“JOURNAL OF SCIENCE-INNOVATIVE RESEARCH IN
UZBEKISTAN” JURNALI
VOLUME 3, ISSUE 01, 2025. YANUARY
ResearchBib Impact Factor: 9.654/2024 ISSN 2992-8869
32
Qaraqalpaq tilindegi milliy taǵam atamaları haqqında
Dauletmuratova Guljamal
Qaraqalpaq mámleketlik universiteti
2-kurs magistrantı
guljamaldauletmuratova0406@gmail.com
Annotaciya:
Usı maqala qaraqalpaq tilinde taǵam atamaları hám olardıń
leksika-semantikalıq qásiyetlerin, olardıń lingvistikalıq hám mádeniy táreplerin
úyreniwge arnalǵan. Taǵam atamaları tekǵana kúndelikli turmıstıń bir bólegi emes,
al jámiyet tariyxı, úrp-ádetleri hám mádeniy ózgesheliklerin sáwlelendiriwshi qural
ekenligi bayanlanǵan. Maqalada qaraqalpaq xalqınıń asxana mádeniyatı hám taǵam
atamaları arqalı milliy identifikaciyalaw procesi kórsetilip, olar xalıqtıń tariyxıy hám
ekonomikalıq ómirin sáwlelendiriwshi tiykarǵı kórsetkish retinde qaraladı.
Qaraqalpaq tilindegi taǵam leksikasınıń lingvistikalıq analizi nátiyjesinde til hám
mádeniyat arasındaǵı óz-ara baylanıslılıq zárúrligini ashıp beriw názerde tutıladı.
Tayanısh sózler:
Taǵam atamaları, leksikologiya, mádeniy identifikaciya,
etnolingvistika, asxana mádeniyatı, lingvistikalıq analiz, semantika, dialekt,
gastronomiya, morfologiya, dialekt, ádebiy til, leksika.
About the names of national dishes in the Karakalpak language
Dauletmuratova Guljamal
Karakalpak state university
Master of the 2nd course
guljamaldauletmuratova0406@gmail.com
Abstract:
This article is designed to study the names of food in the
Karakalpak language and their lexical-semantic features. Food names are not only a
part of everyday life, but also a means of reflecting the history, customs and cultural
characteristics of a society. The article shows the process of national identification
of the Karakalpak people through culinary culture and food names, which are
considered as the main indicators reflecting the historical and economic life of the
population. As a result of the linguistic analysis of the food lexicon in the Karakalpak
language, it is intended to reveal the importance of the interdependence between
language and culture.
“JOURNAL OF SCIENCE-INNOVATIVE RESEARCH IN
UZBEKISTAN” JURNALI
VOLUME 3, ISSUE 01, 2025. YANUARY
ResearchBib Impact Factor: 9.654/2024 ISSN 2992-8869
33
Keywords:
Food names, lexicology, cultural identity, ethnolinguistics,
culinary culture, linguistic analysis, semantics, dialect, gastronomy, morphology,
dialect, literary language, lexicon.
Azıq-awqat insan ómiriniń ajıralmaytuǵın bólegi bolıp, ol tek tirishilik ushın
emes,al mádeniy dástúrler, social baylanıslar hám jeke ózlikti ańlatıw quralı retinde
de áhmiyetli bolıp tabıladı. Búgingi kúnde azıq-awqat jáne onıń atamaların úyreniw
túrli ilimiy tarawlarda aktual bolıp, bul bolsa azıq-awqat mádeniy identifikaciyasın
qáliplestiriwdegi ornın kórsetip atır. Til bul procesde tiykarǵı ról oynaydı, sebebi ol
mádeniy qádiriyatlar, social qatnaslardı sáwlelendiriw menen birge olarǵa tásir
kórsetedi.
