JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 17, issue 01, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
Salimova Dilbar Halim qizi
Kogon shahar 11-umumta’lim maktabi o‘qituvchisi
E-mail:
dilbar.salimova97@gmail.com
BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARIDA MULTIMODAL KOMMUNIKATIV
KOMPETENSIYANI SHAKLLANTIRISH METODIKASINI TAKOMILLASHTIRISH
Annotatsiya:
Ushbu maqolada boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida multimodal kommunikativ
kompetensiyasini shakllantirish metodikasini nazariy jihatdan takomillashtirish masalasi
yoritilgan. Rasm, video, mimika, interaktiv texnologiyalar kabi multimodal vositalarning o‘quv
jarayonidagi o‘rni tahlil qilinadi. Maqola IMRAD formatida tuzilgan bo‘lib, unda zamonaviy
didaktik yondashuvlar asosida samarali metodik model ishlab chiqilgan.
Kalit so‘zlar:
Multimodal yondashuv, kommunikativ kompetensiya, boshlang‘ich ta’lim,
interaktiv texnologiyalar, metodika, vizual vositalar, mimika.
Kirish.
Bugungi globallashuv va axborot texnologiyalari davrida ta’lim jarayonida
o‘quvchilarning multimodal kommunikativ kompetensiyasini rivojlantirish dolzarb ahamiyat
kasb etmoqda. An’anaviy faqat og‘zaki va yozma nutqqa yo‘naltirilgan kommunikativ
yondashuv endilikda zamonaviy jamiyat talablariga javob bera olmaydi, chunki bolalar hayoti
turli formatdagi matnlar, tasvirlar, audio va interaktiv texnologiyalar bilan boyigan. Tadqiqotlar
ko‘rsatmoqdaki, multimodal kommunikativ kompetensiya – ya’ni, vizual, eshitish va raqamli
savodxonliklar chorrahasida shakllanuvchi ko‘nikmalar majmui bo‘lib, u tasvirlar va tovushlar
imkoniyatidan foydalana olish qobiliyatini ham o‘z ichiga oladi. Ushbu kompetensiya an’anaviy
lingvistik kompetensiya tushunchasining mantiqiy davomidir – zamonaviy texnologik taraqqiyot
tufayli kommunikativ kompetensiya tushunchasi multimodal va interkulturaviy yo‘nalishda
kengaymoqda. Demak, boshlang‘ich sinfdanoq o‘quvchilarni ko‘p modal vositalar yordamida
muloqot qilishga o‘rgatish ularni kelajak kommunikativ talablariga tayyorlash, ularning
multimadaniy va raqamli savodxonligini oshirishning muhim qismi hisoblanadi. Aks holda,
ta’lim tizimi o‘quvchilarni kechagi kun talablari asosida tarbiyalagan bo‘lar edi.
Mavzuning dolzarbligi shundaki, multimodal yondashuvni ta’limga integratsiya qilish
o‘quvchilarda ijodiy, tanqidiy va mustaqil fikrlash hamda turli belgili tizimlarda mazmunni
tushunish va ifodalash ko‘nikmalarini shakllantiradi. Bu kompetensiya nafaqat ona tili darslarida,
balki chet tillarini o‘qitishda, adabiyot, tabiiy fanlar kabi barcha sohalarda muhimdir. Shu bois,
boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida multimodal kommunikativ kompetensiyani shakllantirish
metodikasini takomillashtirish ilmiy tadqiqot va amaliyot uchun muhim vazifa bo‘lib, u
zamonaviy pedagogikaning yangi yo‘nalishlaridan biri sanaladi. Ushbu maqola ushbu
muammoning nazariy asoslarini yoritib, takomillashtirilgan metodikaning tarkibi, afzalliklari va
uni bosqichma-bosqich joriy etish modelini IMRAD strukturasida ko‘rib chiqadi.
Nazariy asoslar:
Multimodal yondashuvning pedagogik asoslari Howard Gardnerning ko‘p
qirralı intellekt nazariyasi hamda Maykl Xollideyning ijtimoiy-semiotik nazariyasiga tayanadi.
Gardnerning nazariyasiga ko‘ra, bolalar turli “intellekt” – ya’ni, musiqiy, fazoviy (vizual),
jismoniy-kinestetik, lingvistik kabi ko‘plab kanallar orqali o‘rganadilar; shu bois ta’lim
jarayonida bir necha modalityani ishga solish har bir bolaning o‘ziga xos qobiliyatini namoyon
etish va rivojlantirishga imkon beradi. Xollideyning ijtimoiy-semiotik yondashuvi va G.Kress
hamda T. Van Lyuven kabi olimlarning tadqiqotlari esa kommunikativ mazmunni bir nechta
semiotik modalitetlar uyg‘unligida shakllantirish mumkinligini ta’kidlaydi. Ilgari yozma va
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 17, issue 01, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
og‘zaki nutq bilim berishning asosiy ko‘rinishi deb qaralgan bo‘lsa, hozirgi kunda matn, tasvir,
ovoz, rang, shrift, gesture (imo-ishora) kabi embodied va disembodied (jismoniy va jismoniy
bo‘lmagan) rejimlarning integratsiyasi yangi matn turlarini yuzaga keltirmoqda. Tadqiqotchilar
barcha modal ko‘rinishlarga teng e’tibor berish – matn bilan bir qatorda shrift dizayni, ranglar,
tovush, tasvir va imo-ishoralarning ahamiyatini e’tirof etish zarurligini urg‘ulaydi. Demak,
multimodal ta’lim nazariyasi o‘quvchilarga turli rejimlarni birlashtirib, mazmun yaratish va
anglash ko‘nikmasini shakllantirish zarurligini nazarda tutadi. O‘quvchilar kundalik hayotda
ko‘p modal xabarlarni iste’mol qilsa-da, ularning multimodal savodxonligini o‘z holiga tashlab
qo‘yib bo‘lmaydi – ularga turli kanal orqali kelayotgan xabarlarni tahlil qilish va mazmunini
anglash uchun maxsus didaktik vositalar va ko‘nikmalar berilishi lozim. Xususan, bolalarga
tasvir, audio va matn uyg‘unligida berilayotgan ma’lumotlarni tushunish, ulardan xulosa
chiqarish hamda o‘z navbatida bunday multimodal matnlarni yarata olish malakasini oshirish –
zamonaviy ta’limning muhim vazifasidir.
