JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 16, issue 02, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
Bekmuratov Nursultan Erbay o’g’li
O’zbekiston Davlat Sa’nat va madaniyat instituti Nukus filiali
1-Kurs magistranti
QIBLA OROLBO‘YI VA AMUDARYO O‘NG SOHILI SHAHARLARINING HARBIY
ARXITEKTURASI VA MUDOFAA TIZIMLARI
Annotatsiya:
Ushbu maqolada Qibla Orolbo‘yi va Amudaryo o‘ng sohilidagi qadimgi
shaharlarning mudofaa arxitekturasi, devor tizimlari, minoralar, qo‘rg‘onlar va strategik
joylashuv tamoyillari o‘rganiladi. Arxeologik qazilma ma’lumotlar asosida harbiy arxitektura
unsurlari tahlil qilinadi va ularning iqlimiy, ijtimoiy hamda geostrategik omillar bilan bog‘liqligi
yoritiladi. Bu yondashuv Qadimgi Xorazm va undan keyingi davrlarda rivojlangan mudofaa
tizimlarining mintaqaviy o‘ziga xosligini ko‘rsatadi.
Kalit so‘zlar:
Qibla Orolbo‘yi, Amudaryo o‘ng sohili, harbiy arxitektura, qadimgi qo‘rg‘onlar,
devor tizimlari, minoralar, mudofaa tizimi, arxeologik dalillar
1. Kirish
Qadimgi O‘rta Osiyo shaharlarining shakllanishida harbiy mudofaa arxitekturasi hal qiluvchi
ahamiyat kasb etgan. Xususan, Amudaryo o‘ng sohili va Qibla Orolbo‘yi hududlarida joylashgan
qadimgi shaharlarda devorlar, minoralar va qo‘rg‘onlar shaharning nafaqat xavfsizligini
ta’minlagan, balki siyosiy va iqtisodiy mustaqilligining kafolati bo‘lgan.
2. Strategik joylashuv va tabiiy himoya
Amudaryo bo‘yida joylashgan qadimgi shaharlar ko‘pincha daryo irmoqlari, botqoqliklar yoki
baland tekisliklar yaqinida qurilgan. Bu joylashuv ularni dushman hujumlaridan tabiiy ravishda
himoya qilgan. Masalan, Qoyqirilganqala va Qaratamg‘ali qo‘rg‘onlari to‘g‘ri suv yo‘llariga
yaqin joylashtirilgan.
3. Devor tizimlari va ularning konstruksiyasi
Qadimgi shaharlarda devorlar loy, pishiq g‘isht va ba’zan yog‘och aralashmasi bilan qad
rostlagan. Qavatkala va Kavatqaladagi tashqi devorlar 3-4 metr balandlikda bo‘lib, usti harbiy
kuzatuv maydonchalari bilan jihozlangan. Devorlar ikki qavatli bo‘lib, oraliqlari tosh-to‘ldirilgan
tampon hududlar sifatida ishlatilgan.
4. Minoralar va kuzatuv nuqtalari
Shaharning strategik nuqtalarida joylashgan minoralar harbiy maqsadlarda kuzatuv va signal
berish vazifasini bajargan. Qoraqalpog‘iston hududidagi Shumanay qal’asi minoralar tizimi bilan
mashhur bo‘lib, ularning o‘zaro ko‘rish chiziqlari oldindan hisoblangan.
5. Ichki himoya tizimlari
Shahar ichkarisida harbiy zaxira qo‘rg‘onlar va aholini vaqtincha evakuatsiya qilish joylari
mavjud bo‘lgan. Ayazqala 2 va 3 shaharlarida bu tizimlar aniq ko‘rinadi. Ichki devorlar asosiy
darvozalardan yiroqda, himoyalovchi yo‘laklar bilan ulangan.
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 16, issue 02, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
6. Darvozalar va mudofaa inshootlari
Shaharlarda asosiy kirish eshiklari maxsus himoya tizimi bilan mustahkamlangan. Qal’a
darvozalariga tutashgan burjlar ko‘rinishida minoralar mavjud bo‘lib, ularning har biri ikki
qavatli bo‘lgan. Qavatqalada topilgan metall eshik tutqichlari bu darvozalar mustahkamligini
isbotlaydi.
7. Harbiy garnizon va mudofaa uchun zaxira resurslar
Qadimgi shaharlarda mudofaa kuchlarini ta’minlash uchun ichki garnizon joylari va oziq-ovqat,
suv zaxiralari saqlanadigan omborxonalar mavjud bo‘lgan. Bu omborlar yer ostiga
joylashtirilgan yoki chuqur devorli inshootlar bilan himoyalangan.
8. Zamonaviy texnologiyalar asosida tahlil
2020-yillardan boshlab olib borilgan yer osti radar tahlillari va lidar texnologiyalari yordamida
Ayazqala va Tuproqqalada devor ichki tuzilmalari, tunnel yo‘llari va xufiyona harakat yo‘llari
aniqlangan. Bu arxitektura o‘sha davrda yuqori harbiy strategik tafakkurni ko‘rsatadi.
9. Qiyosiy tahlil: Xorazm va qo‘shni hududlar
Xorazmda devor tizimlari Qang‘ davlati va Baqtriya bilan qiyoslanganda ko‘proq gorizontal
tarqalgan va ko‘p darvozali shahar modeliga asoslangan. Bu esa iqtisodiy almashinuv va harbiy
manevr uchun qulaylik yaratgan.
Xulosa
Qibla Orolbo‘yi va Amudaryo o‘ng sohili shaharlarida harbiy arxitektura geografik joylashuv,
iqlim, siyosiy xavfsizlik ehtiyojlariga bevosita bog‘liq holda shakllangan. Minoralar, devorlar va
ichki garnizon tizimi nafaqat mudofaa, balki shaharlararo axborot almashinuvi va iqtisodiy
barqarorlikni ta’minlagan.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Tolstov, S.P. (1948). Drevniy Khorezm. Moskva.
2. Jalilov, B. (2023). Qadimgi Xorazmda mudofaa arxitekturasi. Nukus.
3. Fayzullaev, A. (2019). Qal’a devorlari va strategik joylashuv. Urganch.
4. Berdikulov, S. (2022). Xorazm arxitekturasida harbiy elementlar. Buxoro.
5. Rtveladze, E.V. (2006). Central Asia and Its Military Urbanism. Toshkent.
1.