Taǵam bul ápiwayı taǵamlıq mániste emes, al mádeniyat, tariyx hám
dástúrlerge ashılatuǵın ayna. Hár bir jámiyet óz taǵamların xarakteristikalaw ushın
ayrıqsha atamalar, ingredientlerden baslap tayarlaw usıllarına shekem bar bolıp, bul
atamalar adamlar ortalıǵı hám bir-birleri menen qanday qatnasda bolıwları haqqında
lingvistikalıq maǵlıwmatlardı bayanlaydı. Taǵam menen baylanıslı sózler sol
mádeniyatlar menen birge óz dúnyasın qanday qabıllawı hám taypaǵa ajıratıwı
haqqında qızıqlı maǵlıwmat beredi.
Turkiy tiller shańaraǵınıń bir bólegi bolǵan qaraqalpaq tili, bul aymaqtıń
kóshpeli hám awıl xojalıǵı turmısın sáwlelendiriwshi taǵam atamalarına bay
leksikonǵa iye. Kóplegen atamalar tariyxıy óz-ara qatnaslar hám ulıwma mádeniy
baylanıslar sebepli qońsılas tillerdiń tásiri kórinip turadı. Zamanagóy izertlewler
taǵam atamalarınıń etnolingvistikalıq táreplerine kóbirek itibar qaratıp, olardıń
mádeniy ayrıqshalıqtı qáliplestiriwdegi róli menen shuǵıllanbaqta. Oraylıq Aziyalı
ilimpazlar taǵam atamaları hám sonday-aq social ierarxiya, dástúrler hám jergilikli
dialektikalıq ózgerisler boyınsha ilimiy jumıslar menen shuǵıllanbaqta.
Qaraqalpaq taǵam atamaları xalıqtıń mádeniyatı hám til bilimi menen tikkeley
baylanıslı bolıp, olar tek ǵana awqatlanıw mánisinde emes, al xalıqtıń tariyxıy,
sociallıq hám mádeniy ómirin sáwlelendiredi. Taǵam atamaları leksikalıq
birliklerden quralıp qoymastan, al xalıqtıń turmısı, úrp-ádetleri hám mádeniyatın óz
ishine jámlegen til birliklerinen de jasaladı.
Hár bir xalıqtıń asxana mádeniyatı onıń tariyxı, turmıs tárizi hám úrp-ádetlerin
sáwlelendiriwshi áhmiyetli derek. Qaraqalpaq taǵam atamaları leksikalıq tárepten
“JOURNAL OF SCIENCE-INNOVATIVE RESEARCH IN
UZBEKISTAN” JURNALI
VOLUME 3, ISSUE 01, 2025. YANUARY
ResearchBib Impact Factor: 9.654/2024 ISSN 2992-8869
34
túrli elementlerdi qamtıydı. Bul atamalar tariyxıy tárepten úyrenilgende kóplegen
tariyxıy ózgerislerdi óz ishine aladı. Orta Aziya aymaǵında jasawshı xalıqlar
arasındaǵı mádeniy baylanıslar, sawda hám migraciyalar arqalı, taǵam atamaların
hám olardıń quramı ózgeriste bolıp kelgen. Qaraqalpaq tilindegi taǵam atamaları
kóbinese qońsılas xalıq tilleri menen uqsaslıqlarǵa iye bolsa da, ayırımları
qaraqalpaq milliy mádeniyatına tán bolǵan elementlerdi óz ishine aladı. Bul, óz
gezeginde, til hám mádeniyat arasındaǵı baylanıslardı tereńirek úyreniwge
múmkinshilik beredi.
Sońǵı dáwirlerde jámiyetlik-siyasiy, sotsiallıq-ekonomikalıq turmıstıń
túpkilikli ózgeriwi hám rawajlanıwı tiykarında sózlik quramda social-ekonomikalıq,
sonıń ishinde taǵam atamaları da kún sayın payda bolıp, tilimizge basqa tillik yaǵnıy
ózlestirmeler sıpatında kirip atırǵanlıǵın bayqaymız. Bunıń baslı sebebi adamlardıń
hám jámiyetimizdiń turmıslıq rawajlanıwı barısında basqa xalıqlar menen
ekonomikalıq, doslıq múnásibetleri menen baylanıslı bolıp esaplanadı.