Multimodal vositalarning didaktik imkoniyatlari: Multimodal yondashuv boshlang‘ich sinf
o‘quvchilari ta’limida quyidagi asosiy vositalar va kanallardan foydalanishni nazarda tutadi:
Tasvir va vizual materiallar (rasmlar, chizmalar, diagrammalar): Tasvirlar bolalarning e’tiborini
jalb etib, mavhum tushunchalarni konkretlashtirishga yordam beradi hamda xotirada yaxshiroq
saqlanishini ta’minlaydi. Miya faoliyatining salmoqli qismi vizual ma’lumotni qayta ishlashga
ixtisoslashgan bo‘lib, tasvirni matn yoki nutq bilan birgalikda qo‘llash miya uchun axborotni ikki
karra – ya’ni, ikki xil kod orqali saqlash imkonini beradi (dual coding). Masalan, faqat og‘zaki
tarzda berilgan ma’lumotning 3 kundan keyin atigi 10% esda qolishi aniqlangan bo‘lsa, uni tasvir
bilan boyitish esda qolish ko‘rsatkichini keskin oshirishi ma’lum – bu hodisa ilmiy adabiyotda
“piktorial ustunlik effekti” deb nomlanadi. Shuningdek, yorqin va mazmunli suratlar
o‘quvchilarning qiziqishini oshiradi, muhokama va og‘zaki nutq faoliyatiga turtki beradi, tasvir
asosida fikr yuritish va tasavvur qilishga undaydi.
Video va audio-vizual materiallar (ta’limiy videolar, animatsiyalar): Videofilmlar va animatsion
roliklar axborotni bir vaqtning o‘zida ham ko‘rish, ham eshitish imkonini berib, bir necha sezgi
organiga ta’sir ko‘rsatadi. Bunda statik rasmga nisbatan ancha boy kontekst va dinamik tasvir
orqali tushunchalar yanada ravshan va sodda usulda yetkaziladi. Tadqiqotlarga ko‘ra,
o‘quvchilarga faqat og‘zaki ma’ruza o‘qib eshittirishga nisbatan videoma’ruza qo‘llanganida
ularning o‘zlashtirishi sezilarli darajada yaxshilanadi. Xususan, audio-vizual taqdimotlar
murakkab tushunchalarni vizual obrazlar va izohli audio orqali soddalashtirib tushuntirishga,
o‘quvchilarning diqqatini uzoqroq muddat ushlab turishga xizmat qiladi. O‘quv jarayoniga
videoni kiritish natijasida o‘quvchilarning e’tiborini jalb etish, motivatsiyasini oshirish va
o‘rganilgan materialni mustahkamlash kabi jihatlarda ijobiy samara kuzatilgan. Shuningdek,
ta’limiy videolar multimodal taqdimot bo‘lib, unda matn, tovush, grafika va harakat uyg‘unligi
har xil uslubdagi o‘quvchilarga mos ta’lim olish imkonini yaratadi.
Mimika va gesturelar (o‘qituvchining yuz ifodalari, tana harakati va o‘quvchilarning harakatli
ishtiroki): So‘z bilan birga qo‘llaniladigan imo-ishoralar va mimika muloqotni jonlantirib, ma’no
tushuntirishni osonlashtiradi. Bolalar odatda noverbal signallarni juda tez qabul qiladilar –
masalan, kulgi yoki xafa qiyofa nutqning emosional kontekstini tushuntiradi, qo‘l harakati esa
ko‘rsatma yoki tavsifni mustahkamlaydi. Neyropsixologik tadqiqotlar “embodied learning”
(jismoniy harakatga asoslangan o‘qish) samarasini qayd etgan: yangi so‘z yoki tushunchalarni
jismonan harakatlar bilan birga o‘rgangan 8 yoshli bolalar oddiy yodlashga qaraganda 73%
yuqori natijani ko‘rsatgan. Masalan, nemis tilida samolyot ma’nosini anglatuvchi “flugzeug”
so‘zini o‘rganishda bolalar qo‘llari bilan samolyotni tasvirlab, tanasi bilan harakatni
bajarishganida, bu so‘z ularning xotirasida mustahkamroq saqlangan. Xuddi shuningdek,
so‘zlarni harakat bilan bog‘lash o‘quvchilarda ishonchli mnemonik (xotira mustahkamlovchi)
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 17, issue 01, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
vosita bo‘lib, 183 ta tadqiqotni qamrab olgan meta-tahlil bu usulning ta’sir kuchini d = 1.23 (juda
yirik ta’sir) darajasida ekanini aniqlagan. Bu shuni anglatadiki, biror ma’noni bir vaqtning o‘zida
bir necha modal formatda (og‘zaki, vizual, jismoniy) ifodalash va qabul qilish ularning esda
qolish va tushunish darajasini sezilarli oshiradi. Shu sabab, boshlang‘ich sinfda xorijiy til yoki
nutq darslarida Total Physical Response kabi usullar, ya’ni so‘z va iboralarni harakat bilan
ko‘rsatib o‘rgatish keng qo‘llaniladi – bu bolalarning lug‘at boyligini oshirish bilan birga,
jarayonni qiziqarli va esda qolarli qiladi. Buning ustiga, o‘qituvchining darsda ifodali mimikasi
ham o‘quvchilarning mazmunni anglashiga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi aniqlangan – masalan, yuzida
quvonch ifodasi bilan dars o‘tgan o‘qituvchi mavzuni yaxshiroq tushuntirgani va o‘quvchilar
ko‘proq tushunganligi kuzatilgan. Shunday qilib, darsda o‘qituvchining hissiyotga boy, ifodali
nutqi va harakatlari o‘quvchilarning diqqatini jalb etib, emotsional motivatsiya uyg‘otadi hamda
mazmunni samaraliroq tushunishga ko‘maklashadi.
