RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TARJIMASHUNOSLIK VA LINGVISTIKA: ZAMONAVIY YONDASHUVLAR TADQIQI” nomli ilmiy
maqolalar to‘plami May – 2024
35
KOMPYUTER YORDAMIDA TARJIMA QILISH
YUTUG‘I VA KAMCHILIKLARINING LINGVISTIK
TAHLILI
Oblokulova Mastura
Samarqand davlat chet tillar instituti dotsenti
Abdullayev Tursunpulat
Samarqand davlat chet tillar instituti magistranti
Abstract—
This article analyzes the advantages and disadvantages of computer-aided translation. Different levels of linguistic
analysis of machine translation, i.e. lexical, syntactic, semantic and pragmatic aspects are discussed.
Keywords
— machine translation, linguistic analysis, lexical analysis, syntactic analysis, semantic analysis, pragmatic analysis.
Annotatsiya.
Ushbu maqolada kompyuter yordamida tarjima qilishning yutuq va kamchiliklari tahlil qilingan. Mashina tarjimasi
lingvistik tahlilining turli darajalari, ya’ni leksik, sintaktik, semantik va pragmatik jihatlar muhokm qilingan.
Kalit so‘zlar
: Mashina tarjimasi, lingvistik tahlil, leksik tahlil, sintaktik tahlil, semantik tahlil, pragmatik tahlil.
1.
KIRISH
Mashina tarjimasi kontekstida lingvistik tahlil matnning aniq va tabiiy tarjimasini osonlashtirish uchun asliyat va tarjima tillarining
lingvistik xususiyatlari va tuzilmalarini o‘rganishni o‘z ichiga oladi. U lingvistik tahlilning turli darajalarini, jumladan leksik,
sintaktik, semantik va pragmatik jihatlarni qamrab oladi
2.
ASOSIY QISM
Mashina tarjimasida lingvistik tahlilning umumiy ko‘rinishini quyidagicha talqin qilishimiz maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz:
1. Leksik tahlil:
Unsurlashtirish: keyingi tahlilni osonlashtirish uchun kiritilgan matnni alohida unsurlar (so‘zlar, birliklar)ga
bo‘laklash.
O‘zaklash:
leksik o‘zgaruvchanlikni kamaytirish uchun so‘zlarni asosiy shakllariga (tub so‘zlarga) yoki yasama shakllariga
me’yorlashtirish.
So‘z turkumlariga ajratish:
Kiritilgan matndagi har bir elementga grammatik toifalarni (otlar, fe’llar, sifatlar, qo‘shimchalar va
boshqalar) belgilash.
Nomlangan ob'ektlarni aniqlash:
Tarjima paytida tegishli otlarni va ixtisoslashtirilgan terminologiyani saqlab qolish uchun
nomlangan ob'ektlarni (odamlar, tashkilotlarning nomlari, joylashuvi, sanalari va boshqalar) aniqlash.
2. Sintaktik tahlil:
Gaplarning grammatik tuzilishini tahlil qilish, so‘zlarning ma'noli iboralar va bo‘laklarni hosil qilish uchun
qanday birikishini tushunish.
Birikuvchanlikni tahlil qilish:
Gapdagi so‘zlar orasidagi ierarxik munosabatlarni ifodalovchi tahlil shajarasini yaratish.
Tobelikni tahlil qilish:
Gapdagi so‘zlar orasidagi sintaktik bog‘liqlikni ifodalovchi qaramlik grafiklarini yaratish.
3. Semantik tahlil:
Semantik vazifa: asosiy ma’noni olish uchun jumladagi so‘zlarning semantik rollarini, vazifalarini (masalan,
agent, bemor, mavzu) aniqlash.
Kontekstual ma’no:
So‘zlarning to‘g‘ri ma'nosini ular paydo bo‘lgan kontekstga qarab aniqlash orqali leksik noaniqlikni hal qilish.
Semantik ifoda:
jumlalarning ma'nosini rasmiy semantik tuzilmalar (masalan, mantiqiy shakllar, semantik freymlar) yordamida
ifodalash.
4. Pragmatik tahlil: Diskurs tahlili:
Tarjimalar kontekstga mos kelishini va mo‘ljallangan ma’noni yetkazishini ta’minlash uchun
matnning nutq tuzilishi va izchilligini tahlil qilish.
Presuppozitsiya va majburiyat:
tillarda pragmatik ma’noni saqlab qolish uchun jumlalar orasidagi yashirin taxminlar va mantiqiy
munosabatlarni aniqlash.
