JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 16, issue 02, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
Bekmuratov Nursultan Erbay o’g’li
O’zbekiston Davlat Sa’nat va madaniyat instituti Nukus filiali
Kurs magistranti
QADIMGI O‘RTA OSIYO SUV INFRATUZILMASINING TARIXIY GEOGRAFIYASI
Annotatsiya:
Mazkur maqola O‘rta Osiyo hududida qadimdan shakllangan suv infratuzilmasi
tizimining tarixiy-geografik asoslarini ochib beradi. Sug‘orish kanallari, sardobalar, yerosti suv
yo‘llari (karezlar) va vohalardagi suv taqsimoti tizimi arxeologik va yozma manbalar asosida
tahlil qilinadi. Suv resurslarining tabiiy iqlim va relyef bilan bog‘liqligi, uning harbiy va
iqtisodiy ahamiyati zamonaviy tahlil metodlari orqali yoritiladi.
Kalit so‘zlar:
Sug‘orish tizimi, sardoba, karez, voha, tarixiy gidrologiya, O‘rta Osiyo,
arxeologik geodeziya, suv resurslari.
1. Kirish O‘rta Osiyo qadimiy sivilizatsiyalarning shakllanishida suv asosiy resurs bo‘lgan. Cho‘l
va dashtlar bilan o‘ralgan hududlarda suv taqsimoti va boshqaruvi uzoq davom etgan jarayonlar
mahsulidir. Suv infratuzilmasining shakllanishi va rivojlanishi mintaqaning siyosiy, iqtisodiy va
madaniy hayotiga bevosita ta’sir qilgan.
2. Suv resurslarining tabiiy geografik taqsimoti
O‘rta Osiyo daryolari – Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon va Murg‘ob – suv manbai bo‘lib xizmat
qilgan. Bu daryolar tog‘lardan boshlanib, vohalarga yo‘naltirilgan. Relyef, iqlim (yarim cho‘l,
kontinental) va sezilarli bug‘lanish bu suv resurslarini boshqarishni talab qilgan. Suv ta’minoti
tashqi daryolar hisobiga bo‘lgani uchun markazlashgan sug‘orish tizimlari paydo bo‘lgan.
3. Qadimgi sug‘orish tizimlari (ariqlar va kanallar)
Sug‘orish inshootlari – ariq, kanal, band va to‘g‘onlar orqali amalga oshirilgan. Samarqand,
Buxoro, Xorazm va Marvda miloddan avvalgi ming yilliklarda irrigatsion tizimlar mavjud
bo‘lgan. Xorazmda Toprakqala va Ayazqala atrofida topilgan qadimiy kanal qoldiqlari bu
tizimning uzoq umr ko‘rganini isbotlaydi. Ba’zilarining uzunligi 50–100 km gacha yetgan.
4. Shaharlar va vohalarning suvga bog‘liqligi
Sug‘orish infratuzilmasi atrofida yirik vohalar va shaharlar shakllangan. Masalan, Zarafshon
vohasidagi shaharlar (Samarqand, Panjikent) suv tarmoqlarining markazida joylashgan.
Shaharlar irrigatsiya tizimi vositasida ichimlik suvi bilan ta’minlangan, bog‘lar va dehqonchilik
yerlariga xizmat qilgan.
5. Qadimgi texnologiyalar: sardobalar va karezlar
Sardobalar – cho‘l hududlarida suvni saqlovchi inshootlar bo‘lib, yomg‘ir va qor suvini yig‘ishda
ishlatilgan. Karezlar esa yerosti suvlarini mohirona tarmoqlash tizimi bo‘lib, Afg‘oniston va
Janubiy O‘zbekiston hududida keng tarqalgan. Bu inshootlar tog‘ etaklaridan suvni silliq oqim
bilan pastga – yashash hududlariga olib kelgan.