Interaktiv raqamli texnologiyalar (aqlli doskalar, ta’limiy ilovalar, multimedia platformalari):
So‘nggi yillarda ta’limda joriy etilgan interaktiv texnologiyalar darsning didaktik imkoniyatlarini
kengaytirmoqda. Masalan, elektron (aqlli) doskalar yordamida o‘qituvchi dars jarayonida matn,
rasm, video va ovozni birlashtirgan holda materialni tushuntirishi, o‘quvchilar bilan savol-javob
va masalalarni interaktiv ishlashi mumkin. Bunday vositalar yordamida dars jonli, ko‘rgazmali
va qiziqarli tus oladi, bu esa o‘quvchilarning faol ishtirokini ta’minlaydi. Tadqiqotlarda sinfga
texnologiya integratsiyasi o‘quvchilarning darsga jalb etilganlik darajasini oshirishi, diqqatini
uzoqroq ushlashi hamda umuman o‘zlashtirish sifatini yaxshilashi qayd etilgan. Xususan,
multimodal yondashuv doirasida ishlab chiqilgan raqamli o‘yinlar, masofaviy ta’lim
platformalari va mobil ilovalar bolalarning o‘quv faoliyatini shaxsiylashtirish (individual
sur’atda o‘rganish), ularda o‘z-o‘zini nazorat qilish va refleksiya ko‘nikmalarini rivojlantirishga
xizmat qiladi. Bunday texnologiyalar turli o‘quv uslublariga mos materiallar tanlash, masalan,
vizual yoshilar uchun animatsiyalar, eshitish orqali o‘rganuvchilar uchun audio kitoblar yoki
qo‘shiqlar, kinestetik o‘rganuvchilar uchun interaktiv mashqlar taklif etish imkonini beradi.
Bundan tashqari, raqamli platformalar orqali o‘quvchilar o‘zlari multimodal mahsulotlar
(masalan, rasmlar bilan boyitilgan matnlar, audiohikoyalar, videoroliklar) yaratib, ularni
sinfdoshlariga namoyish eta olishadi – bu esa ularning raqamli kompetensiyasini hamda ijodiy
fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi.
Yuqoridagi nazariy asoslar va didaktik vositalar mazkur tadqiqotda boshlang‘ich ta’limda
multimodal kommunikativ kompetensiyani shakllantirish metodikasini yaratishda metodologik
poydevor bo‘lib xizmat qildi. Endi ushbu takomillashtirilgan metodikaning tarkibiy qismlari, uni
joriy etish bosqichlari hamda kutilayotgan natijalar bilan tanishamiz.
Metodikaning tarkibiy komponentlari: Boshlang‘ich sinflarda multimodal kommunikativ
kompetensiyani rivojlantirishga qaratilgan takomillashtirilgan metodika bir nechta o‘zaro bog‘liq
komponentlardan tashkil topadi. Birinchidan, multimodal mazmunni taqdim etish (input)
komponenti – bunda o‘qituvchi yangi mavzu yoki ko‘nikmalarni yetkazishda iloji boricha bir
nechta modal vositani birlashtiradi. Masalan, yangi hikoyani faqat matn o‘qish bilan cheklamay,
balki matnni tinglatish, suratlar ko‘rsatish va jonli ifodali hikoyalashni uyg‘unlashtiradi. Bunda
o‘quvchilarning e’tibori turli kanallar orqali jalb etilib, har bir bola ma’lumotni o‘ziga qulay
shaklda qabul qila oladi. Ikkinchidan, multimodal o‘quv faolligi (interaction) komponenti –
o‘quvchilarning mavzuni o‘zlashtirish jarayonida faol qatnashuvi uchun turli multimodal
topshiriqlar tizimi joriy etiladi. Masalan, o‘quvchilar guruhlarda rasm asosida hikoya tuzish, rolli
sahna ko‘rsatish (drama), jismoniy harakatli o‘yinlar orqali lug‘at o‘rganish, audio yozuv
yaratish kabi topshiriqlarni bajaradilar. Bunday interaktiv mashg‘ulotlar multimodal muloqot
kompetensiyasining turli qirralarini – obrazli fikrlash, eshitganini tushunish, jamoaviy muloqot,
ijodkorlik – rivojlantiradi. Uchinchi komponent – refleksiya va metako‘nikma. Bu bosqichda
o‘quvchilar o‘z o‘rganish jarayonini tahlil qilishga o‘rgatiladi: turli modal shakllarda ifodalangan
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 17, issue 01, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
bir xabarni qabul qilish va uzatishda nimalarga e’tibor berish kerakligi muhokama qilinadi.
Masalan, o‘quvchilarga bir ma’lumot matnda va videoda berilganda, qaysi tafsilotlar qaysi
formatda yaxshiroq tushunilganini solishtirish, yoki o‘zlari chizgan rasm matndagi mazmunni
qay darajada aks ettirganini tahlil qilish vazifalari beriladi. Bu esa ularda multimodal
savodxonlikka ongli yondashuvni shakllantiradi. Nihoyat, to‘rtinchi komponent – baholash va
bog‘lanish (feedback). An’anaviy baholashga qo‘shimcha ravishda, ushbu metodikada o‘qituvchi
o‘quvchilarning multimodal topshiriqlarini kuzatib, har bir kanal bo‘yicha alohida tahliliy
mulohaza bildiradi. Masalan, hikoya aytishda bolaning nutqi ravonligi bilan birga, uning
mimikasi va qo‘l harakatlaridan to‘g‘ri foydalana olgani ham e’tiborga olinadi; yoki yaratilgan
komiks (rasmli hikoya) mazmuniga verbal izohning mosligi baholanadi. Bunday yondashuv har
bir o‘quvchiga o‘zining qaysi kanalda kuchliroq, qaysisida zaifroq ekanini anglash va keyingi
o‘sishga yo‘nalish olishi uchun zamin yaratadi.