Búgingi kúnde qaraqalpaq ádebiy tiliniń qáliplesip, rawajlanıp atırǵan bul
dáwirde oǵan ele de jańasha ilimiy kóz-qaraslar menen qarawdı, ilimiy hám ámeliy
jaqtan túrlishe mashqalalardı tereńirek úyreniwdi talap etedi. Olardıń biri taǵam
atamaları bolıp ol qaraqalpaq tiliniń leksika tarawınıń izertlew obiekti. Tilimizde
taǵam atamaları da bul eń dáslepki mánisi boyınsha - atama yaǵnıy sóz. Sóz bul til
birligi bolıp tildiń hár qıylı tarawlarında hár qıylı usıl hám baǵdarlarda izertlenedi.
Qaraqalpaq tilinde taǵam atamaları filologiyanıń aktual izertlew
baǵdarlarınan biri bolıp esaplanadı. Bul temanıń aktuallıǵı jámiyet rawajlanıwı
processinde taǵam atamalarınıń qáliplesiwi, olardıń milliy hám mádeniy áhmiyetin
ashıp beriwde ayqın kórinedi.
Qaraqalpaq tilindegi taǵam leksikasın úyreniw teoriyalıq hám ámeliy
áhmiyetke iye. Taǵam leksikasın úyreniw processinde tóplanǵan bay material hám
ótkerilgen analiz qaraqalpaq tili leksikologiyasınıń belgili bóliminiń (tariyxıy
tárepten) islep shıǵılıwına tiykar bolıp xizmet etiwi múmkin. Taǵam atamaları hám
olardıń morfologiyalıq hám semantikalıq qásiyetlerin anıqlaw kulinariya
terminologiyasınıń zárúr bólegin sistemalastırıw jáne unifikaciya qılıw ushın
qollanılıwı múmkin. Leksikanıń ayırım qatlamlarınıń qáliplesiw hám rawajlanıw
processinde sózlik quramnıń tolıqtırıwdıń tiykarǵı usılları ózgerip barǵan, usılardan
“JOURNAL OF SCIENCE-INNOVATIVE RESEARCH IN
UZBEKISTAN” JURNALI
VOLUME 3, ISSUE 01, 2025. YANUARY
ResearchBib Impact Factor: 9.654/2024 ISSN 2992-8869
35
qaraqalpaq tili tariyxınıń barlıq basqıshlarında eń zárúrli usıllarınan ishki sóz jasaw
hám basqa tillerden kirip kelgen leksikanı ózlestiriw usılları bolıp esaplanadı.
“Gastronomiya” etimologiyalıq jaqtan eki grekshe sózden “gastros” - asqazan
hám “nomos” - qaǵıyda yamasa tártipke salıw degen mánisti ańlatadı [1:354-377].
Usıǵan baylanıslı, gastronomiya jew hám ishiw qaǵıydaları yamasa normalarına
tiyisli bolıp, neni, qalay, qay jerde, qashan, qanday usıllar arqalı, qanday jaǵdayda
jewdi hám ishiwdi óz ishine alǵan máslahát hám jollamalardı ózinde sáwlelendiredi
[2:15-24].