Nutq harakatlari:
kommunikativ niyatlarni to‘g‘ri yetkazish uchun nutq harakatlarini (masalan, so‘rovlar, buyruqlar, tasdiqlar) va
ularning ta'riflovchi kuchini tan olish.
RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TARJIMASHUNOSLIK VA LINGVISTIKA: ZAMONAVIY YONDASHUVLAR TADQIQI” nomli ilmiy
maqolalar to‘plami May – 2024
36
5. Lingvistik tahlil: Lingvistik jihatdan toʻgʻri tarjima qilish uchun asliyat va tarjima tillari (masalan, soʻz tartibi, grammatik
tuzilmalar, idiomatik iboralar) oʻrtasidagi lingvistik farqlarni hisobga olish.
O‘girish qoidalari: asliyat tilidagi lingvistik tuzilmalar tarjima tilidagi ekvivalent tuzilmalarga qanday aylantirilishini tartibga
soluvchi lingvistik uzatish qoidalarini qo‘llash.
Har tomonlama lingvistik tahlil o‘tkazish orqali mashina tarjimasi tizimlari nafaqat grammatik jihatdan to‘g‘ri, balki manba
matnning semantik, pragmatik va stilistik jihatlarini ham saqlaydigan tarjimalarni yaratishi mumkin. Biroq, tabiiy tilning
murakkabliklarini hal qilish mashina tarjimasida muhim muammo bo‘lib qolmoqda, bu esa kompyuter lingvistikasi sohasida
doimiy tadqiqot va ishlanmalarni talab qiladi.
Mashina tarjimasi so‘nggi yillarda sezilarli yutuqlarga erishdi, ammo u hali ham tarjimalarning sifati va aniqligiga ta'sir qilishi
mumkin bo‘lgan bir qator kamchiliklarga duch kelmoqda. Mashina tarjimasining asosiy kamchiliklariga quyidagilar kiradi:
Kontekstni to‘liq tushunmaslik:
mashina tarjimasi tizimlari ko‘pincha matnning kengroq kontekstini tushunishda qiynaladi, bu esa
tarjimada noaniqliklarga olib keladi. Ular to‘g‘ri tarjima qilish uchun kontekstli bilimni talab qiladigan noaniq iboralarni, idiomatik
iboralarni, madaniy murojaatlarni va nozik til nuanslarini noto‘g‘ri talqin qilishlari mumkin.
Morfologik jihatdan boy tillar bilan bog‘liq qiyinchilik:
arab, fin va turk kabi morfologik boy tillar murakkab flektiv va derivativ
morfologiyasi tufayli mashina tarjimasi tizimlari uchun qiyinchiliklar tug‘diradi. Ushbu tillar so‘zlarning keng o‘zgarishini
ko‘rsatishi mumkin, bu esa mashina tarjimasi tizimlari uchun kontekstsiz aniq tarjimalarni yaratishni qiyinlashtiradi.
Cheklangan domen o‘ziga xosligi:
Umumiy maqsadli ma'lumotlar to‘plamida o‘qitilgan mashina tarjimasi tizimlari
ixtisoslashtirilgan yoki domenga xos kontentni aniq tarjima qilishda qiynalishi mumkin. Texnik, huquqiy, tibbiy va ilmiy matnlar
ko‘pincha domenga xos terminologiya va jargonlarni o‘z ichiga oladi, ular mashina tarjimasi tizimlari tomonidan yetarli darajada
qamrab olinmasligi mumkin, bu noto‘g‘ri tarjimalar yoki xatolarga olib keladi.
Lingvistik noaniqlik:
Tabiiy til o‘z-o‘zidan noaniqdir va mashina tarjimasi tizimlari noaniqlikni samarali hal qilish uchun
kurashishi mumkin. Noaniqliklar turli darajalarda, jumladan, leksik, sintaktik, semantik va pragmatik noaniqliklarda yuzaga kelishi
mumkin, bu esa bir nechta mumkin bo‘lgan talqinlarga va potentsial noto‘g‘ri tarjimalarga olib keladi.
Tillararo sifat o‘zgaruvchanligi:
mashina tarjimasining sifati tarjima jarayonida qatnashayotgan tillarga qarab sezilarli darajada
farq qilishi mumkin. Mashina tarjimasi tizimlari lug‘at boyligi ko‘p bo‘lgan ba'zi til juftliklari bilan yaxshi ishlashi mumkin, lekin
lingvistik resurslari kam yoki murakkab lingvistik tuzilmalarga ega tillar uchun samara bermasligi mumkin.