Multimodal kompetensiyani bosqichma-bosqich shakllantirish modeli: Taklif etilayotgan
metodika bosqichma-bosqich amalga oshiriladigan o‘quv modeliga asoslanadi (1-rasm). Bu
model Vıygotskiyning yaqin rivojlanish zonasi va skaffold (bosqichma-bosqich yordamni
kamaytirish) tamoyillariga tayangan holda ishlab chiqilgan bo‘lib, multimodal ko‘nikmalarni
murakkablik darajasini oshirib boruvchi izchil bosqichlarda shakllantirishni ko‘zda tutadi.
Tanishuv va kuzatish bosqichi (Reproduktiv bosqich): Dastlabki bosqichda o‘quvchilarga
multimodal muloqot elementlari namoyish etiladi. O‘qituvchi dars jarayonida turli modal
vositalardan foydalanib, namunaviy dars ko‘rsatadi. Masalan, hikoya aytishda bir vaqtning
o‘zida ovoza (intonatsiya), yuz ifodalari va gestlarni qo‘shib, matnni rasm va qisqa video orqali
boyitib taqdim qiladi. O‘quvchilar turli vositalar orqali ma’lumotni qabul qilishni o‘rganadilar,
diqqatni turli kanallar o‘rtasida taqsimlash ko‘nikmasi shakllana boshlaydi. Bu bosqichda
o‘quvchilardan faollik talab etilmaydi, ular asosan kuzatuvchi va tinglovchi rolida bo‘lib,
multimodal axborotni idrok qilishga moslashadilar. O‘qituvchi esa ular diqqatini asosiy
mazmundan chalg‘itmay, har bir modalitetning ahamiyatini alohida ta’kidlaydi (masalan:
“Matnga e’tibor bering, endi rasmga qarang, personaj qiyofasidan nima tushundingiz? Audio fon
musiqasi qanday kayfiyatni bildirmoqda?”). Bu orqali bolalar multimodal xabarni analiz
qilishning ilk elementlariga ega bo‘ladilar.
Faol ishtirok va mashq bosqichi (Praktik bosqich): Keyingi bosqichda o‘quvchilar multimodal
muloqot jarayoniga faol jalb qilinadilar. Avval o‘qituvchi rahbarligida, so‘ngra tobora mustaqil
tarzda ular berilgan topshiriqlarni bajaradi. Mashqlar oddiydan murakkabga tamoyili asosida
tuziladi. Masalan, bosqich boshlanganda o‘quvchilarga tayyor rasm asosida gap tuzish, qisqa
videoni tomosha qilib oddiy savollarga javob berish kabilar taklif qilinsa, bosqich oxiriga borib
ular juftliklarda kichik dialog sahnalashtirish, komiks chizish kabi murakkabroq vazifalarni ado
etishadi. Jarayon davomida o‘qituvchi yorituvchi (facilitator) rolini bajaradi – kerakli paytda
maslahat va ko‘rsatmalar berib, multimodal ifodaning samarali usullarini eslatib turadi. Masalan:
“Bu so‘zni qo‘ling bilan ko‘rsatib tushuntir”, yoki “Hikoyangga kichik rasm qo‘shib ko‘rsat”.
Natijada o‘quvchilar multimodal kompetensiyaning alohida unsurlarini (masalan, vizual tasvirlar
yaratish, tovush ohangini moslashtirish, gesturelardan foydalanish) bo‘yicha mashq qilib
boradilar va muayyan tajriba orttiradilar. Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, ko‘p kanalli
yondashuvni muntazam qo‘llash turli o‘quv uslubiga ega bolalarning barchasiga ta’lim
jarayonida samarali ishtirok etish imkonini beradi hamda ularning akademik natijalari sezilarli
darajada yaxshilanadi.
Yaratish va integratsiya bosqichi (Ijodiy bosqich): Modelning yakuniy bosqichida o‘quvchilar
o‘zlari mustaqil ravishda multimodal matnlar va chiqishlar tayyorlaydi. Bu bosqichga kelib ular
turli modal elementlarni alohida qo‘llash ko‘nikmasini egallab, endi ularni bir butun komunikativ
maqsad yo‘lida birlashtirishga intiladilar. Masalan, o‘quvchilar kichik guruhlarda loyiha ishi
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 17, issue 01, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
sifatida prezentatsiya tayyorlashlari mumkin – unda matn, rasm, grafikalar, kerak bo‘lsa, audio
yoki videoni jamlashadi va sinf oldida namoyish etadilar. Yoki masalalar yechimini tushuntirish
uchun infografika yaratib, og‘zaki izoh bilan birgalikda taqdim etadilar. Shuningdek, chet tili
darslarida mini-teatr qo‘yish: kichik sahna ko‘rinishlarida o‘quvchilar matnni yod olgan holda
intonatsiya, mimika va harakat bilan ijro etishadi. Bunday ijodiy vazifalar o‘quvchilarga
multimodal kompetensiyani real komunikativ vaziyatlarda qo‘llash imkonini beradi, ularda
o‘ziga ishonch hamda ijodkorlikni rivojlantiradi. Muhimi, bu jarayonda bolalar nafaqat o‘z
fikrini turli usulda ifodalashga, balki tomoshabin yoki tinglovchi auditoriyani hisobga olib,
auditoriya diqqatini jalb qilish ko‘nikmasiga ham ega bo‘ladilar. Ilmiy manbalarda qayd
etilishicha, multimodal matnlarni yaratish jarayonida o‘quvchilar nafaqat “nima deyish” balki
“qanday qilib deyish” – ya’ni, qaysi shakl va vositalarda ifodalash masalasi ustida ham bosh
qotiradilar. Bu esa ularning tanqidiy va mantiqiy tafakkurini, auditoriyani o‘rganish va ta’sirchan
chiqish tayyorlash kompetensiyasini oshiradi. Mazkur bosqich yakunida o‘quvchilarning
multimodal kommunikativ kompetensiyasini shakllantirish bo‘yicha mo‘ljallangan natijalarga
erishiladi: ular tinglab tushunish, ko‘rganini tahlil qilish, o‘qiganini tasvirlash va eshitganini
harakat bilan ifodalash kabi qator qobiliyatlarga ega bo‘lib boradi.
