RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TARJIMASHUNOSLIK VA LINGVISTIKA: ZAMONAVIY YONDASHUVLAR TADQIQI” nomli ilmiy
maqolalar to‘plami May – 2024
7
KONVERSIV FE’LLAR TARJIMASINING
LINGVOKULTUROLOGIK JIHATLARI
Qo‘ldoshov O‘ktam
Samarqand davlat chet tillar instituti,
Tarjima nazariyasi va amaliyoti kafedrasi dotsenti
Taylakok Ulug‘bek
Samarqand davlat chet tillar instituti,
Tarjima nazariyasi va amaliyoti kafedrasi magistri
Abstract—
This article analyzes the linguistic and cultural aspects of the translation of converse verbs. Converse verbs are defined
as linguistic units with opposite meanings. It is based on the fact that the main problem that arises in the translation of converse
verbs in achieving equivalence is the implicit transfer of cultural information. It has been shown that the use of various
transformational actions in translation, such as the converse method, is a way to preserve the essence of cultural information in the
translated language.
Annotatsiya
—
Ushbu maqolada konversiv fe’llar tarjimasining lingvokulturologik jihatlari tahlil qilingan. Konversiv fe’llarga
o’zaro aloqador qarama-qarshi ma’noli til birliklari sifatida ta’rif berilgan. Конверсивлар таржимасида муқобилликка
эришишда вужудга келадиган асосий муаммо маданий ахборотнинг имплицит берилиши ekanligi asoslangan. Tarjimada
konversiv usul kabi turli transformatsion amallarni qo’llash madaniy axborot mohiyatini tarjima tilida saqlab qolishning bir usuli
ekanligi ko’rsatib o’tilgan.
Kalit so’zlar –
konversiv fe’l, o’zaro aloqador qarama-qarshi munosabat, implisit ma’no, lingvokulturologik jihat, madaniy
axborot, tarjima transformatsiyasi.
1.
KIRISH
Конверсив хусусиятга эга феьлларнинг лингвокультурологик жиҳати қариндошликкa хос муносабатларни ифодаловчи
феьлларнинг қўлланилишида яққол намоён бўлади. Лингвокультурология маданиятнинг тилда акс этиши экан у, албатта,
кишининг нутқий фаолиятига таъсир этади. Натижада, баъзан, қўпол, ёқимсиз сўзларнинг ўрнига юмшоқроқ ва
мулойимроқ эвфемизмлардан фойдаланишимизга тўғри келади.
2.
ASOSIY
QISM
Конверсив сўзлар доирасида ҳам эвфемизларнинг учраши конверсивлик ҳодисасининг яна бир қиррасини намоён қилади.
Қуйидаги жумлада туғмоқ – туғилмоқ конверсив сўзларининг ҳар иккала тилда эвфемизм дунёга келтирмоқ–дунёга
келмоқ шаклида қўлланилганига гувоҳ бўламиз:
Моҳирабонудан икки ўғил ва икки қиз дунёга келиб, тўнғучи Азизбек ... тўртинчиси бизнинг Зайнаб эди [А.Қодирий,
2019: 384].
Mohira Bonu had brought two sons and two daughters into the world the eldest son being Azizbek … and the fourth, our Zaynab
[M. Reese, 2018: 392].
Ўзбек тилидаги конверсив бирликларнинг яна бир лингвокультурологик жиҳати - бу миллий-маданий хусусиятли сўзлар
билан тил бирлиги ясалиши ҳолати, масалан, талоқ қилмоқ, кундош бўлмоқ, қуда бўлмоқ.
... балки бизга қуда бўлмоққа энг мувофиқ кишилар эди [А. Қодирий, 2019: 148].
I consider them both worthy of the title quda [M. Reese, 2018: 160].
Олим понсадбошилар: Юсуфбек ҳожига қуда бўлар эканмиз деб... Ўзбек ойим ҳам муомалани қудаларча қилди [А.
Қодирий, 2019: 146].
Olim Ponsad’s family lavished attention on her, dignifying her position as quda to the renowned Yusufbek Hajji … Uzbek Oyim
behaved as if they were already relatives, assuring her future in-laws [M. Reese, 2018: 157].
... ўзларича бир жойга қудалашмоқчи бўладирлар. Қудалашиш учун уйларига келган совчи ва қуда хотинларнинг
олдиларига келиб бетларига айтадир … [А. Қодирий, 2019: 387].
