RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TARJIMASHUNOSLIK VA LINGVISTIKA: ZAMONAVIY YONDASHUVLAR TADQIQI” nomli ilmiy
maqolalar to‘plami May – 2024
52
BADIIY TARJIMADA NASR VA NAZM MASALALARI
Abdirasulov Bahodir Abdimital o‘g‘li,
Samarqand davlat chet tillar instituti o‘qituvchisi,
bahodirabdimitalovich@gmail.com,
Ismoilova Mashhura Maxsudxon qizi,
Samarqand davlat chet tillar talabasi,
mashhuraismoilova068@gmail.com
Annotatsiya.
Ushbu maqolada badiiy adabiyotda nasr va nazm janrlarida yaratilgan asarlarning tarjima usullari va malakalarining
muhim jihatlari yoritilgan. Maqolada nasriy va nazmiy tarjima masalalari, shu jumladan, badiiy tarjimaning ham muayyan bir turda
yaratilgan asarning boshqa bir til vositasida qayta yaratilganligi sifatida badiiy adabiyot me’zonlariga to‘g‘ri kelishi, to‘liqligi va
tarjima jarayonida qo‘llanilgan usullar, muqobil so‘zlarni tanlash haqida fikr –mulohazalar bildirilgan.
Kalit so‘zlar:
tarjima, adabiy yo‘nalish, nasr, nazm, badiiy adabiyot, poetik tuzilish, majoziy ibora, tovush, ekspressivlik.
1. KIRISH.
Adabiyot – so‘z san’ati deb tan olingan ekan, badiiy asarlarning tarjimalariga ham bu ta’rifni qo‘llash mumkin.
Chunki tarjima adabiyoti ham asl adabiyotning namunasi hisoblanadi. Badiiy asarlarni tarjima qilish uchun til bilishning o‘zi
yetarli emas, buning uchun ijodkorlik iste’dodi va badiiyat ilmidan xabardor bo‘lish ham talab etiladi. Shuning uchun badiiy asarlar
tarjimasiga ko‘proq shoir-yozuvchilar yoki badiiy adabiyotdan bahramand kishilargina qo‘l uradilar. Dunyoning mashhur so‘z
san’atkorlari “tuyg‘u va obrazlar olamini chuqur anglamoq uchun tarjimon o‘zi qalban san’atkor bo‘lmog‘i zarur” deydilar [1, 3].
Ko‘rinib turibdiki, nasriy tarjima-roman, ocherk, baddiy adabiyot, qissa, komediya, xalq ertaklari, avtobiografiya, tanqidiy asarlar,
ilmiy-fantastik va hokazolarni qaytadan yaratish hisoblanadi. She’riy tarjima o‘ta murakkab ekanligini bilamiz, lekin nasriy asarni
tarjima qilish jarayonida ham tarjimon juda ko‘p qiyinchiliklarga duch kelishini tan olish kerak.
Masalan, Uiklif injil ingliz tilidagi asar bo‘lib, u tabiatan zaif bo‘lgan ingliz nasrining kamchiliklarini tasvirlab beradi. Ingliz nasriy
tarjimasining buyuk davri 15-asrning so‘nggi bosqichlarida Sir Tomas Maloryning “Le morte d’Artur” asari bilan boshlanadi, lekin
uni to‘g‘ri tarjima deb atash qiyin.
2. ASOSIY QISM.
Agar manba va tarjima tilllari turli madaniy guruhlarga aloqador bo‘lsa, nasriy asarni tarjima qilayotgan
tarjimon oldida turgan birinchi muammo – bu o‘z tilida ya’ni tarjima qilinayotgan tilda so‘zlarning ma’nosiga maksimal darajada
muvofiqligini ifodalovchi atamalarni topishdir. Masalan, odatiy tilda ishlatiladigan matolar, pazandachilik mutaxxassisligi yoki ish
joylari bilan bog‘liq bo‘lgan ba’zi so‘zlar mavjud bo‘lib, ular ham o‘ziga xos madaniyatni ifodalaydi va tarjimonlardan bunday
so‘zlardan foydalanishda juda ham ehtiyotkorlik talab etiladi. Ular, shuningdek, noaniq so‘z birikmalarini aniqlashtirishni
qiyinlashtiradi.
