RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TARJIMASHUNOSLIK VA LINGVISTIKA: ZAMONAVIY YONDASHUVLAR TADQIQI” nomli ilmiy
maqolalar to‘plami May – 2024
37
KOMPYUTER TARJIMA DASTURLARI
TARJIMONNING KASBIY
KOMPETENSIYASI SIFATIDA
Abdullayev Tursunpo‘lat
Samarqand davlat chet tillar instituti magistranti
Annotatsiya.
Ushbu maqolada kompyuter tarjima dasturlarining tarjima sohasidagi ahamiyati, ularning tarjimon kasbiy
kompetensiyasini shakllantirishdagi roli tahlil qilingan.
Kalit so’zlar:
Tarjima dasturlari, mashina tarjimasi, kasbiy kompetensiya
1.
KIRISH
Tarjima kompetensiyasining asosiy qismlariga rus tarjimashunoslari bilim-mahorat-ko’nikma uchligi doirasida shakllanadigan
asosiy, maxsus va xususiy komponentlarni kiritsa [Latishev, Provorotov, 20021: 136], Baresolonada faoliyat ko’rsatayotgan
PACTE (Process in the Acquisition of TranslationCompetence and Evaluation) guruhi tarjima kompetensiyasini juft tillik
(bilingvistik), ekstralingvistik bilim, instrumental, strategik va psixofiziologik kabi besh komponentdan iborat deb hisoblaydilar.
Bu komponentlar ichida instrumental komponent turli manbalar va axborot texnologiyalaridan foydalanish imkonini beradigan
bilim zahirasini anglatishligi tarjimashunos olimlar tomonidan e’tirof etilmoqda.
2.
ASOSIY QISM
Mashina tarjimasi (MT) tizimi bilan mashg’ul va axborot-semiotik yondashuv tarafdorlari bo’lgan tadqiqotchilar tarjima faoliyatini
nutqiy faoliyatni axborot uzatish jarayoni sifatida talqin qiladilar [5, 228].
Avtomatik tarjima bilan mashg’ul tadqiqotchilar nazdida tarjima – axborot yaratish va uzatish jarayonidir va ushbu faoliyat esa
induktiv usullar yordamida o’rganilishi lozim. Bu yondashuvda nutq yaratilishining umumiy mexanizmlari so’nggi o’rinda turadi.
Bundan tashqari, informatsiya – semiotik yo’nalishda faqat til va kommunikatsiya munosabati sifatida o’rganilib, tarjima
faoliyatining markaziy elementi – inson nazardan chetda qoladi.
Mashina tarjimasi tizimlari nomini olgan kompyuter tarjima dasturlari tarjima sanoatida muhim vositaga aylansada, ular
professional tarjimon shaxsi vazifasini to’liq bajarib bera oladi degan fikrdan yiroqmiz. Faqatgina ular tarjimonlarning ishini
yengillashtirishi va muayyan kontekstlarda ularning samaradorligi va mahsuldorligini oshirishi mumkin. Kompyuter tarjima
dasturlari professional tarjimonlarning malakasi bilan qanday bog‘liqligini quyida tahlil qilib o’tamiz.
Kompyuter tarjimasi dasturlari katta hajmdagi matn yoki hujjatlarni tarjima qilishni avtomatlashtirish orqali professional
tarjimonlarning samaradorligi va mahsuldorligini sezilarli darajada oshirishi mumkin. Tarjimonlar dastlabki qoralamalarni tezda
yaratish uchun MT tizimlaridan foydalanishlari va keyin faoliyatini tarjimalarni takomillashtirish va jilolashga yo'naltirishlari
mumkin.
MT tizimlari izchillik va aniqlik muhim bo'lgan texnik qo'llanmalar, huquqiy hujjatlar yoki mahsulot tavsiflari kabi informatsion
matnlarni tarjima qilish uchun foydalidir. Professional tarjimonlar yuqori sifat standartlariga javob bera oladigan tarjimalarni
yaratish bilan birga, ushbu turdagi kontentni yanada samaraliroq boshqarish uchun MT dan foydalanishlari mumkin.
Tarjima sohasida inson omili til me’yorining toʻgʻriligi, madaniy muvofiqligi va umumiy uygʻunligini taʼminlash uchun mashinada
yaratilgan tarjimalarni koʻrib chiqish va tahrirlash orqali sifatni taʼminlashda hal qiluvchi rol oʻynaydi.