Yuqoridagi bosqichma-bosqich model boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yosh va psixologik
xususiyatlariga mos ravishda tuzilgan. Har bir bosqichda erishilgan yutuqlar keyingi bosqich
uchun poydevor bo‘lib xizmat qiladi. Masalan, birinchi bosqichda shakllangan kuzatuv va
tinglash ko‘nikmalari ikkinchi bosqich mashqlarini bajarishga yordam beradi; ikkinchi bosqichda
orttirilgan tajriba esa uchinchi bosqichdagi ijodiy loyihalarga asos bo‘ladi. Bu uzviylik va
izchillik ta’lim jarayonining samaradorligini ta’minlaydi.
Metodikaning afzalliklari: Taklif etilayotgan multimodal yondashuv asosidagi metodikaning bir
qator pedagogik afzalliklari aniqlangan:
O‘quvchilarning darsga jalb qilinishi va motivatsiyasi oshadi: Darslar bir xil shaklda o‘tishidan
charchaydigan kichik yoshli o‘quvchilar uchun turli modalitetlarning qo‘llanishi yangicha
taassurot va qiziqish uyg‘otadi. Masalan, oddiy matn o‘qish o‘rniga rasm chizish yoki jismonan
harakat qilish talab qilinganda, bolalar buning o‘yin ekanligini his qilib, faolroq qatnashadilar.
Natijada darsga emotsional jihatdan qoniqish hosil bo‘ladi, o‘qishga ijobiy munosabat
shakllanadi. Tadqiqot natijalariga ko‘ra, multimodal yondashuvni muntazam qo‘llagan sinflarda
o‘quvchilarning qatnashuvi va baholari sezilarli darajada yuqori bo‘lgan, bunda har xil o‘quv
uslubiga ega bolalar o‘z uslubiga mos faoliyat topgani uchun barcha o‘quvchilar qamrab olingan.
Axborotni chuqurroq tushunish va esda saqlash ta’minlanadi: Bir ma’lumotni bir necha
modalitya orqali qayta-qayta ko‘rish/eshitish natijasida o‘quvchilarning ongida kuchliroq iz
qoldiqlari shakllanadi. Masalan, yangi so‘z bolalarga izohli rasm bilan tushuntirilib, keyin
qo‘shiq tarkibida eshittirilib, yakunda bu so‘z harakat bilan ifodalansa – bu uch karra
mustahkamlash bo‘lib, natijada so‘zning ma’nosi va tovushi aniqroq va uzoqroq muddat xotirada
saqlanadi. Ko‘plab tadqiqotlar “modal ko‘piklik” fenomenining samaradorligini tasdiqlaydi: bir
vaqtda bir nechta sezgi organlari orqali o‘rganilgan ma’lumot oson va tez esga tushadi. Miya
turli kanallardan olingan signallarni bir-birini to‘ldiruvchi tarzda qayta ishlaydi va yaxlit
tushuncha hosil qiladi. Shuningdek, so‘z bilan harakatni bog‘lash kabi usullar o‘quvchilarda
mustahkam assotsiativ bog‘lanmalar yaratib, xotirani kuchaytirishi isbotlangan (masalan, so‘z va
harakatni juftlashtirish orqali eslab qolish d=1.23 ta’sir kuchiga ega ekani aniqlangan). Demak,
multimodal metodika bilimlarning chuqur va barqaror o‘zlashtirilishini ta’minlashga yordam
beradi.
Turli o‘quv uslublariga moslashuv va ta’limda tenglashtiruvchi (inklyuziv) muhit yaratiladi: Har
bir bolaning axborotni qabul qilish va qayta ishlash uslubi har xil – ayrimlar ko‘rganini yaxshi
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 17, issue 01, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
tushunsa, boshqalar eshitganini tez qabul qiladi, yana ba’zilari harakat orqali o‘rgansa
samaraliroq bo‘ladi. An’anaviy yondashuv, odatda, cheklangan kanallarga tayanib, bir xil tipdagi
o‘quvchilarnigina “qulay zona”da ushlab kelgan. Multimodal metodikaning esa muhim jihati –
moslashuvchanlikdir. Dars davomida turli faoliyatlar va materiallar almashinib turadi, shu
sababli har bir o‘quvchi o‘ziga qulay bo‘lgan paytda faolroq o‘zlashtiradi va o‘zini ko‘rsata oladi.
Masalan, rasm chizishga qobiliyati bor bola shu vazifada porlasa, boshqa bir eshitish orqali
kuchli bola audio topshiriqda yuqori natija ko‘rsatadi. Natijada, har ikki o‘quvchi darsning
qaysidir qismida muvaffaqiyatga erishib, ijobiy rag‘bat oladi. Kenya boshlang‘ich maktablarida
o‘tkazilgan yirik tadqiqot aynan ko‘rgazmali, eshitishli va harakatli usullar uyg‘unligi turli
intelektual qobiliyatga ega bolalarning barchasini ta’lim jarayoniga samarali jalb etishini, bunda
ularning natijalari statistika jihatidan sezilarli darajada oshganini tasdiqlagan. Demak,
multimodal yondashuv inkluziv ta’lim uchun ham samarali bo‘lib, har bir o‘quvchining o‘z
potentsialini namoyon etishiga imkon beradi.