Xuddi shunday, nasriy tarjimada hikoya va romanlarning sarlavhalarini tarjima qilish jiddiy muammo tug‘diradi yoki butunlay
imkonsiz bo‘lgan bunday noaniqliklarga ko‘plab misollar keltirish mumkin.
Nasriy tarjimadagi muammolar san’at sohasiga bevosita aloqador hisonlanadi va uning o‘ziga xos qonuniyatlariga chambarchas
bog‘liqdir. Adabiy nasr tarjimasi adabiy ijoddan farq qiladi, chunki uning yaratilishi tarjima obyektining mavjudligi bilan bilan
bog‘liq. Biroq haqiqiy adabiy jarayonda nasriy tarjima va badiiy ijodiy namunalar o‘rtasida alohida farqlashning umuman imkoni
yo‘q. Ayrim hollarda asar umumiy ma’noda tarjima asari bo‘lmasligi mumkin, lekin uni adabiyot namunasi sifatida mutlaqo
ifodalab bo‘lmaydi.
“Tarjima jarayonining mohiyati asl nusxada aks etgan shakl bilan mazmunning birligini, yaxlitligini saqlash uchun bo‘lak tildan
muqobil vositalar qidirib topishdan iborat. Bundan tashqari, asl nusxa mazmunini boshqa tilda berishning mavjud bir nechta
imkoniyatlari orasida eng muqobil va muvofiq variantini tanlash ham adekvat tarjimaning asosiy talablaridan biri hisoblanadi. Ana
shu muqobil til vositalarini qidirib topish va muvofiq variant tanlash ijodiy xarakterga ega bo‘lib, tarjima qiluvchi kishi, ya’ni
tarjimondan ongli mehnatni talab qiladi. Tilning ifodaviyligi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy-siyosiy adabiyotlar
tarjimasida ham muayyan badiiy – ijodiy masalalarni yechishga to‘g‘ri keladi. Bu tarjimondan badiiy mahoratni talab qiladi.
Bunday tarjima san’at darajasiga kiradi” [2, 149].
Nasriy tarjimadagi qiyinchilik shundan iboratki, mazmun ham, uslub ham asl nusxada allaqachon yaratilgan bo‘ladi va tarjimon
ularni butunlay boshqa tilda bo‘lganligi sababli asarni qayta yaratish uchun qo‘lidan kelganini ya’ni bor mahoratini ishga solishi
kerak bo‘ladi. Tarjimonlar duch keladigan eng o‘ziga xos muammolar qatoriga o‘qib bo‘lmaydigan matn, yetishmayotgan
havolalar, grammatikaning bir nechta usullari, shevaga xos atamalar neologizmlar, atamalar, qisqartmalar, tarjima qilib
bo‘lmaydigan alohida madaniy havolalar va boshqalar kiradi. Bu muammolar tarjimada nasr uchun ham nazm uchun ham birdek
aloqador.
Afsuski, ko‘pgina nasriy tarjimonlar badiiy matnning murakkab tizimlar yig‘indisi ekanligini tushuna olmaydilar. Bunday
nosozliklar muntazam ravishda matnning asosiy qismidan chetlab o‘tib fikrni boshqa tarafga qaratishga olib keladi.
RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TARJIMASHUNOSLIK VA LINGVISTIKA: ZAMONAVIY YONDASHUVLAR TADQIQI” nomli ilmiy
maqolalar to‘plami May – 2024
53
Adabiy asarlarni tarjima qilish, ehtimol, har doim boshqa turdagi matnlarni tarjima qilishdan ko‘ra qiyinroqdir, chunki adabiy
asarlar estetik va ekpressiv qadriyatlar deb ataladigan o‘ziga xos qadriyatlarga ega. Asarning estetik vazifasi so‘z (deksiya),
majoziy til, matefora va hokazolarning go‘zalligini ta’kidlashi kerak. Ekspressiv funksiyalar esa yozuvchining fikrini, hissiyotini
ilgari surishi kerak. Tarjimon esa ushbu o‘ziga xos qiymatlarni tarjima qilinayotgan tilga eng sifatli holatda o‘tkazishga harakat
qilishi kerak.
