Topical issues of language training
in the globalized world
49
DESTRUKSIYANI IFODALOVCHI FE
’
LLARNING VALENTLIK
KATEGORIYASI
Amonova Zamira B
o‘
riyevna
O‘
zDJTU mustaqil tadqiqotchisi, Toshkent
Annotatsiya
Mazkur maqolada valentlik tushunchasining lingvistik talqini berilgan. Valentlik
biriktiruvchisi sifatida s
o‘
z turkumlari orasida fe
’
llar muhim ahamiyat kasb etishi va gapda
yetakchilik xususiyatlari bilan alohida
o‘
rin egallashi bilan bo
g‘
liq qarashlar keltirilgan.
Destruksiyani ifodalovchi fe
’
llarda valentlik ketegoriyasi, uning xususiyatlari, tilshunos olimlarning
mazkur tushuncha bilan bo
g‘
liq nazariy yondashuvlari hamda valentlik nazariyasining fe
’
llar
tadqiqidagi ahamiyati yoritilgan.
Kalit s
o‘
zlar:
valentlik, fe
’
l valentligi, semantik munosabat, fakultativ valentlik, shartli
valentlik
Tilning muhim birliklaridan biri sifatida ma
’
lum b
o‘
lgan s
o‘
zlarning gaplar
tarkibidagi
o‘
rni va funksional jihatlarini tahlil qilish tilshunoslikning muhim
masalalari qatoriga kiradi. Bunda gaplar tarkibida
o‘
zaro aloqaga kirishgan
b
o‘
laklarning mutanosibligi va moslashuvini
o‘
rganishga qaratilgan valentlik
nazariyasiga tayanish maqsadga muvofiqdir.
Valentlik tushunchasining tilshunoslikka kirib kelishi va taraqqiy etib
borishining ilk bosqichlarida olimlar tomonidan, avvalo, fe
’
l s
o‘
z turkumi, uning
boshqa s
o‘
z turkumlarini biriktiruvchanlik xususiyati, gap tuzilishidagi muhim
ahamiyatiga e
’
tibor qaratilgan. Valentlik nazariyasini
o‘
rganish an
’
anasi keyinchalik
ot, sifat va boshqa turkumlar kesimida davom ettirilgan va bu orqali bir qancha tadqiqot
ishlarining yuzaga kelishiga zamin yaratilgan b
o‘
lsada, bugungi kunda fe
’
llarning
valentligi tadqiqoti bilan bo
g‘
liq muammolar talaygina. Jumladan, sistem-struktur
tilshunoslikning kirib kelishi fe
’
llarning valentlik xususiyatini maydon nazariyasiga
asoslangan tarzda, turli semantik guruhlarda tasniflanishini inobatga olgan holda
tahlilga tortilishini talab etmoqda.
Ma
’
lumki, valentlik [lot.valens, valentis
–
kuchli; mustahkam; so
g‘
lom] atamasi
dastlab kimyo sohasida ma
’
lum b
o‘
lib, biror element atomining boshqa elementning
muayyan sondagi atomini biriktirib yoki almashtirib, kimyoviy bo
g‘
hosil qila olish
qobiliyati, hossasini ifadalagan. Tilshunoslikda mana shunday kimyoviy jarayonga
Topical issues of language training
in the globalized world
50
o‘
xshashlik asosida, ma
’
lum qoidalarga tayangan holda til birliklarining (s
o‘
zlarning)
boshqa s
o‘
zlar bilan
o‘
zaro birika olish qobiliyati yoki imkoniyati rus olimi tomonidan
“valentlik” deb nomlandi (Kasnelson, 1987).