21-asr ko‘nikmalarini rivojlantiradi: Multimodal kommunikativ kompetensiyani shakllantirishga
qaratilgan faoliyatlar bevosita o‘quvchilarning boshqa bir qator yumshoq ko‘nikmalarini ham
tarbiyalaydi. Masalan, guruhda video loyihalar yaratish jarayonida bolalar muloqotga kirishadi,
ro‘znoma (rol taqsimoti) qilishadi, bu esa hamkorlikda ishlash va jamoaviy muloqot
ko‘nikmasini mustahkamlaydi. O‘z chiqishlarini sahnalashtirish jarayonida ular ijod qiladilar –
ijodiy tafakkur rivojlanadi. Turli formatdagi matn va axborot bilan ishlash jarayoni esa ularning
tanqidiy fikrlash qobiliyatini oshiradi: masalan, internetdan ma’lumot qidirish jarayonida
ishonchli manbalarni tanlash, bir xil ma’lumotning turli ko‘rinishdagi talqinlarini solishtirish
kabilarni o‘rganadilar. Shuningdek, raqamli texnologiyalar bilan ishlash – taqdimot, audio yozuv
yoki video montaj qilish – bolalarda raqamli kompetensiya elementlarini ham shakllantiradi.
Ko‘rinib turibdiki, multimodal metodika nafaqat kommunikativ kompetensiyaning o‘zini, balki
bugungi kun fuqarosi uchun zarur bo‘lgan boshqa ko‘plab talant va ko‘nikmalarni ham
rivojlantiradi.
Yuqoridagi natijalar nazariy tahlil va amaliy tajribalar asosida umumlashtirildi. Metodikaning
komponentlari va bosqichlari tavsifi uning pedagogik jihatdan samarador ekanini nazariy
asoslaydi. Keyingi qismda ushbu yondashuvning kengroq pedagogik va psixologik ahamiyati,
boshqa yondashuvlarga nisbatan farqlari hamda ta’lim sifatiga ta’siri muhokama qilinadi.
Muhokama. Ta’limda multimodal kommunikativ kompetensiyani shakllantirish metodikasi
pedagogik-psixologik jihatdan katta ahamiyatga ega yangilik sifatida qaralmoqda. Avvalo, bu
yondashuv pedagogikaning asosiy maqsadi – har bir bolaga uning imkoniyatlariga mos ta’lim
berish – tamoyiliga muvofiq keladi. Yuqorida qayd etilganidek, multimodal metodika
o‘quvchilarning turli sensor kanallar orqali o‘rganish qobiliyatini hisobga olib, o‘qitishda
differensiatsiya va moslashtirishni ta’minlaydi. Natijada, turli psixotip va qobiliyatlarga ega
bolalar teng darajada o‘z bilim va ko‘nikmalarini namoyon etish imkoniga ega bo‘ladi. Bu
ayniqsa boshlang‘ich ta’limda muhim, chunki bolalarning maktabga bo‘lgan qiziqishi va
o‘qishga munosabati shu davrda shakllanadi – multimodal yondashuv orqali esa ularning
ta’limga daxldorlik hissi kuchayadi, ijobiy o‘quv motıvatsiyasi shakllanadi.
Psixologik nuqtai nazardan, multimodal o‘qitish inson miyasi axborotni qayta ishlashining tabiiy
mexanizmlariga uyg‘un keladi. Inson idroki aslida atrof-muhitni bir vaqtning o‘zida ko‘rish,
eshitish, his etish orqali kompleks qabul qiladi va miya bu turli signallarni integratsiya qilib,
yaxlit bir tasavvur hosil qiladi. Kichik yoshdagi bolalarda ham bir modal stimul ikkinchi modal
idrokni kuchaytirishi (masalan, rangli va ovozli o‘yinchoqlar ko‘proq qiziqish uyg‘otishi)
kuzatilgan – ilmiy adabiyotda buni “ko‘pkanalli fasilitatsiya” deb atashadi. Demak, multimodal
o‘qitish bolalarning ongidagi tabiiy idrok jarayonlarini qo‘llab-quvvatlaydi va o‘rganishni
osonlashtiradi. Bundan tashqari, ta’limda emotsional omillar ham muhimdir – o‘qituvchining
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 17, issue 01, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
dars davomida ifodali emotsiyalari va gavda tili yordamida aloqa o‘rnatishi o‘quvchilarda
xayrixohlik, ishtiyoq uyg‘otadi. Tadqiqotlar ko‘rsatadiki, o‘qituvchining ijobiy mimikasi va
emotsional ifodasi o‘quvchilarning e’tiborini oshirib, mavzuni tushunishini yaxshilaydi.
Shuningdek, bolalar bir-birlarining ham noverbal signallarini (masalan, guruhli faoliyatda)
tushunishni o‘rganib, bu ularning ijtimoiy-emosional intelligensiyasiga ijobiy ta’sir etadi.