… attempting to bring about an engagement they found suitable. But, when … matchmakers, in-laws and wives all arrived at their
house as their future relatives, she would approach them boldly, saying to their faces … [M. Reese, 2018: 394].
Тўрга Офтоб ойим ва Моҳира қудачалар ўлтурдилар [А. Қодирий, 2019: 176].
Oftob Oyim and Mohira – the female-in-laws – had taken the seats of honor [M. Reese, 2018: 348].
Андиша сўзининг ўзбек миллий концептлари доирасидаги аҳамияти ва бошқа концептлар (уят, шарм-ҳаё, юз-хотир,
қўрқув, онг, қадрият, сабр-тоқат, иймон) билан алоқаси бир мунча кенг ва мураккаб. Андиша қилиш ҳолати нафақат
RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TARJIMASHUNOSLIK VA LINGVISTIKA: ZAMONAVIY YONDASHUVLAR TADQIQI” nomli ilmiy
maqolalar to‘plami May – 2024
8
кишининг индивидуал хусусиятлари, балки атроф-муҳит, дунёқараш, миллий менталитет билан ҳам боғлиқлиги
жиҳатидан ўзига хослик касб этишлиги қуйидаги мисолларда ўз аксини топган:
... айниқса, бу гал қайин ота, қайин оналаридан андиша қилибдир [А. Қодирий, 2019: 178].
... to a feeling of shame toward his in-laws [M. Reese, 2018: 188].
Мусурмонқул жанобидек бир баҳодирдан андиша қилмай унинг душманларини сарфароз айлаб дўстларини ғамгин
қиладирлар [А. Қодирий, 2019: 126].
Paying no heed to the warrior, His Highness Musulmonqul, they make glad his enemies and mournful his friends [M. Reese, 2018:
136].
Андишанинг имон, диний эътиқодга боғлиқ жиҳати ҳам мавжудки ёмон сўздан тийилиш, жаҳлни жиловлай билиш, кучли
нафратланиш ҳолатида бўлсада қаттиқ шарт-шароитларни талаб қилувчи талоқ қилмоқ каби бирликларни ишлатишдан
четланиш ҳам катта сабр ва андишадан далолат беради. Бироқ қуйида Зайнабнинг қилмишидан Отабекнинг ўз жаҳлини
тиёлмаслиги вазиятнинг ўта аянчлигидан далолат беради. Бироқ, таржимада талоқ сўзининг лингвокультурологик жиҳати
сақланмаганига гувоҳ бўламиз:
Кет Зайнаб, кет! Талоқсан, талоқ! [А. Қодирий, 2019: 405].
Go away Zaynab, go away! You are divorced, divorced! [M. Reese, 2018: 413].
Қуйидаги ҳолатда таржимон талоқ сўзининг лингвокультурологик жиҳатини транслитерациядан фойдаланиб сақлаб
қолишни ният қилган:
Отабек ўз-ўзидан андини талоқ қилиб юборадир ... [А. Қодирий, 2019: 176].
Otabek will immediately demand talaq from that lowborn [M. Reese, 2018: 187].
Таржима стратегиясини танлаш азалдан тилшуносларни қизиқтириб келган муаммо. В. Ҳумболдт таъкидлаганидек, ҳар
қандай таржимон иккита хавфга дуч келади: бири ўз халқининг урф-одатлари ва тилига зид бўлган асл нусхага қатъий
риоя қилиш, иккинчиси эса таржима қилинган асарнинг ўзига хос хусусиятига зарар етказиш орқали ўзларининг асл
маданиятини сақлаб қолиш истаги.
Ҳар қандай таржима жараёни икки тил – икки маданиятнинг ўзаро мулоқотидир. Шу сабабли, таржима жараёнида
таржимон таржима стратегиялари ва амалларидан фойдаланар экан аслият тили маданиятининг таржима тили
маданиятига қўшилиши натижасида лингвокультурологик жиҳатдан муқобил вариант яратиш масъулияти остида бўлади.
Бадиий таржимада таржимон ўз халқининг урф-одатлари ва тилига зид бўлган асл нусхага қатъий риоя қилиш билан
бирга, таржима қилинган асарнинг ўзига хос хусусиятини имкон қадар сақлаган ҳолда етказиб, аслиятни таржима тили
меъёрларига мослаштириш ҳам лозим. Шу нуқтаи назардан келиб чиқиб, таржимонлар таржима жараёнида бир қатор
таржима трансформацияларидан фойдаланишларига тўғри келади. Биз муҳокама qilayotgan конверсив талқин усули ҳам
таржима трансформацияларидан биридир.