Adabiyotning bir janri sifatida she’riyat boshqa janrlarga nisbatan o‘ziga xos xususiyatga ega. She’rda go‘zallikka roman va
hikoyalardagi kabi so‘z va majoziy til tanlash bilan emas, balki, ritm, qofiya, turoq (o‘lchov), o‘ziga xos ibora, va tuzilmalarni
yaratish bilan erishiladi. Umumiy qilib aytganda, she’riy tarjima adabiyotning boshqa janrlarini tarjima qilishdan ko‘ra “ko‘proq
narsaga muhtoj”.
She’riy nutq nasrdan o‘z ohangdorligi, ritmik qurilishiga ko‘ra farqlanadi. Soat bir maromda chiqillab turganidek, inson yuragi
ham bir xil tarzda urib turadi. Ritm hosil bo‘lishini ayni shunga qiyoslash mumkin. Bu xususiyat she’riy nuqqa ham xosdir. Ritm –
she’riyatning asosiy belgisi hisoblanadi.
“She’r san’ati oliy darajadagi garmoniyadir. Shoirlar ruhiy garmoniya yaratuvchilaridir” – deydi Aleksandr Blok.
“She’riy tarjima – asliyatni aynan takrorlash san’ati emas. Bu umuman nazariy jihatdan ham, amaliy jihatdan ham mumkin
bo‘lmagan ish. Tillar, she’riy tizimlar, vazn, musiqaviy omillar, orasidagi farqlar bunga yo‘l qo‘ymaydi. Tarjima san’ati ijodiy
jarayon bo‘lib, mazmunni qayta tiklash, asarni qayta yaratish jarayonidir. She’r tarjimasi juda murakkab ruhiy jarayondir. Badiiy
tarjimaning san’at sifatidagi mohiyati ham ana shunda. To‘g‘ri, tarjimaning imkoniyatlari chegaralangan bo‘ladi, lekin tarjimon
imkoniyati esa chegaralanmagan. Istiorani, sifatlashni, baytlarni, so‘zlarning ma’nosini hamma vaqt tarjimada berishning iloji bor.
Hissiyot, ohang, ritm, so‘zning uslubiy bo‘yoqdorligini qayta yaratish tarjimonning sharafli buirchidir” [3, 28].
She’riy asarlar janr taqozosiga ko‘ra, shaklan qat’iy chegaraga ega. Ma’lum tizim, ohangdorlik, vazn nuqtai nazaridan muayyan
aniq bir o‘lchovga solingan bir badiiy asarni boshqa bir tilda qaytadan yaratish juda murakkab ijodiy jarayon hisoblanadi. Bu
muammoni hal qilish uchun tarjimon yuksak shoirlik iqtidor va mahoratiga ega bo‘lishi va har ikkala tilni, asliy til va tarjima tilini
ham mukammal bilishi talab etiladi.
Vazn – she’rning asosiy qismi hisoblanadi va bu shunchaki nutq o‘lchovi emas. Vazn- ritmning asosi hisoblanadi, bu she’riy
tuzilmalarni vujudga keltiradigan asosiy omillardan biridir. She’rni bir tildan ikkinchi bir tilga tarjima qilish, uni muayyan bir
vazndan boshqa vazn tuzilmasiga o‘tkazish demakdir. Bu borada tarjimonlar orasida tajriba orttirish va tinimsiz izlanish davom
etmoqda.
“Tarjimada boshqa tilning (asl nusxadagi asarning) xususiyatini aynan berib bo‘lmaydi”- deb yozadi G‘. Salomov [4, 53].