Demek, qaraqalpaq tili leksikasında bir qansha atamalar lingvistikalıq jaqtan
ilimiy izertlew obiekti bolǵanı menen, tilimizdegi taǵam atamaları boyınsha arnawlı
túrde islengen ilimiy izertlew jumısı joq. Degen menen taǵam atamalarınıń dialektlik
ózgeshelik tárepleri O.Dospanovtıń [3] monografiyasında, U.Ibragimovtıń [4]
maqalasında ilimiy tallanadı hám basqa da bir qansha dereklerde taǵam atamaları
kóplep ushırasadı. Bul jaǵınan qaraytuǵın bolsaq tilimizdegi taǵamlıq zatlardıń
yaǵnıy taǵam atamalarınıń tematikalıq toparlarǵa bólıw, onı leksika semantikalıq,
morfologiyalıq, sintaksislik hám basqa da tillik ózgesheliklerin keń túrde, tereńirek
izertlew máselesi óz sheshimin kútip turǵan máselelerden dep esaplaymız. Sebebi
taǵam bul adamlar ómirindegi ajıralmas túsinik, tirishilik deregi. Al onıń atamaların
tillik jaqtan izertlew qaraqalpaq til bilimi aldındaǵı actual máselelerden dep
sanaymız.
Qaraqalpaq tilinde taǵam atamalarınıń dialektlik ózgeshelikler menen
ushırasıwın tómendegi mısallarda kóremiz.
Ilimpaz Yu.Ibragimov óz miynetinde awqatlardıń tayarlanıwına qaray júweri
unınan tayarlansa -
júweri jarma
, gúrishten tayarlansa -
gúrish jarma
, tarıdan
tayarlansa -
tarı jarma
. Qamırdan tayarlanatuǵın
kespas
taǵamın óz ishki qurılısı
boyınsha kespe-as dizbeginen kelip shıqqanlıǵı haqqında aytadı.
Al toylarǵa baylanıslı
toy shórek, toy nan, toy qatlama
atamaların mısallar
arqalı dálilleydi. Ilimpaz bunnan tısqarı tómendegi taǵam atamalarına da dialektlik
qollanılıwına qaray lingvistikalıq analiz jasaydı. Mısalı:
Zaǵara
- gúrish unınan tayarlanǵan nan túri.
Sók
- tarıdan tayarlanǵan awqat.
Gúnji may
- gúnjiden alınǵan may.
Ashshı-dushshı
- palız eginlerinen tayarlanǵan salat.
“JOURNAL OF SCIENCE-INNOVATIVE RESEARCH IN
UZBEKISTAN” JURNALI
VOLUME 3, ISSUE 01, 2025. YANUARY
ResearchBib Impact Factor: 9.654/2024 ISSN 2992-8869
36
Shalap
- qatıqtıń suw menen aralaspası.
Aqsawlaq
- onsha úlken emes, juqa nan.
May sók
- sóktiń may menen aralasqan túri.
Taba nan
- tabada pisirilgen nan túri [5:137].
Demek mısallarda kórsetilgen taǵam atamaları qaraqalpaq ádebiy tilinde de,
dialektlerinde de túrlishe tillik ózgeshelikler menen ushırasadı.
Til úzliksiz rawajlanıwdaǵı qubılıs, sonlıqtan hár qanday til quramında tek
óz sózlik sózlerdiń aylanısta bolıwı hesh qanday múmkin emes. Sebebi qálegen
til basqa tillik sózler, sonıń ishinde ózlestirme sózler arqalı da sózlik xor
rawajlanıp, tolıǵıp baradı.
Basqa tilden kirgen taǵam atamalarına mısal etip tómendegi taǵam
atamaların kórsetiwge boladı. Mısalı:
Salat
- (ital. − duzlı, duzlanǵan). Túrli ónimler (pomidor, qıyar hám t.b.)
máyek, gósh, hám soǵan uqsas zatlardan tayarlanatuǵın taǵam. [8:170].
Borsh
– kapusta, láblebi hám basqa da túrli ovoshlar, sonday-aq, gósh salıp
pisiriletuǵın suyıq awqat [6:180].
Laǵman
- qamırdan jińishke, uzın etip islengen awqat, taǵam [7:83].
Pelmen
- qamırdıń ishine maydalanǵan góshti salıp, suwda qaynatıp,
pisirilgen awqat, taǵam [8:61].
