 17, issue 01, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
havosining sifatini baholash, mavjud muammolarni aniqlash va ularni bartaraf etish bo‘yicha
ilmiy asoslangan takliflar ishlab chiqishdan iborat.
Toshkent shahrida atmosfera havosining ifloslanishiga olib kelayotgan asosiy omillar qatoriga
transport vositalari, sanoat chiqindilari, qurilish faoliyati, yashil hududlarning kamayishi va
noqulay ob-havo sharoitlari kiradi. 2025-yil 23-yanvar kuni Toshkent shahri AQI indeksida 317
ko‘rsatkich bilan dunyodagi eng ifloslangan shaharlar qatoriga kirdi. Bu holat havodagi PM2.5
zarrachalarining yuqori konsentratsiyasi bilan bog‘liq bo‘lib, ayni vaqtda harorat inversiyasi,
shamolning yo‘qligi va tumanli ob-havo kuzatilgan. Makrosinoptik sharoitga ko‘ra, Toshkent
shahri antisiklon periferiyasi ta’sirida qolgan. Radiatsion sovish natijasida yer sirtiga yaqin
qatlamda havo harorati -10°C...-15°C oralig‘ida bo‘lib, suv bug‘lari muz zarrachalariga aylanib,
tuman va bulduruq hosil qilgan. Bu esa ko‘rinuvchanlikni pasaytirib, PM2.5 zarrachalarining
havoda to‘planishiga olib kelgan. Harorat inversiyasi vertikal havo harakatlarini cheklab,
ifloslantiruvchi moddalar konsentratsiyasining ortishiga sabab bo‘lgan. Rasmiy ma’lumotlarga
ko‘ra, bu davrda havodagi zararli gazlar ruxsat etilgan me’yorlardan oshmagan. Biroq, azot ikki
oksidi miqdori 0,2–0,3 barobar yuqori chiqqani qayd etilgan.
Statistik hisob-kitoblarga ko‘ra, 1 ta yengil avtomobil yiliga 0,709 tonna, 1 ta yuk avtomobili esa
0,525 tonna zararli moddani atmosferaga chiqaradi. Toshkentda 638 mingdan ortiq transport
vositasi mavjud bo‘lib, har kuni yana 150–300 ming avtomobil shaharga kirib keladi. Bu esa
havoga chiqarilayotgan zararli gazlar miqdorini keskin oshiradi. Qor yog‘ishi va transport
harakatining kamayishi havoning sifatini vaqtincha yaxshilagan. Qor oppoq yuzasi quyosh
nurlarini aks ettirib, havodagi zarrachalarni yuvib tushiradi. Transport vositalarining kamayishi
esa emissiyalarni qisqartiradi. Biroq bu qisqa muddatli ta’sir bo‘lib, muammoni tubdan hal
etmaydi.
Atmosfera havosining monitoringi O‘zgidromet tomonidan olib boriladi. Toshkentda 23 ta
statsionar kuzatuv punktlari mavjud bo‘lib, ulardan 10 tasi zamonaviy “Horiba” avtomatik
stansiyalari bilan jihozlangan. Bu stansiyalar har daqiqada havodagi chang, gazlar va
meteorologik ko‘rsatkichlarni o‘lchaydi. Monitoring natijalari https://monitoring.meteo.uz
platformasida e’lon qilinadi. JSST standartlariga ko‘ra, PM2.5 zarrachalarining yillik me’yori 5
mkg/m³, kunlik me’yori esa 15 mkg/m³ bo‘lishi kerak. O‘zbekistonda esa bu ko‘rsatkichlar mos
ravishda 35 va 60 mkg/m³ etib belgilangan. Toshkentda esa ba’zi kunlarda PM2.5
konsentratsiyasi 196 mkg/m³ gacha yetgan. Bu JSST me’yoridan 13 baravar yuqori
ko‘rsatkichdir. Ilmiy-pedagogik yondashuv asosida tahlil qilinganda, atmosferani muhofaza
qilishda aholining ekologik ongini oshirish, yoshlar ta’limiga ekologik fanlarni integratsiyalash,
barqaror yashash madaniyatini shakllantirish zarur. Ekologik xavfsizlikni ta’minlashda
jamiyatning barcha qatlamlari – davlat, xususiy sektor va fuqarolik jamiyati ishtiroki muhim
ahamiyatga ega. Ekologik ta’limni maktabgacha bosqichdan boshlab oliy ta’limgacha bo‘lgan
barcha darajalarda joriy etish, yoshlarni ekologik loyihalarga jalb qilish va amaliy mashg‘ulotlar
orqali ularning mas’uliyatini oshirish mumkin. Shuningdek, ekologik qonunchilikni kuchaytirish,
ifloslantiruvchi korxonalar uchun qat’iy cheklovlar joriy etish va ekologik soliqlarni kengaytirish
orqali muammoni bartaraf etish mumkin. Yashil hududlarni kengaytirish, daraxt ekish
kampaniyalarini ommalashtirish va shaharsozlikda ekologik me’yorlarga amal qilish orqali
havoning sifatini yaxshilash mumkin. Qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanish,
ayniqsa quyosh va shamol energetikasini rivojlantirish orqali sanoat va transport sohalaridagi
emissiyalarni kamaytirish mumkin. Ekologik monitoring tizimini takomillashtirish, real vaqt
rejimida kuzatuvni kuchaytirish va xalqaro standartlarga mos texnologiyalarni joriy etish zarur.