Концептни образли тасвирлаш учун қўлланадиган баъзи конверсив лексик бирликлар таржимада фразеологизм ёки
метафора кўринишида намоён бўлади. Тилнинг фразеологик фонди халқ маданияти ва менталитетининг қимматли
маълумотлар манбаи саналади. Фразеологизмларда муайян халқнинг мифлари, удумлари, ривоятлари, таомиллари, урф-
одатлари, маънавияти, ахлоқи ва ҳоказолар ҳақидаги тасаввурлари мужассамлашган бўлади.
Конверсивлик биз ўйлаганчалик оддий муаммо эмас. Конверсивларнинг ўзаро алоқадор қарама-қаршилик ва имплицит
маъно касб этиши таржимада улардан трансформация сифатида фойдаланиш имконини беради. Конверсивлар орқали кўп
ҳолларда маъно параллеллиги ифодалансада, бу параллеллик ва симметрикликни тилларнинг линвокультурологик
жиҳатидан келиб чиқиб ҳамиша ҳам сақлашнинг имкони мавжуд бўлмас экан. Демак, конверсивлар таржимасида маъно
симметриклиги ҳар доим сақланмайди. Misol uchun, Tom resembles John jumlasining John also resembles Tom shaklida
ifodalanishi har ikkala ingliz va o’zbek tllarida ham simmetrik xususiyat kasb etadi. Ammo ingliz tilidagi to marry fe’li o’zbek
tiliga tarjima qilinganda nosimmtrik tarzda uylanmoq va turmushga chiqmoq hamda turli sinonimik variantlarda tarjima qilinadi:
Мен уни хон қизини олиш мақсади борлиғини билмайман [А. Қодирий, 2019: 21].
"I don't know if fate intends that he marry the khan's daughter," [M. Reese, 2018: 38].
Инглиз ва ўзбек тилларида лингвистик ва маданий жиҳатдан фарқлар мавжуд бўлсада, ҳар иккала жинсга нисбатан
ишлатиладиган тил бирликлари (spouse - қайлиқ, siblings - эгизаклар)нинг иккала тилда ҳам мавжудлиги, бир миллат
маданиятига хос қуда, кундош каби сўзларнинг бошқа маданиятда учрамаслиги, бу ҳодисани чуқурроқ ўрганишни тақозо
этади.
Демак, таржимон бевосита матн билан ишлар экан, у ҳам маданиятнинг тадқиқотчисидир. Матннинг миллий ва маданий
ўзига хослигининг хусусиятлари қанчалик нозик тарзда етказилса, таржиманинг сифати ҳам шунчалик юқори бўлади.
Чунки, тиллардаги баъзи лисоний бирликлар, таржима стратегияларининг махсус турлари орқали таржима қилинадиган,
ўзига хос маданий маъно касб этади.
Бадиий асар таржимаси учун нафақат асарнинг ахборот-семантик таркибий қисми, балки унинг бадиий хусусияти,
лингвистик таркиби ва услубий тузилишининг нозик томонлари, ҳамда аслиятнинг маданий маъносини ҳам
трансформация қилиш муҳим аҳамиятга эга.
RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TARJIMASHUNOSLIK VA LINGVISTIKA: ZAMONAVIY YONDASHUVLAR TADQIQI” nomli ilmiy
maqolalar to‘plami May – 2024
9
Маданиятлараро мулоқот жараёнини юзага келтирадиган воситалардан бири таржима фаолияти. Таржима туфайли ўзга
миллат адабиётига кириб борган бадиий ёдгорлик халқларнинг ўзаро муносабатини, улар ўртасидаги дўстлик ва
ҳамкорликни мустаҳкамлаш билан бирга мазкур адабиётни шакл, жанр ва услуб жиҳатларидан ранг-баранглаштиради, тил
луғат таркибини такомиллаштириб, унинг ифода имкониятини кенгайтиради.