Ta’lim sifati va natijalariga ta’siri: Multimodal metodikaning samarasi nafaqat nazariy, balki
amaliy jihatdan ham tasdiqlanmoqda. Masalan, yuqorida keltirilgan Kenya tajribasi davomida
multimodal yondashuv qo‘llanilgan sinflarda tinglab tushunish va og‘zaki nutq ko‘nikmalarini
baholovchi test natijalari an’anaviy metodda o‘qigan sinflarga qaraganda ancha yuqori chiqqan –
bu esa ushbu yondashuv ta’lim sifatini oshirishga xizmat qilishini ko‘rsatadi. Shuningdek, bir
nechta modalityalardan foydalangan holda o‘rgatish o‘quvchilarning diqqatini dars davomida
barqaror ushlashga yordam beradi, ularning charchashini kamaytiradi va zerikishining oldini
oladi. Bu holat, o‘z navbatida, intizom va tartibga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatib, sinf boshqaruvini
yengillashtiradi. Ko‘p modal ta’lim muhitida o‘quvchilar darsdan olishayotgan zavq va
manfaatni realroq his qilishadi, shu bois uyga vazifa yoki mustaqil izlanishga ham moyilligi
ortadi. Xususan, raqamli platformalarda videodarslar ko‘rish yoki ta’limiy o‘yinlar o‘ynash
bolalarga odatiy “uy ishi”dan ko‘ra ko‘proq yoqadi va ular bilimlarni mustaqil
chuqurlashtirishga rag‘batlanadilar.
Mavjud yondashuvlar bilan solishtirish: Multimodal kommunikativ kompetensiyani
shakllantirish metodikasini an’anaviy yondashuvlar bilan qiyoslaganda bir qator muhim farqlar
va ustunliklar yaqqol ko‘zga tashlanadi. An’anaviy kommunikativ kompetensiya nazariyalari
(masalan, Kanale va Svain modeli) tilni o‘rgatishda asar tuzilishi, grammatik va nutqiy
qoidalarga ko‘proq urg‘u berib, tana tili, vizual savodxonlik kabi jihatlarni deyarli qamrab
olmadi. Natijada, o‘quvchilarning muloqotda so‘zlar va grammatikani bilish darajasi baholandi,
biroq ular ko‘pincha o‘z fikrini ifodalashda qo‘l harakati, ovoz ohangi yoki vizual ko‘mak
vositalaridan foydalanish qobiliyatini rivojlantirmadilar. Hozir esa kommunikativ
kompetensiyaning o‘zi zamon talabiga muvofiq kengayib, tarkibiga multimodal kompetensiya va
interkulturaviy kompetensiya singari yangi komponentlar qo‘shilmoqda. Bu o‘zgarish, albatta,
ta’lim jarayonida ham aks etishi lozim. Multimodal metodika ana shu bo‘shliqni to‘ldiradi – u
lingvistik kompetensiya (nutq) bilan bir qatorda vizual savodxonlik, raqamli savodxonlik va
jismoniy ifoda elementlarini ham o‘quv dasturiga integratsiya qiladi. Shu bilan birga, multimodal
yondashuv kommunikativ-harakatlanishli yondashuv (Communicative Language Teaching) va
task-based learning kabi ilgari shakllangan samarali usullarni o‘ziga singdirgan holda, ularni
boyitadi. Masalan, task-based learning (vazifa asosida o‘qitish) multimodal ko‘rinishga ega
topshiriqlar orqali yanada qiziqarli va interaktiv bo‘ladi; kommunikativ yondashuv esa faqat
so‘zlashuv bilan cheklanmay, vizual va noverbal komponentlarni ham qamrab olib, yanada
realhayotga yaqin muloqot muhitini yaratadi.
Albatta, har qanday innovatsion yondashuvni tatbiq etishda e’tibor berilishi lozim bo‘lgan
jihatlar mavjud. Multimodal metodikaning samarasi ko‘p jihatdan o‘qituvchilarning ushbu
yondashuvni tushunishi va to‘g‘ri qo‘llay bilishiga bog‘liq. Ayrim hollarda nojo‘ya rejada va
me’yoridan oshiq modalityalarni aralashtirish kognitiv ortiqcha yuklama keltirib chiqarishi
mumkin – ya’ni, o‘quvchi bir vaqtning o‘zida juda ko‘p turli axborot oqimini boshqara olmay
qolishi ehtimoli bor. Shuning uchun, o‘qituvchi **Mayer va Moreno (2003)**ning multimediya
prinsiplariga amal qilishi lozim: modal vositalarni o‘zaro bog‘liq va o‘quv maqsadiga xizmat
qiladigan tarzda uyg‘unlashtirish, ortiqcha, mazmunga aloqador bo‘lmagan elementlardan
foydalanmaslik. Bundan tashqari, texnologiyalarning integratsiyasi masalasida ham muvozanat
zarur – faqat yangi texnika qo‘llash uchungina texnologiya joriy qilish pedagogik samara
bermasligi mumkin. Yaxshi yo‘l – ilmiy-pedagogik asoslangan yondashuv: ya’ni, qaysi
texnologiya yoki modal vosita nima maqsadda va qachon samarali ekani tadqiqotlar bilan
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 17, issue 01, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
tasdiqlangan hollarda uni qo‘llash. Masalan, qisqa audio yozuvlar lug‘at yodlashda foydali bo‘lsa,
interaktiv o‘yinlar muloqot malakasini oshirishda qo‘l keladi va hokazo. Shu bilan birga,
o‘qituvchilarni yangi yondashuvga o‘rgatish, ularga metodik ko‘mak berish ham juda muhim,
chunki an’anaviy dars berish uslubidan multimodal uslubga o‘tishda o‘qituvchining roli va
mehnati o‘zgaradi – u endi dars “rejissyori” va koordinatoriga aylanadi. Xulosa qilib aytganda,
multimodal kommunikativ kompetensiyani shakllantirish metodikasi ta’limda sifat jihatidan
yangi bosqichni ifodalasa-da, uni amaliyotga tatbiq etishda puxta rejalash, moslashtirish va
kadrlar malakasini oshirish talab etiladi. To‘g‘ri qo‘llangan taqdirda esa bu yondashuv pedagogik
jarayon samaradorligini oshiribgina qolmay, bolalarni XXI asr hayotiga va muloqot muhitiga
tayyorlashda beqiyos hissa qo‘shadi.