Ko‘p ma'nolilik va omonimiya bilan ishlash:
Ko‘p ma'noli va omonimiya (shakli bir xil, ma'nosi har xil so‘zlar) mashina tarjimasi
tizimlari uchun bir qator qiyinchiliklar tug‘diradi, chunki ular kontekst asosida so‘zning noto‘g‘ri ma'nosini tanlashi mumkin. Ko‘p
ma’noli so‘zlarning mos ma’nosini kontekstga muvofig‘ini tanlab ishlatish murakkab semantik tahlilni talab qiladi, bunda esa
mashina tarjimasi tizimlari aniq tarjimani berishda xatoliklarga yo‘l qo‘yishi mumkin.
Tabiiylik va ravonlikning yo‘qligi:
Kompyuter dasturlari yordamida qilingan tarjimalar inson tomonidan yaratilgan tarjimalardan
o‘z tabiiyligi va ravonligiga ega emasligi bilan ajralib turadi. Mashina tarjimasi tizimlari turli sintaktik tuzilmalarga yoki stilistik
afzalliklarga ega tillar doirasida grammatik jihatdan to‘g‘ri bo‘lgan, lekin ona tilida so‘zlashuvchilar uchun g‘ayritabiiy yoki
noqulay bo‘lgan tarjimalarni ishlab chiqishi mumkin.
Tarjima jarayonida bir jumla doirasida yo‘l qo‘yilgan xatolar butun matn bo‘ylab tarqalishi mumkin, bu esa keyingi tarjimalarda
surunkali xatolarga olib keladi. Mashina tarjimasi tizimlari takrorlanuvchi yoki kontekst bo‘yicha o‘xshash segmentlar mavjud
matnlarda xatolarni aniqlash va tuzatish uchun kurash olib borishi mumkin [1, 89].
Internetga asoslangan mashina tarjimasi xizmatlari maxfiylik va xavfsizlik bilan bog‘liq muammolarni keltirib chiqarishi mumkin,
chunki nozik yoki maxfiy ma'lumotlar uzoq serverlarda qayta ishlanishi va saqlanishi mumkin. Tashkilotlar ma'lumotlarning
maxfiyligi bilan bog‘liq xavflar tufayli maxfiy yoki xususiy kontent uchun mashina tarjimasidan foydalanishni istamasligi mumkin
[2, 112].
3.
XULOSA
Ushbu kamchiliklarga qaramay, Mashina tarjimasi kompyuterni o‘rganish, neyron tarmoq arxitekturasi va keng ko‘lamli o‘quv
ma'lumotlarining mavjudligidagi yutuqlar orqali takomillashishda davom etmoqda. To‘liq avtomatlashtirilgan tarjima tizimlarining
cheklovlarini hal qilish uchun mashina tarjimasini insonning keyingi tahrirlash yoki interaktiv qayta aloqa mexanizmlari bilan
birlashtirgan gibrid yondashuvlar ham paydo bo‘lmoqda.Umuman olganda, kompyuter yordamida tarjima vositalari samaradorlik,
izchillik va iqtisodiy samaradorlik nuqtai nazaridan ko‘plab afzalliklarga ega bo‘lsa-da, ular sifatli tarjima chiqishini ta'minlash
uchun hal qilinishi kerak bo‘lgan muammolarni ham keltirib chiqaradi.
4
.
ADABIYOTLAR RO
‘
YXATI
[1]
Somers H. Computers and Translation: A Translator’s Guide / (ed.). – Amsterdam; Philadephia: John Benjamins Publ.
Company, 2003. – 349 p.
[2]
Зубов А. В. Информационные технологии в лингвистике / А. В. Зубов, И. И. Зубова. – М.: Академия, 2004. – 208 с.
[3]
Шевчук В. Н. Информационные технологии в переводе. Электронные ресурсы переводчика – 2 / В. Н. Шевчук. – М.:
Зебра Е, 2013. – 384 с.
RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TARJIMASHUNOSLIK VA LINGVISTIKA: ZAMONAVIY YONDASHUVLAR TADQIQI” nomli ilmiy
maqolalar to‘plami May – 2024
37
[4]
Abdirasulov, B. A. ughli. (2024). THE SIGNIFICANCE OF LINGUACULTUROLOGICAL ANALYSIS IN
TRANSLATION.
GOLDEN
BRAIN,
2(1),
314–317.