Tarjima kompetensiyasi haqida gapirganda, tarjimonning o’z faoliyati turli sohalarida kommunikativ vositachilikni amalga
oshirishdagi professional qobiliyatini tavsiflovchi tushunchani nazarda tutamiz.
So‘nggi o‘n yilliklarda ushbu konsepsiya (tarjimonlik kompetensiyasi) Yevropa Kengashi tomonidan ta'lim sohasida ishlab
chiqilgan standartlar doirasida, shuningdek, o‘zbek va xorijiy ekspertlarning maqolalarida tavsiflanib kelinmoqda.
“Tarjima” va “kompetentlik” tushunchalarini bog’lash g’oyasi birinchi marta isroillik mutaxassis va tarjimon G.Turi tomonidan
ilgari surilgan. Olim bu atamani N.Xomskiyning til kompetensiyasi nazariyasidan ilhomlanib yaratgan bo’lsa ajab emas.
Tarjima kompetensiyasining mazmuni haqida ancha uzoq davom etgan munozaralar davomida tarjimonning ijtimoiy,
kommunikativ va to‘g’ri matn tuzish ko‘nikmalarini tavsiflovchi bir nechta kichik kompetensiyalardan iborat model paydo bo‘ldi.
Ko‘rinib turibdiki, tavsiflangan kompetensiya xorijiy tillarni bilish darajalari bo‘yicha hujjat – Common European Framework of
Reference for Languages bilan bog’liq.
RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TARJIMASHUNOSLIK VA LINGVISTIKA: ZAMONAVIY YONDASHUVLAR TADQIQI” nomli ilmiy
maqolalar to‘plami May – 2024
38
Ushbu konsepsiyani ishlab chiqqan ispan mutaxassislari V. Montalt Ressurrechio, P. Espeleta Piorno va I. Garsia Izkuerdo tarjima
kompetensiyasining markaziy tushunchasi matn toifalariga va birinchi navbatda janrga ega bo‘lishi kerak, deb hisoblaydilar,
chunki kompetensiy tarjimonlarga ta’lim berish amaliyoti, ularning kasbiy faoliyati sohasida shaxsiy ko‘nikmalarni shakllantirish
uchun xizmat qiladi.
A.Noyber tarjimon kompetensiyasining mazmuni muammosini o‘rganar ekan, madaniyatlararo muloqot sohasidagi mutaxassis
bilimi va ko‘nikmalarining murakkabligi, turli xilligi va nisbiy empirik xususiyatini hisobga olishni taklif qiladi. Tarjimonlik
faoliyati mazmunining o‘ziga xosligi shundaki, u yakuniy emas, hech qanday cheklovlar yo‘q, uning samaradorligi va to‘liqligi
darajasi har bir shaxsning ijodiy salohiyatiga, uning iste'dodiga to‘g’ridan-to‘g’ri proportsionaldir [6, 65].
Zamonaviy jamiyatda o‘zbek tarjimonlari raqobatbardoshlikni ta'minlash uchun chet elda standart bo‘lgan malaka va vositalarga
ega bo‘lishi kerak.
Tillararo va madaniyatlararo muloqot jarayonini amalga oshirish mutaxassisdan axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasida
ma'lum bilim va ko‘nikmalarni qo‘llashni talab qiladi, ularning asosiylari bugungi kunda:
- elektron hujjat aylanishi;
- amaliy dasturlar paketlari bilan ishlash;
- operativ ma'lumotlarni olish;
- masofaviy hamkorlar bilan aloqa;
- vakolatli qarorlar qabul qilish;
- ma’lumotlarni kiritish va tizimlashtirish.
V.V. Ilchenko va E.V. Karpenkoning so‘zlariga ko‘ra, bo‘lajak tarjimon kasbiy tayyorgarlik uchun tarjimonning axborot
texnologiyalari kompetentsiyasini shakllantirish uchun shunchaki axborot resurslari va texnologiyalarini, kompyuterdan
foydalangan holda tarjima faoliyatini amalga oshirish uchun mos dasturiy ta'minot va tarmoq vositalarini o‘rganishi kerak.