Pyure
- miywe yamasa palızdan maydalap islengen taǵam, awqat [8:115].
Ragu
- góshten, balıqtan hár túrli miywe jemislerden de maydalap tuwralıp
ishine dám beretuǵın zatlardı qosıp parǵa pisirilgen awqattıń túri [8:116].
Juwmaqlap aytqanda, maqalada qaraqalpaq tilindegi taǵam atamalarınıń
mádeniy, sociallıq áhmiyetin tereń analizleydi. Izertlew nátiyjesinde taǵam
atamaları tek ǵana milliy asxana mádeniyatın sáwlelendirıp qoymastan, al xalıqtıń
tariyxıy hám ekonomikalıq rawajlanıwı, úrp-ádetleri menen de tikkeley baylanıslı.
Orta Aziya xalıqları arasındaǵı mádeniy baylanıslar taǵam atamalarınıń bayıwına
sebep bolǵan. Qaraqalpaq tilindegi azıq-awqat terminologiyasın úyreniw arqalı biz
xalıqtıń tariyxıy turmısı, social qatnasları hám úrp-ádetleri haqqında qımbatlı
maǵlıwmatlardı anıqlawımız múmkin. Qaraqalpaq tilindegi azıq-awqat
terminologiyasınıń lingvistikalıq izertlewi bul tildiń leksikologiyasın bayıtıw, milliy
mádeniyattı saqlaw hám keleshekte bul tarawdı sistemalı úyreniw ushın teoriyalıq
tiykar jaratadı. Sonıń menen birge, bul tarawdaǵı lingvistikalıq izertlewler
“JOURNAL OF SCIENCE-INNOVATIVE RESEARCH IN
UZBEKISTAN” JURNALI
VOLUME 3, ISSUE 01, 2025. YANUARY
ResearchBib Impact Factor: 9.654/2024 ISSN 2992-8869
37
qaraqalpaq tiliniń baylıǵın sáwlelendirip ǵana qalmay, til hám mádeniyattıń bir-biri
menen tıǵız baylanıslılıǵın kórsetedi. Zamanagóy lingvistikalıq izertlewler
járdeminde bul temanı keńlew úyreniw tekǵana til bilimi ushın emes, al
mádeniyattanıw ilimi ushın da úlken áhmiyetke iye.
PAYDALANÍLǴAN ÁDEBIYATLAR
1. Kivela, J., & Crotts, J.C. (2006). Tourism and Gastronomy: Gastronomy's
Influence on How Tourists Experience a Destination. Journal of Hospitality and
Tourism Research, 30(3).
2. Santich, B. (2004). The study of gastronomy and its relevance to hospitality
education and training. International Journal of Hospitality Management, 23.
3.
Доспанов О. Қарақалпақ тили қубла диалектиниң лексикасы. – Нөкис:
«Қарақалпақстан», 1977.
4. Ибрагимов Ю. Лексико-семантическая группа наименований похлебол
узбекских народов Южного
Приаралья. // Вестник ККО АН РУз. Нукус, 1997,
№5.
5. Ибрагимов Ю. Лексико-семантическая группа наименований похлебок
узбекских говоров Южного Приаралья. // Вестник ККО АН РУз. Нукус, 1997,
№5.
6. Қарақалпақ тилиниң түсиндирме сөзлиги. Жети томлық. Екинши том Б
(басылыу) − Г (гимнастика). − Нөкис: «Qaraqalpaqstan» баспасы, 2023.
7. Қарақалпақ тилиниң түсиндирме сөзлиги. Жети томлық. Бесинши том Қ
(қозы) − Ө. − Нөкис: «Qaraqalpaqstan» баспасы, 2023.
8. Қарақалпақ тилиниң түсиндирме сөзлиги. Жети томлық. Алтынши том П −
С.(сыналыу) − Нөкис: «Qaraqalpaqstan» баспасы, 2023.