Bu bilan s
o‘
z yoki gap tarkibidagi
“bo‘sh” o‘
rinlar va ularning t
o‘
ldirilishi nazarda tutilgan edi. Ya
’
ni har bir til birligi
boshqa til birliklaridan alohida ajralgan holda, ular bilan tilning turli sathlari doirasida
lingvistik munosabatga kirishmay turib, til va nutqda namoyon b
o‘
lish qobiliyatini
y
o‘
qotadi. Til va nutq birliklari turli kommunikativ vaziyatlarda
o‘
zlarining
birikuvchanlik, moslashuvchanlik xususiyatlarini namoyon qila olsalargina tilning
qurilish mexanizmi, uning grammatik munosabatlaridagi tamoyillarni tushunish
mumkin. Shu nuqtai nazardan, olim valentlikning ikki turi - sintaktik hamda semantik
valentliklarni kiritilishini taklif etdi (Muhamedova, 2007). Sintaktik valentlik s
o‘
z
shakli (ifoda qismi) bilan bo
g‘
liq b
o‘
lib, tillarning morfologiyasida
o‘
z aksini topadi.
Bunda sintaksis, ya
’
ni gaplardagi b
o‘
sh
o‘
rinlarning gap b
o‘
laklari bilan t
o‘
ldirilishi
mumkinligi yoki shartligi anglashiladi. Bunda b
o‘
sh
o‘
rinlar egallanishi shart va
qoidaga k
o‘
ra gapda mavjud b
o‘
lishi zarur b
o‘
lgan b
o‘
laklar - obligator aktantlar
hamda tushurib qoldirilishi mumkin b
o‘
lgan va ularning ishtirokisiz ham gapning
mazmuni anglashiladigan b
o‘
laklar - fakultativ aktantlar bilan t
o‘
liq k
o‘
rinishga ega
b
o‘ladi. Bundan tashqari, gaplar tarkibida “
erkin b
o‘
laklar
” (freie Angaben) ham
keltiriladiki, ular hech qanday holatda gap kesimiga bo
g‘
liq b
o‘
lmaydi va u tomonidan
boshqarilmaydi (Helbig, Busha 2001). Turli tizimli tillarda destruksiyani ifodalovchi
fe
’
llar har xil mazmundagi gaplarda
o‘
ziga xos semantika va valentlikka ega b
o‘
lishi
bilan boshqa semantik maydon fe
’
llaridan farqlanadi. Buni destruksiyani ifodalovchi
quyidagi fe
’
l misolida k
o‘
rish mumkin:
jarohatlamoq
–
Nasiba ertalab oshxonada
ehtiyotsizlikdan
o‘
tkir pichoq bilan barmo
g‘
ini jarohatladi.
1.
Ega
Kim?
Nasiba
2.
Payt holi
Qachon?
ertalab
3.
O‘
rin holi
Qayerda?
oshxonada
4.
Sabab holi
Nima sabab?
ehtiyotsizlikdan
Topical issues of language training
in the globalized world
51
5.
K
o‘
makchili
t
o‘
ldiruvchi
Nima bilan?
o‘
tkir pichoq bilan
6.
Kelishikli
t
o‘
ldiruvchi
Nimani?
barmo
g‘
ini
7.
jarohatladi.
Ko
‘
rinib turibdiki, mazkur gapda 6 ta bo
‘
sh o
‘
rin turli gap bo
‘
laklari bilan
to
‘
ldirilishi orqali yaxlit mazmunni keltirib chiqarishga erishilgan. So
‘
roq olmoshlari
“
kesmoq
”
kesmoq leksemasiga birikish imkoniyatiga ega bo
‘
lgan so
‘
zlarga ishora
qiladi. Berilgan misolda
Nasiba barmog
‘
ini
–
obligator,
ehtiyotsizlikdan, o
‘
tkir
pichoq bilan
–
fakultativ aktantlar
, ertalab, oshxonada
–
erkin bo
‘
laklarga misol bo
‘
la
oladi. Erkin bo
‘
laklar ushbu gapdan ajralib chiqib, boshqa mazmundagi gapda
qo
‘
llanilgan holatda ham o
‘
z ma
’
nosida, fe
’
l kesimga tobe bo
‘
lmagan tarzda
voqelanadi.