Таҳлиллардан келиб чиққан ҳолда, таржима трансформацияларидан бири бўлган конверсив усулдан фойдаланишнинг
линвомаданий жиҳатларини қуйидагиларда кўришимиз мумкин:
- таржимада маданиятлараро мулоқотнинг мавжуд бўлиши;
- таржимада маданий мослашиш ҳолатларининг мавжудлиги;
-тил белгисининг маъносига “маданий маънонинг” бириктирилиши;
-таржимоннинг аслият матни миллий хусусиятларини эътиборга олиб таржима матнининг тил меъёрига мослаштириши;
-тил белгиси маъносининг лингвокультурологик жиҳатини сақлашда таржима стратегиясини яратиш;
-таржимада тил эгаси ва таржимоннинг маданий-лисоний қобилиятлари тўқнашувининг вужудга келиши;
-таржима матни бир маданият ва кўп маданият эгаси йўналган маданият дискурси эканлиги.
Лингвокультурологик бирликларга халқ ғояларининг стандартлаштирилган тарзда тилда ифодаланиши сифатида қарасак,
конверсив талқинни ҳам шу стандартлаштиришга ҳисса қўшувчи таржима трансформацияларидан бири деб
ҳисоблашимиз мумкин.
Демак, таржимада асосий мезон сифатида тан олинган таржиманинг эквивалентлигини лингвокультурологик омилларга
тўғри ёндашиш билан максимал даражага кўтариш мумкин. Бунинг учун, таржимоннинг етарли даражада таржима қилиш
қобилияти, когнитив салоҳияти ва лингвистик билимлари энг муҳим шартлардан биридир. Адекват таржима яратишни
мақсад қилган таржимондан, ҳар иккала аслият ва таржима тили ҳамда маданиятини тенг ёки деярли бир хил тарзда
ўзлаштирган бўлиши ҳамда таржима амаллари ва стратегияларини маҳоратли қўллай билиши талаб этилади.
Конверсивлар таржимасининг лингвокультурологик муаммоларини таҳлил қилиш бизга қуйидагиларни якуний хулосалар
сифатида тақдим этишга имкон берди:
Инглиз тилидаги конверсив сўзларнинг ўзбек тилига таржимасининг лингвокультурологик сатҳда чуқур
ўрганилмаганлиги, уларни лингвокультурологик компонентли лексика сифатида янада чуқурроқ таҳлилга тортишни
тақозо этади. Конверсив сўзларни инглиз тилидан ўзбек тилига таржима қилишда фон билимлар ҳал қилувчи рол
ўйнайди. Акс ҳолда таржимоннинг аналогизм ва анахронизм хатоларига йўл қўйиши эҳтимоли кескин ошади.
Таржимадаги лингвокультурологик таҳлил учун лексик табиатга эга конверсив бирликлар аҳамиятлидир: улар
таржиманинг аслият тили ва маданият тили эгаси билан ҳамкорликда иш олиб бориш ва шу йўл билан асар қийматини
сақлаб қолишга ҳисса қўшишини таъминлайди.
Бадиий асарда миллий-маданий компонентли конверсив бирликлар (айниқса қариндошлик атамалари) муҳим лисоний
манба эканлиги, ушбу бирликлар ишлатилаётган контекстга катта эътибор қаратишни талаб қилади.
3.
XULOSA
Конверсив мувофиқликларни тасвирлашдаги асосий масала конверсив сўзларни эквивалент ҳолатда қайта тиклаш.
Конверсив сўзнинг миллий-маданий коннотацияси унинг лисоний шаклда ифодаланган, эталонлашган ёки рамзий
фунцияга эга бўлган вазиятдан, турли хил дискурсларда аниқланган маданият тартибларидан келиб чиқиб шаклланади.
Конверсив сўз ва қурилмаларнинг турли типлари маданий ахборотни турлича етказади. Бу жиҳат таржиманинг
лингвокультурологик таҳлили давомида ҳисобга олиниши лозим. Конверсивлар таржимасида муқобилликка эришишда
вужудга келадиган асосий муаммо маданий ахборотнинг имплицит берилишидадир. Ушбу бирликлар таржимасидаги
лингвокультурологик таҳлил мана шу коннотацияларни юзага чиқаришдан иборат.
4.
FOYDALANILGAN
ADABIYOTLAR
RO‘YXATI
[1]
Lyons J. Semantics. Cambridge university press, 1977. – 386 p.
[2]
Palmer F. Semantics. A new outline. Semantics. – M.: VSh, 1976. –164 p.
[3]
Qodiriy A. O’tgan kunlar. – T.: Ilm-ziyo-zakovat. 2019. – 432 b.
[4]
Qodiriy A. O‘tkan kunlar: Bygone Days. Translator: Reese M.E. – Nashville TN, 2018. – 495 p.