Xulosa o‘rnida ta’kidlash joizki, olib borilgan nazariy tahlillar va mavjud adabiyotlar sharhi
shuni ko‘rsatadiki, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida multimodal kommunikativ kompetensiyani
shakllantirish ta’lim sifati va mazmunini boyituvchi istiqbolli yo‘nalishdir. Ushbu maqolada
taklif etilgan metodika multimodal yondashuvning nazariy prinsiplari asosida ishlab chiqilib,
uning tarkibiy komponentlari (multimodal input, interaktiv faoliyat, refleksiya va baholash)
hamda bosqichma-bosqich joriy etish modeli batafsil yoritildi. Nazariy dalillar multimodal
ta’limning afzalliklarini tasdiqlaydi: o‘quvchilarni qiziqtirish, chuqurroq tushunish va xotirada
mustahkamlash, har xil intellektual ehtiyojlarni qondirish va zamonaviy ko‘nikmalarni
rivojlantirish kabi jihatlar aniq misollar bilan ko‘rsatib berildi.
Metodik tavsiyalar:
Ta’lim amaliyotida mazkur yondashuvni joriy etish uchun, eng avvalo,
o‘qituvchilarni multimodal pedagogika bo‘yicha o‘qitish va ularning malakasini oshirish lozim.
Dars rejalarini tuzishda har bir mavzu bo‘yicha vizual, audio va harakatli faoliyat elementlarini
kiritish tavsiya etiladi. Masalan, yangi mavzuni tanishtirishda qisqa video yoki animatsiya
ko‘rsatish, tushunchalarni mustahkamlashda rasm chizdirish yoki rolli o‘yin qo‘llash kabi
usullarni kombinatsiyalash mumkin. Bunda modalitetlar sonini me’yorida saqlash va o‘zaro
mantiqiy bog‘liqligini ta’minlash kerak – har bir qo‘shimcha vosita dars maqsadiga xizmat
qilishi lozim. Shuningdek, dars jarayonida texnologiyalardan (interaktiv doska, planshetlar,
ilovalar) foydalanishda o‘quvchilarni faol ishtirokga jalb etish, ularning faqat passiv tomoshabin
bo‘lib qolmasligiga e’tibor berish zarur.
Kelgusi izlanishlar uchun yo‘nalishlar:
Mazkur mavzuni yanada chuqurroq o‘rganish uchun
bir nechta istiqbolli ilmiy yo‘nalishlar mavjud. Birinchidan, taklif etilgan multimodal
metodikaning samaradorligini empirik eksperimental tadqiqotlar orqali turli maktablarda sinab
ko‘rish va uning natijalarini an’anaviy usullar bilan qiyosiy tahlil qilish zarur. Bu uning amaliy
qiymatini aniqroq belgilashga yordam beradi. Ikkinchidan, multimodal yondashuvning alohida
komponentlari (masalan, faqat gesturelar yoki faqat video materiallar)ning o‘quv jarayoniga
ta’sirini alohida tadqiq etish qiziqarli – qaysi modal vosita qaysi turdagi bilim va ko‘nikmalarni
shakllantirishda ko‘proq rol o‘ynashi aniqlansa, kelgusida darslik va o‘quv dasturlarini shunga
mos takomillashtirish mumkin bo‘ladi. Uchinchidan, raqamli davrda multimodal kompetensiyani
baholash mezonlari va usullari mavzusi ham dolzarb – o‘quvchilarning bunday keng qamrovli
kompetensiyasini adekvat baholash uchun innovatsion baholash vositalarini (masalan, e-portfolio
yoki loyiha ishlari tahlili) ishlab chiqish lozim.
Yakun qilib aytganda, ta’lim tizimi o‘zining uzluksiz rivojlanishida multimodal kommunikativ
kompetensiyani shakllantirish kabi yangi metodik yo‘nalishlarni o‘zlashtirishi zarur. Ushbu
maqolada bayon etilgan nazariy asoslar va tavsiyalar boshlang‘ich ta’limda kommunikativ
kompetensiyani rivojlantirish jarayonini yangi bosqichga ko‘tarishga xizmat qiladi degan
umiddamiz. Zamonaviy o‘quvchi – bu faqat matnni o‘qiy oladigan emas, balki tasvir va ovozni
“o‘qiy” va “yoza” oladigan, ya’ni multimodal savodxon shaxsdir. Ta’limning vazifasi esa aynan
shunday shaxsni tarbiyalashdan iboratdir.
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 17, issue 01, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Van Leeuwen, T. (2011). The Language of Colour: An Introduction. (London: Routledge).
2. Diamantopoulou, S., & Ørevik, S. (2021). Developing multimodal literacies in education.
Learning, Culture and Social Interaction, 28, 100456.
3. Masinde, R., Barasa, D., & Mandillah, L. (2023). Effectiveness of using multimodal
approaches in teaching and learning listening and speaking skills. Nairobi Journal of Humanities
and Social Sciences, 7(2), 1–15.
4. Mootoosamy, K., & Aryadoust, V. (2024). Transitioning from Communicative Competence
to Multimodal and Intercultural Competencies: A Systematic Review. Societies, 14(7), 115.
5. Rubio-López, B. P. (2024). Developing EFL Students’ Multimodal Communicative
Competence Through Lady Whistledown’s Society Papers: A Teaching Proposal. Profile: Issues
in Teachers’ Professional Development, 26(1), 185–206.
6. Terada, Y., & Merrill, S. (2025). The Power of Multimodal Learning (in 5 Charts). Edutopia,
March 7, 2025.
7. National Geographic Learning (2018). Why Images are Powerful for Learning.
8. Frontiers in Psychology (2019). Multisensory Interactive Technologies for Primary
Education.
9. Frontiers in Psychology (2021). To Be Expressive or Not: The Role of Teachers’ Emotions
in Students’ Learning.
10. SKV Gwalior School Blog (2023). Benefits of using Educational Videos in Learning