Maqsud Shayxzoda va Jamol Kamol Shekspirning “Hamlet” monologini tarjima qilishgan. Maqsud Shayxzoda rus tilidan tarjima
qilgan bo‘lsa, Jamol Kamol asliyat tilidan o‘rgangan. Ikkala tarjimon ham kim she’riy matnni barmoq vazni uslubida tarjima
qilishgan. Tarjimalarni tahlil qilish uchun monologning birinchi to‘rtligini misol qilib olamiz:
To be, or not to be, that is the question:
Whether it is nobler in the mind to suffer
The slings and arrows of austrageous Fortune,
Or to take arms against a sea of troubles,
And by opposing and them:
Birinchi va uchinchi misralar qofiyalangan bo‘lib, bandda 34 ta so‘z ishlatilgan va hammasi bo‘lib 44 bo‘g‘indan iborat.
Yo hayot, yo mamot masala shundoq.
Joizmikin ul jobiru jabbor falakning
Jafosiga har daqiqa chidasa yurak?
Yo balolar dengiziga ko‘ndalang bo‘lib
Koyishlaru tashvishlarga chek qo‘ymoq kerak.
Jamol Kamol tarjimasida asliy tildagi intonatsion ritm saqlangan bo‘lib, ma’no ritmi aks etgan va ixchamlik saqlangan.
3. XULOSA.
Har bir shoir-yozuvchi, agar u chinakamiga ijodkor bo‘lsa, o‘zining dunyoqarashi, o‘ziga xos tasviriy vositalariga
ega bo‘ladi. Tarjimonning o‘ziga xosligi esa uning qaysi mualliflarning asarlarini tarjima qilish uchun (qayta yaratish) tanlaganida
ham namoyon bo‘ladi. Har ikki til tarjimon va yozuvchining ideal birlashishidir. Bu birdamlik esa chuqur izlanishni, buyuk
ijodlorlikni, yaratuvchanlikni talab qiladi. Lekin bularning barchasi asl asar muallifining o‘ziga xos asar yaratish uslubini inkor
etmagan va ma’no o‘zgarmaydigan darajada mahorat bilan ochib berilishi kerak.
4.
REFERENCES
[1]
Aznaurova E. Badiiy tarjimaning asosiy problemalari // tarjima san’ati (Maqolalar to‘plami). – Toshkent: Badiiy adabiyot
nashriyoti, 1961. – 230 b.
[2]
Salomov G‘., Komilov. Tarjima nazariyasiga kirish. T.; «O‘qituvchi», 1983. – 285 b.
[3]
Sultanova D. She’r va tarjima. Samarqand: 2005. – 98 b.
[4]
Salomov G‘. Do‘stlik ko‘priklari. T.: G‘. G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti. 1979. – 160 b.
RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TARJIMASHUNOSLIK VA LINGVISTIKA: ZAMONAVIY YONDASHUVLAR TADQIQI” nomli ilmiy
maqolalar to‘plami May – 2024
54
[5]
Қозоқова Чарос Абдивалиевна (2023). ХХ АСР ИНГЛИЗ АЁЛЛАР НАСРИНИНГ БАЪЗИ НАЗАРИЙ
МАСАЛАЛАРИХХ АСР ИНГЛИЗ АЁЛЛАР НАСРИНИНГ БАЪЗИ НАЗАРИЙ МАСАЛАЛАРИ. Research Focus, 2 (12),
47-51. doi: 10.5281/zenodo.10404307
[6]
Asror, Y. (2023). DICTIONARY OF LINGUOCULTURAL UNITS AS A TYPE OF DICTIONARY. TA'LIM VA
RIVOJLANISH TAHLILI ONLAYN ILMIY JURNALI, 3(3), 251-253.
[7]
Adiba Kasimova, & Muhammatova Gulhayo Abduhakim qizi. (2024). Translation Issues and the Use of Socio-Political Terms
in Journalistic Materials. American Journal of Language, Literacy and Learning in STEM Education (2993-2769), 2(1), 140–145.
Retrieved from
https://grnjournal.us/index.php/STEM/article/view/2611
[8]
Jumayeva, M. B., & Yusupov, O. Y. (2023). USING DIFFERENT GAMES AND SONGS IN TEACHING ENGLISH TO
ELEMENTARY SCHOOL STUDENTS.