Binobarin, tarjimonning axborot texnologiyalari kompetensiyasi uning kasbiy kompetensiyasining ajralmas qismi hisoblanadi va
quyidagi qoidalar bilan tavsiflanadi, V.V. Ilchenko va E.V. Karpenko:
- eng yangi axborot texnologiyalaridan foydalangan holda kasbiy muammoni hal qilish jarayonida maqsad qo‘yish, ushbu faoliyat
maqsadini aniq va to’g’ri belgilash va shakllantirish, axborot texnologiyalari faoliyati strategiyasini rejalashtirish;
- axborot va axborot texnologiyalariga, ularni faoliyat maqsadiga muvofiq tanlashga, shaxsan va jamiyatda erishilgan axborot
texnologiyalari faoliyati natijalariga mos munosabat; axborot texnologiyalari faoliyatiga doimiy qiziqish;
- kasbiy faoliyatda axborot texnologiyalaridan faol foydalanish;
- jamiyat taraqqiyoti darajasiga mos keladigan dunyoqarashga, axborot texnologiyalari sohasidagi zamonaviy bilim va
ko‘nikmalarga ega bo‘lgan mutaxassis sifatida o‘ziga nisbatan qadriyatli munosabat; o‘z faoliyati natijalarini tushunish, o‘z-o‘zini
takomillashtirish va o‘zini rivojlantirish istagi.
O‘zbekiston Respublikasining davlat ta'lim standardlariga ko‘ra, oliy ta’lim muassasalari oldida jahon miqyosidagi ta'limni
tayyorlash vazifasi turibdi.
Odatda, axborot texnologiyalari sohasida inson bilimining uchta asosiy darajasi mavjud:
- kompyuterdan xabardorlik (kompyuter va uning ishlashi bilan umumiy tanishish),
- kompyuter savodxonligi (dasturlar va tashqi qurilmalar bilan ishlash qobiliyati)
- axborot madaniyati (ko‘nikmalar to‘plami, ish va ma'lumot uchun qobiliyatlar).
O‘tgan avlod tarjimonining qiyofasi qog’oz lug’atlar va kitoblar bilan bog’liq, tarjima sohasidagi zamonaviy mutaxassis amalda
qog’oz tashuvchilar bilan shug’ullanmaydi, lekin tarjimon ishlashi kerak bo‘lgan elektron hujjat formatlari soni ortib bormoqda.
Tarjimonlik faoliyati hozirgi rivojlanish bosqichida mutaxassisdan AKT kompetensiyasiga ega bo‘lishni, ya’ni “kasbiy faoliyat
muammolarini hal qilish uchun AKT imkoniyatlarini amalga oshirish qobiliyatini, axborot faoliyati oqibatlarini oldindan bilishni”
o‘zida shakllantirishi lozim [1, 96].
AKTning ulkan assortimenti va ulardan tarjima faoliyatida qanday foydalanishni bilmaslik yosh tarjimonlarni raqobatbardosh
qilmaydi. Bo‘lajak tarjimonlar uchun majburiy fanlar ro‘yxatiga ularning kasbiy faoliyatida AKT bilan tanishishni kiritish orqali
tarjima sohasidagi mutaxassislarning kasbiy malakasini oshirish mumkin.
Tarjima agentligi yoki kompaniyaning bo‘limida tarjimonning ishlashi juda murakkab va ko‘p qirrali faoliyat bo‘lib, u tarjima
bo‘yicha to‘g’ridan-to‘g’ri hujjatning elektron formati bilan ishlashni, shuningdek, huquqiy, iqtisodiy muammolarni hal qilish
bo‘yicha faoliyatni birlashtiradi. Ushbu faoliyat turlaridan kelib chiqqan holda, tarjimon faoliyatida AKT va Internetdan to‘g’ridan-
to‘g’ri tarjima qilish va amaliy muammolarni hal qilish uchun foydalanish maqsadlarini ajratib ko‘rsatish mumkin. Faoliyatning
birinchi turi uchun tarjimonga ham aniq dasturiy mahsulotlar (avtomatlashtirilgan tarjima tizimlari, lug’atlar, tezauriylar, lug’atlar,
ensiklopediyalar, matnlar korpusi va boshqalar) va axborot resurslari kerak bo‘lsa, ikkinchi turdagi faoliyat uchun biz faqat tarmoq
axborot resurslari Internet (turli xil tarjima veb-saytlari, pochta ro‘yxatlari, obunalar, forumlar, tanlovlar) haqida gapirishimiz
mumkin.