[5]
Апресян Ю.Д. Лексическая семантика. Синонимические средства языка. Избранные труды том I. 2-е изд., испр. и доп.
– М.: Школа «Языки русской культуры», «Восточная литература» РАН, 1995. – 472 с.
[6]
Сафаров Ш.С. Таржимашуносликнинг когнитив асослари. Монография. – Тошкент: “Наврўз” нашриёти, 2019. – 300 б.
[7]
Тухтасинов И.М. Таржимон тайёрлашда касбий компетенцияларни эквивалентлик ҳодисаси асосида ривожлантириш.
Пед. фан. док. (DSc) дисс. –Т.: 2018. – 242 б.
[8]
Abdirasulov, B. (2021). CLASSIFICATION OF LEXICAL AND GRAMMATICAL TRANSFORMATIONS. International
Multidisciplinary Scientific Journal, (1).
[9]
Хайруллаев Х. Умумий тилшунослик. Услубий тавсиялар. – Самарқанд: СамДЧТИ нашри, 2007. – 48 б.
RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TARJIMASHUNOSLIK VA LINGVISTIKA: ZAMONAVIY YONDASHUVLAR TADQIQI” nomli ilmiy
maqolalar to‘plami May – 2024
10
[10]
Қозоқова Чарос Абдивалиевна (2023). ХХ АСР ИНГЛИЗ АЁЛЛАР НАСРИНИНГ БАЪЗИ НАЗАРИЙ
МАСАЛАЛАРИХХ АСР ИНГЛИЗ АЁЛЛАР НАСРИНИНГ БАЪЗИ НАЗАРИЙ МАСАЛАЛАРИ. Research Focus, 2 (12),
47-51. doi: 10.5281/zenodo.10404307
[11]
Ilhomovna KM. STYLISTIC AND PRAGMATIC FUNCTIONS OF LANGUAGE TOOLS IN TRANSLATING FROM
ENGLISH INTO UZBEK. ОБРАЗОВАНИЕ НАУКА И ИННОВАЦИОННЫЕ ИДЕИ В МИРЕ. 2024 May 5;44(9):9-12.
[12]
Yusupov, O., & Yusupov, A. (2023). Appropriate Usage of Dictionaries in the Translation of Linguacultural Words. Journal
of Language Pedagogy and Innovative Applied Linguistics, 1(5), 16-20.
https://doi.org/10.1997/66pta698
[13]
Begimqulov, A., & Maraimova, K. (2021). THE THEORY OF THE FIRM'S ACTIVITIES AND ORGANIZATIONAL
FORMS OF ENTREPRENEURSHIP. In
ВОПРОСЫ УПРАВЛЕНИЯ И ЭКОНОМИКИ: СОВРЕМЕННОЕ СОСТОЯНИЕ
АКТУАЛЬНЫХ ПРОБЛЕМ
(pp. 65-69)
[14]
Мараимова, К. Ш. (2022). НАЦИОНАЛЬНЫЕ ЦЕЛИ УСТОЙЧИВОГО РАЗВИТИЯ УЗБЕКИСТАНА.
Экономика и
социум
, (4-3 (95)), 54-58.
[15]
Maraimova, K., & Sanoqulov, A. (2022). O’ZBEKISTONDA MENEJMENT SOHASINING RIVOJLANISHIDA CHET EL
TAJRIBASI: AMERIKA QO ‘SHMA SHTATLARI.
Естественные науки в современном мире: теоретические и
практические исследования
,
1
(24), 22-25.
[16]
Abdukhafizovna, Y. S. (2021). The peculiarities of using distance learning and independent work in teaching
process.
ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal
,
11
(4), 309-315.
[17]
Yusupova, S. A. (2021, April). Modern distance education in Uzbekistan and its development prospects. In
Archive of
Conferences
(Vol. 23, No. 1, pp. 252-253).
[18]
Юсупова,
Ш.
А.
(2023).
Психологические
И
Методические
Принципы
Обучения
Иностранным
Языкам.
Международный Журнал Искусство Слова
,
6
(6).
[19]
Абсаломов, Х., Эсанов, С., & Хакимов, Х. (2022). The importance of error correction in foreign language
learning.
Общество и инновации
,
3
(2/S), 289-293.
[20]
Uchkunovich, A. K. (2023). NAVIGATING THE RAPIDS: CHALLENGES AND SOLUTIONS IN DEVELOPING
WRITING SKILLS.
Academic Integrity and Lifelong Learning (France)
,
3
, 38-39.