Semantik valetlikda esa, s
o‘
zlarning mazmun tomoni ahamiyatga molik b
o‘
lib,
ular morfologik tarkibga b
o‘
ysunmaydi. Semantik valentlik s
o‘
z semantikasining
mantiqiy semalariga asoslanadi. Shu sema boshqa bir s
o‘
z ma
’
nosining mantiqiy
semasi bilan mos b
o‘
ladi. S
o‘
zlar muayyan s
o‘
zlar bilan semantik birikib, sintaktik
konstruksiyani hosil qilsa, boshqa s
o‘
zlar bilan faqat lisoniy fakt, nominativ birlik
xarakteriga egaligi bilangina umumiylikni hosil qiladi, ya
’
ni ular
o‘
zaro mantiqiy
aloqaga kirishmaydi (Rasulov, 2022). Bunday munosabatga kirishganda ham, bu faqat
sun
’
iy, shaklan b
o‘
lib, obyektiv turlicha faktlar bilan tasdiqlanmaydi (Tenyer, 2007).
Misol tariqasida:
suvni kesmoq, matoni archimoq, asalni sindirmoq, s
o‘
zni
randalamoq
. Shuni aytish lozimki, tilshunoslikda s
o‘
zning semantik valentligi
tushunchasi bilan bir qatorda tashqi valentlik, ichki valentlik, formal valentlik,
sintaktik valentlik, logik valentlik, vositali semantik valentlik, shakl semantikasi
valentligi, emotiv valentlik va boshqa valentliklar ham borki, bularning har biri
o‘
ziga
xos xususiyatlari bilan ajralib turadi.
Fransuz olimi L.Tenyer
“
valentlik
”
atamasini, asosan, fe
’
llar turkumi bilan
bo
g‘
lab gapdagi bosh vazifa aynan fe
’
l (kesim)ga yuklanishini, qolgan s
o‘
z turkumlari
Topical issues of language training
in the globalized world
52
(gap b
o‘
laklari) fe
’
llarga b
o‘
ysunishini ta
’
kidlaydi. L.Tenyer
o‘
zining nazariyasida fe
’
l
turkumini valentlik tashuvchisi, velentlik tashkil qiluvchilarini esa shartli ravishda
“
aktant
”
deb nomlab, unga ega va t
o‘
diruvchini kiritdi. Holning barcha turlari olim
tomonidan
“
sirkonstantlar
”
deb nomlanib, ular valentlik tarkibiga kiritilmadi. Ushbu
nazariyadan farqli ravishda va nemis olimi G.Gelbig va Bushalar nazariyasiga
q
o‘
shilgan holda Yu.D.Apresyan valentlikning obligator va fakultativ (Apresyan,
1974) (shartli b
o‘
lmagan, ihtiyoriy) turlarini ajratdi.
Yuqorida yondashuvlardan kelib chiqib, ta
’
kidlash mumkinki, fe
’
l faqat harakat,
holatnigina emas, balki vaziyatni ham bir butun holda anglatadi, u shu harakat, holat
–
vaziyatning barcha aktantlarini (qatnashuvchilarini) ham
o‘
ziga biriktirish qobiliyatiga
egadir. Valentlik eng muhim lingvistik kategoriyalardan biri sifatida e
’
tirof etilgan
b
o‘
lib, u til taraqqiyoti va uning qatlamlaridagi bo
g‘
liqlik mexanizmining mohiyatini
tushunish uchun xizmat qiladi. Fe
’
l valentligining muhim jihati shundaki, uning
yordamida gapning tuzilishi belgilanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati
1.
Апресян Ю.Д. Лексическая семантика. Синонимические средства языка. М; 1974. 79
-
94-
бет.
2.
Кацнельсон С.Д. (1987). К понятию типов валентности // Вопросы языкознания. 3, 21
-
бет.
3.
Мухамедова С. (2007). Ўзбек тилида харакат феьлларининг семантик ва валентлик
хусусиятлари. ADD. Т. 28
-
бет.
4.
G.Helbig, J.Buscha. (2001). Deutsche Grammatik. Ein Handbuch für den
Ausländerunterricht. –
Berlin, München. Langenscheidt, S.522
5.
Rasulov R. (2022). Valentlik nayarizasi. Multidisciplinary Scientific Journal. 443 b.
6.
Теньер Л. (2007). Основы структурного синтаксиса. Перевод с фран. –
Москва. Наука,
-670 c.
PUBG OR DUOLINGO FOR LEARNING LANGUAGE?
Akhatova Sevarakhon
student
Uzbek State World Languages University