Birinchi holda, biz avtomatlashtirilgan tarjimonning ish stantsiyasini (AWP) yaratish haqida gapiramiz. Ikkinchisi, uning tarjima
xizmatlari bozorida harakat qilish qobiliyati va xabardorligi haqida.
RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TARJIMASHUNOSLIK VA LINGVISTIKA: ZAMONAVIY YONDASHUVLAR TADQIQI” nomli ilmiy
maqolalar to‘plami May – 2024
39
Hozirgi bosqichda qo‘llaniladigan dasturiy vositalar: nutq va matnni aniqlash, formatni o‘zgartirish, hujjat ustida ish hajmini tahlil
qilish, umumiy terminologiyani ishlab chiqish, tarjima ma'lumotlar bazasini yaratish, ilgari tugallangan tarjimalarning parchalarini
kuzatishni avtomatlashtirishga imkon beradi. Hujjatlarning yangi nashrlarida, tarjimalarni tahrirlash va tekshirish, sifat nazorati
ham shular jumlasidandir.
Avtomatlashtirilgan tarjimon joyi elektron pochta, internet, skaner, turli formatdagi matnlarni o‘zgartirish dasturlari, elektron
lug’atlar va boshqalar bilan jihozlangan bo’lishi lozim. Ammo tarjimon ishini avtomatlashtirish jarayonida asosiy ahamiyatga ega
tizimlar – bu mashina tarjima tizimlari va tarjima ma'lumotlar bazalarini yaratish va saqlash tizimlari – Translation Memory (TM)
texnologiyalaridir.
Yuqori sifatli va litsenziyalangan MT texnologiyalari, amalga oshirishning murakkabligiga qaramay, bir xil yuqori sifatni saqlab
qolgan holda ishning yuqori tezligini ta'minlaydi. TM va MT texnologiyalarining kombinatsiyasi esa yanada kattaroq samara
beradi.
TM va MT texnologiyalari bilan ishlashda tarjimonga quyidagilar kerak:
1) dasturiy mahsulotlarning o‘zi va ularning imkoniyatlarini bilish;
2) mashina bilan tandemda ishlash, ya'ni malakali post-tahrirlash va eng muhimi, mashina bilan ishlashda, masalan, texnik
xususiyatlar va profillarni o‘rnatish kabi operatsiyalarni o‘z ichiga olgan oldindan tahrirlashni amalga oshirish qobiliyati.
Tarjimon faoliyatining yana bir qiziqarli, ammo amalda juda kam uchraydigan turi bu turli xil dasturlar (masalan, korpus yaratish
uchun fayllarni yuklab olish menejeri va uni indekslash uchun maxsus dasturlar) yordamida kompyuterning qattiq diskida o‘z matn
korpusini yaratishdir. Ushbu dasturiy mahsulotlarni o‘zlashtirish (yoki hech bo‘lmaganda ularning mavjudligi va imkoniyatlari
haqida ma'lumot berish) kelajakdagi tarjimonlar uchun maxsus kurslarga kiritilsa maqsadga muvofiq bo’lardi.
Yangi axborot jamiyatida mutaxassisning, shu jumladan tarjima sohasidagi mutaxassisning kasbiy kompetensiyasi g’oyasi
o‘zgarmoqda. Yangi axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish tarjimon faoliyatining ajralmas qismiga aylanib
bormoqda. Axborot texnologiyalari sohasidagi chuqur bilim tarjima bitiruvchilarini mehnat bozorida yanada raqobatbardosh va
talabchan qiladi.
3. XULOSA
Xulosa sifatida shuni aytishimiz mumkinki, hozirgi vaqtda kompyuterlar nafaqat dasturchilar va muhandislar, balki keng ko‘lamli
foydalanuvchilar, jumladan, tilshunoslar, tarjimonlar va chet tilidagi ma'lumotlarni tezkor tarjima qilishga muhtoj bo‘lgan
mutaxassislar orasida tobora muhim o‘rin tutmoqda. Shu munosabat bilan, elektron lug’atlar va mashina tarjimasini amalga
oshiradigan dasturlar vaqtni tejash va chet tilidagi ma'lumotlarni tushunish jarayonini optimallashtirish uchun juda qulay vositadir.
Bundan tashqari, hozirda chet el matnlarining ozmi-koʻpmi adekvat tarjimasini ishlab chiqaradigan va turli soha mutaxassislari
ishiga yordam beradigan tarjima dasturlari takomillashib bormoqda.