Retrieved
from
https://researchedu.org/index.php/goldenbrain/article/view/5958
[5]
Asror, Y. (2023). DICTIONARY OF LINGUOCULTURAL UNITS AS A TYPE OF DICTIONARY. TA'LIM VA
RIVOJLANISH TAHLILI ONLAYN ILMIY JURNALI, 3(3), 251-253.
[6]
Jumayeva, M. B., & Yusupov, O. Y. (2023). USING DIFFERENT GAMES AND SONGS IN TEACHING ENGLISH TO
ELEMENTARY SCHOOL STUDENTS.
BOSHQARUV VA ETIKA QOIDALARI ONLAYN ILMIY JURNALI
,
3
(4), 107-111.
[7]
Yusupov, O. (2016). Testing as an effective tool of an English language classroom.
Рецензенты: Ирина Валентиновна
Арябкина–доктор педагогических наук
, 233.
[8]
Юсупов, О. (2022). Хорижий тилларни ўқитишда таржиманинг аҳамияти.
Анализ актуальных проблем, инноваций,
традиций, решений и художественной литературы в преподавании иностранных языков
,
1
(01), 9-11.
[9]
Юсупов, О. Я. (2020). Узбек тилига араб ва форс тилларидан узлашган лексик дублетлар тахлили.
Хорижий филология.
No2
.
[10]
Yusupov, O., & Yusupov, A. (2023). Appropriate Usage of Dictionaries in the Translation of Linguacultural Words.
Journal
of Language Pedagogy and Innovative Applied Linguistics
,
1
(5), 16-20.
[11]
Баѐнханова, И. Ф. (2023). МУОМАЛА МАДАНИЯТИДА НУТҚИЙ МУЛОҚОТ ОДОБИНИ ИФОДАЛОВЧИ
МАҚОЛЛАРНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ.
Innovation: The journal of Social Sciences and Researches
, (1), 96-100.
[12]
Баёнханова, И. Ф. (2022). КОРЕЙС ВА ЎЗБЕК ТИЛИДАГИ ПАРЕМИОЛОГИК БИРЛИКЛАРНИНГ ҚИЁСЛАБ
ЎРГАНИШИ.
Scientific progress
,
3
(3), 265-269.
[13]
Bayanxanova, I. F., & Soliyeva, A. (2022). O’ZBEK VA KOREYS TILLARIDA KELISHIK KATEGORIYASI HAQIDA
UMUMIY TUSHUNCHA.
Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences
,
2
(Special Issue 24), 114-
121.
[14]
Furkatovna, B. I., & Farxodovna, A. Z. (2023). KOREYS VA O'ZBEK TILLARIDA HURMAT MA'NONI IFODALOVCHI
MAQOLLARNING QIYOSIY TAHLILI.
Innovation: The journal of Social Sciences and Researches
,
1
(5).
[15]
Eshkuvatovna, K. L., & Ilhomovna, K. M. (2021). The specific features of translation of the poetry and prose from English
into Uzbek.
American Journal of Social and Humanitarian Research
,
2
(9), 11-14.
[16]
Nasirovna, K. A. TRANSLATION METHODS AND TECHNIQUES OF PUBLICISTIC MATERIALS.
dǩZ dSmSe [hS^
ȉSca YfcS^
, 40.
[17]
Abdirashidovna, C. N., & Nasimovna, A. K. (2021). The Problems of Translation When Translating Into Uzbek
Languages.
EUROPEAN JOURNAL OF INNOVATION IN NONFORMAL EDUCATION
,
1
(2), 207-209.
[18]
Bakiyev, F. J. (2023). TRANSLATION STRATEGY AS A BASIC CONCEPT OF TRANSLATING SUBTITLES.
GOLDEN
BRAIN
,
1
(15), 220-223.
[19]
Bakiev, F. (2024, February). LEXICAL CORRESPONDENCE ISSUES IN UZBEK-ENGLISH TRANSLATION STUDIES.
In
Conference Proceedings: Fostering Your Research Spirit
(pp. 478-481).
[20]
Nuritdinova, P., & Shermatova, B. (2024). THE IMPACT OF CHATGPT ON THE TRANSLATION
INDUSTRY.
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
,
4
(2), 345-347.
[21]
SHERMATOVA, B., ALIMOVA, S., & SHOKHRUKH, O. Simultaneous Translation and Its Issues.
International Journal of
Innovations in Engineering Research and Technology
,
7
(09), 37-39.
[22]
Fazlidinovich, M. S. (2022). THE LINGUISTIC AND STYLISTIC COMPARATIVENESS OF LANGUAGES IN
LINGUISTIC TRANSLATION.
Science and innovation
,
1
(JSSR), 169-176.