6. Suv resurslarining harbiy-strategik ahamiyati
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 16, issue 02, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
Suv manbalarini nazorat qilish ko‘plab janglarning asosiy sababi bo‘lgan. Fortifikatsiya tizimlari
(devorlar, sardobalarni qo‘riqlash minoralari) aynan suv inshootlarini himoya qilishga qaratilgan.
Ayniqsa, Marv va Baqtriya viloyatlarida suvga egalik siyosiy ustunlikning asosiy shakllaridan
biri bo‘lgan.
7. Suv infratuzilmasi va madaniyatlararo aloqalar
Suv tarmoqlari orqali qadimiy aholi punktlari o‘zaro bog‘langan. Bu faqat texnik inshoot emas,
balki ijtimoiy aloqa, savdo va diniy markazlar uchun yo‘llar bo‘lgan. Hindiston, Eron va O‘rta
Osiyo oralig‘ida suv inshootlarining o‘xshash texnologik yechimlari madaniy almashinuvni
ko‘rsatadi.
8. Ekologik izlar va arxeogidrologik tahlil
Zamonaviy geomorfologik va georadar tadqiqotlar qadimiy daryo o‘zanlari va kanal tarmoqlarini
aniqlash imkonini bermoqda. Masalan, Xorazm vohasida bugungi yer osti tasvirlari orqali
qadimiy daryolar yo‘nalishi aniqlangan. Bu esa tarixiy urbanizatsiyaning suv resurslariga
bevosita bog‘liqligini isbotlaydi.
9. Hozirgi davrdagi tarixiy suv tarmoqlari bilan bog‘liqlik
Ko‘plab zamonaviy irrigatsiya tarmoqlari qadimiy kanal yo‘nalishlari ustiga qurilgan. Suv
saqlash texnologiyalarida qadimgi tajribalar (sardoba, qozonxona, mo‘ri) hanuzgacha ayrim
hududlarda qo‘llanilmoqda. Bu esa tarixiy infratuzilmaning ekologik va iqtisodiy qiymatini
ko‘rsatadi.
10. Qo‘shimcha tahlil: Suv boshqaruvi va ijtimoiy-iqtisodiy tuzilma
O‘rta Osiyoda suv infratuzilmasi nafaqat muhandislik masalasi, balki murakkab ijtimoiy
boshqaruv tizimi bilan bog‘liq bo‘lgan. Mahalliy jamoalar, urug‘lar, zamin egalari o‘rtasida suv
taqsimoti bo‘yicha qat’iy tartib mavjud edi. Ba’zan suv ustidan nazorat zamin egasining siyosiy
qudratini aniqlovchi omilga aylangan.
Suv omborlari, asosiy kanallar ustidan boshqaruv ko‘pincha ma’naviy-diniy doiralar tomonidan
nazorat qilingan. Zardushtiylikda "Ardvisura Anaxita" suv ilohasi e’zozlangan, bu esa suvga
nisbatan muqaddaslik hissini kuchaytirgan. Bu diniy yondashuv texnik va axloqiy boshqaruvni
uyg‘unlashtirgan.
Xulosa
Qadimgi O‘rta Osiyoda suv infratuzilmasi faqat texnik zarurat emas, balki madaniyat, siyosat va
iqtisodiyotni belgilovchi omil bo‘lgan. Uning rivojlanishi qadimiy shaharlarning joylashuvi,
vohalarning rivoji va madaniy taraqqiyotga zamin yaratgan. Tarixiy-geografik tahlil bu
inshootlarning mintaqaviy uyg‘unlikda qanday rol o‘ynaganini ochib beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Bosworth, C.E. (1994). Historic Cities of the Islamic World. Brill.
2. Rtveladze, E.V. (2006). Kultura drevney Baktrii. Moskva: Nauka.
3. Alimov, K. (2012). "Qadimgi irrigatsiya tizimlari va ekologik izlanishlar". Tarixiy meros,
1(2).