Aholining ekologik madaniyatini oshirish, ekologik axborot vositalarini kengaytirish va
ommaviy axborot vositalarida ekologik mavzularni yoritish orqali ijtimoiy ongni shakllantirish
mumkin. Ekologik tadbirlar, seminarlar, treninglar va ko‘rgazmalar orqali aholining ekologik
savodxonligini oshirish mumkin.
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 17, issue 01, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
Ekologik muammolarni hal qilishda xalqaro tajribalarni o‘rganish, xorijiy mamlakatlar bilan
hamkorlikda ekologik innovatsiyalarni joriy etish O‘zbekistonning ekologik barqarorlik sari
intilishini kuchaytiradi. Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti, BMT atrof-muhit dasturi va boshqa
xalqaro institutlar bilan birgalikda atmosfera havosini yaxshilashga qaratilgan loyiha va
dasturlarni amalga oshirish mamlakatda ijobiy natijalarni ta’minlaydi. Shuningdek, ekologik
monitoring va baholash standartlarini xalqaro mezonlar darajasiga olib chiqish, zamonaviy
laboratoriyalar va mobil stansiyalar bilan jihozlash orqali aniq va tezkor ma’lumotlar olish
imkoniyati kengayadi. O‘zbekiston hukumati tomonidan qabul qilingan “Yashil o‘sish
strategiyasi” va barqaror energetikani rivojlantirishga qaratilgan davlat dasturlari atmosfera
ifloslanishini kamaytirishga qaratilgan muhim qadamlardan biridir. Energiya iste’molini
kamaytirish, binolarda energiya samaradorligini oshirish, qayta tiklanuvchi energiya
texnologiyalarini joriy qilish orqali iqtisodiy o‘sish bilan ekologik muvozanatni uyg‘unlashtirish
mumkin.
Havoning sifatini saqlab qolishda pedagogik yondashuv alohida o‘rin tutadi. Yosh avlodni
ekologik tarbiya orqali ongli va mas’uliyatli fuqaro etib voyaga yetkazish uchun maktabgacha
ta’lim muassasalaridan boshlab barcha ta’lim bosqichlarida ekologik fanlarni tizimli o‘rgatish
zarur. Ekologik targ‘ibot, interfaol treninglar va ekologik mavzularga bag‘ishlangan loyiha-
tadbirlar orqali o‘quvchilarda atrof-muhitga nisbatan ijobiy munosabat shakllanishi mumkin.
Ta’lim jarayoniga dala mashg‘ulotlari, amaliy tajribalar, ekskursiyalar, ekologik
observatsiyalarni kiritish orqali nazariy bilimni amaliyot bilan uyg‘unlashtirish tavsiya
etiladi.Tahlil natijalariga ko‘ra, O‘zbekistonda atmosfera havosining ifloslanish darajasini
pasaytirish bo‘yicha ko‘plab chora-tadbirlar bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda. Biroq bu
jarayonni tezlashtirish va yanada samarali qilish uchun aholining ekologik savodxonligini
oshirish, jamoatchilik nazoratini kuchaytirish va ijro intizomini qat’iylashtirish lozim.
Shuningdek, shaharsozlikda ekologik me’yorlarni ustuvor qilish, texnogen loyihalarni
baholashda ekologik ekspertizalarning mustaqil va shaffof bo‘lishini ta’minlash zarur.
Mamlakatning har bir fuqarosi ekologik muhitni asrab-avaylashda o‘z o‘rnini his qilishi va
shaxsiy mas’uliyatni chuqur anglab yetishi muhimdir. Ana shundagina atmosfera havosini
himoya qilish yakkama-yakka tashkilotlarning emas, balki butun jamiyatning dolzarb vazifasiga
aylanishi mumkin. Zero, sog‘lom havo – sog‘lom jamiyat asosidir.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti (WHO) havo sifati bo‘yicha hisobotlari.
2. Ö'zbekiston Respublikasi Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi
materiallari.
3. Milliy statistika qo‘mitasi ekologiya bo‘yicha chop etgan ma’lumotlar.
4. Jahon bankining Ö'zbekistondagi ekologik holat bo‘yicha tadqiqotlari.
5. JST tomonidan chop etilgan atmosfera havosi bo‘yicha xalqaro maqolalar.
6. "Atrof-muhit va inson salomatligi" ilmiy jurnali.
7. Ö'zbekiston Milliy universiteti ekologiya bo‘yicha tadqiqot ishlari.
8. Global Environment Facility (GEF) va BMT ekologik dasturlari