BOSHQARUV VA ETIKA QOIDALARI ONLAYN ILMIY JURNALI
,
3
(4), 107-111.
[9]
Yusupov, O. (2016). Testing as an effective tool of an English language classroom.
Рецензенты: Ирина Валентиновна
Арябкина–доктор педагогических наук
, 233.
[10]
Юсупов, О. (2022). Хорижий тилларни ўқитишда таржиманинг аҳамияти.
Анализ актуальных проблем, инноваций,
традиций, решений и художественной литературы в преподавании иностранных языков
,
1
(01), 9-11.
[11]
Юсупов, О. Я. (2020). Узбек тилига араб ва форс тилларидан узлашган лексик дублетлар тахлили.
Хорижий
филология. No2
.
[12]
Yusupov, O., & Yusupov, A. (2023). Appropriate Usage of Dictionaries in the Translation of Linguacultural Words.
Journal
of Language Pedagogy and Innovative Applied Linguistics
,
1
(5), 16-20.
[13]
Баѐнханова, И. Ф. (2023). МУОМАЛА МАДАНИЯТИДА НУТҚИЙ МУЛОҚОТ ОДОБИНИ ИФОДАЛОВЧИ
МАҚОЛЛАРНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ.
Innovation: The journal of Social Sciences and Researches
, (1), 96-100.
[14]
Баёнханова, И. Ф. (2022). КОРЕЙС ВА ЎЗБЕК ТИЛИДАГИ ПАРЕМИОЛОГИК БИРЛИКЛАРНИНГ ҚИЁСЛАБ
ЎРГАНИШИ.
Scientific progress
,
3
(3), 265-269.
[15]
Bayanxanova, I. F., & Soliyeva, A. (2022). O’ZBEK VA KOREYS TILLARIDA KELISHIK KATEGORIYASI HAQIDA
UMUMIY TUSHUNCHA.
Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences
,
2
(Special Issue 24), 114-
121.
[16]
Furkatovna, B. I., & Farxodovna, A. Z. (2023). KOREYS VA O'ZBEK TILLARIDA HURMAT MA'NONI IFODALOVCHI
MAQOLLARNING QIYOSIY TAHLILI.
Innovation: The journal of Social Sciences and Researches
,
1
(5).
[17]
Eshkuvatovna, K. L., & Ilhomovna, K. M. (2021). The specific features of translation of the poetry and prose from English
into Uzbek.
American Journal of Social and Humanitarian Research
,
2
(9), 11-14.
[18]
Nasirovna, K. A. TRANSLATION METHODS AND TECHNIQUES OF PUBLICISTIC MATERIALS.
dǩZ dSmSe [hS^
ȉSca YfcS^
, 40.
[19]
Abdirashidovna, C. N., & Nasimovna, A. K. (2021). The Problems of Translation When Translating Into Uzbek
Languages.
EUROPEAN JOURNAL OF INNOVATION IN NONFORMAL EDUCATION
,
1
(2), 207-209.
[20]
Bakiyev, F. J. (2023). TRANSLATION STRATEGY AS A BASIC CONCEPT OF TRANSLATING SUBTITLES.
GOLDEN
BRAIN
,
1
(15), 220-223.
[21]
Bakiev, F. (2024, February). LEXICAL CORRESPONDENCE ISSUES IN UZBEK-ENGLISH TRANSLATION STUDIES.
In
Conference Proceedings: Fostering Your Research Spirit
(pp. 478-481).
[22]
Nuritdinova, P., & Shermatova, B. (2024). THE IMPACT OF CHATGPT ON THE TRANSLATION
INDUSTRY.
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
,
4
(2), 345-347.
[23]
SHERMATOVA, B., ALIMOVA, S., & SHOKHRUKH, O. Simultaneous Translation and Its Issues.
International Journal of
Innovations in Engineering Research and Technology
,
7
(09), 37-39.
[24]
Fazlidinovich, M. S. (2022). THE LINGUISTIC AND STYLISTIC COMPARATIVENESS OF LANGUAGES IN
LINGUISTIC TRANSLATION.
Science and innovation
,
1
(JSSR), 169-176.