Ayni paytda O‘zbekiston Respublikasining xalqaro hamjamiyatga tobora ko‘proq integratsiyalashuvi va iqtisodiy va siyosiy
to‘siqlar bilan bir qatorda, til to‘siqlari ham katta darajada to‘sqinlik qilayotganini hisobga olsak, ushbu mavzu alohida dolzarblik
kasb etadi. Tarjimon shaxsining mashaqqatli mehnatini imkon qadar yengillashtirish hamda tarjima jarayonini iloji boricha
avtomatlashtirish yo‘llarini izlar ekanmiz, buni kibernetika, dasturlash, psixologiya, eng muhimi, tilshunoslik sohalaridagi
mutaxassislarning sa'y-harakatlarini maksimal darajada birlashtirish orqali amalga oshirish mumkin deb hisoblaymiz.
4. ADABIYOTLAR RO‘YXATI
[1]
Austermühl F. Electronic Tools for Translators / F. Austermühl. – Manchester: St. Jerome, 2001. – 192 p.
[2]
Baker M. Corpora in Translation Studies. An Overview and Suggestions for Future Research // Target. – 1995. – No. 7(2). – P.
223–243.
[3]
Baker Mona. In Other Words. A Coursebook on Translation. London: Routledge, 1992.
[4]
Krueger R. Working with corpora in the translation classroom // Studies in Second Language Learning and Teaching. – 2012. –
Vol. 2, no. 4. – P. 505–525
[5]
Safarov Sh. Tarjimashunoslikning kognitiv asoslari. – Toshkent: “Navro’z” nashriyoti. 2019. – 300 b.
[6]
Somers H. Computers and Translation: A Translator’s Guide / (ed.). – Amsterdam; Philadephia: John Benjamins Publ.
Company, 2003. – 349 p.
[7]
Шевчук В.Н. Информационные технологии в переводе. Электронные ресурсы переводчика – 2 / В.Н. Шевчук. – М.:
Зебра Е, 2013. – 384 с.
[8]
Abdirasulov, B. A. ughli. (2024). THE SIGNIFICANCE OF LINGUACULTUROLOGICAL ANALYSIS IN
TRANSLATION.
GOLDEN
BRAIN,
2(1),
314–317.
Retrieved
from
https://researchedu.org/index.php/goldenbrain/article/view/5958
[9]
Asror, Y. (2023). Comparative Analysis of Linguocultural Units in English and Uzbek Mass Media Texts. INTERNATIONAL
JOURNAL OF LANGUAGE LEARNING AND APPLIED LINGUISTICS, 2(3), 124-127.
[10]
http://langtech.jrc.it/Documents/Report-98_Steinberger_LangTech4OLAF.pdf
[11]
http://www.perevod-standart.ru/page.jsp?pk=node_1229419606090.
RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TARJIMASHUNOSLIK VA LINGVISTIKA: ZAMONAVIY YONDASHUVLAR TADQIQI” nomli ilmiy
maqolalar to‘plami May – 2024
40
[12]
http://www.translationjournal.net/journal/46competence.htm.
[13]
Jumayeva, M. B., & Yusupov, O. Y. (2023). USING DIFFERENT GAMES AND SONGS IN TEACHING ENGLISH TO
ELEMENTARY SCHOOL STUDENTS.
BOSHQARUV VA ETIKA QOIDALARI ONLAYN ILMIY JURNALI
,
3
(4), 107-111.
[14]
Yusupov, O. (2016). Testing as an effective tool of an English language classroom.
Рецензенты: Ирина Валентиновна
Арябкина–доктор педагогических наук
, 233.
[15]
Юсупов, О. (2022). Хорижий тилларни ўқитишда таржиманинг аҳамияти.
Анализ актуальных проблем, инноваций,
традиций, решений и художественной литературы в преподавании иностранных языков
,
1
(01), 9-11.
[16]
Юсупов, О. Я. (2020). Узбек тилига араб ва форс тилларидан узлашган лексик дублетлар тахлили.
Хорижий
филология. No2
.
[17]
Yusupov, O., & Yusupov, A. (2023). Appropriate Usage of Dictionaries in the Translation of Linguacultural Words.
Journal
of Language Pedagogy and Innovative Applied Linguistics
,
1
(5), 16-20.
[18]
Баѐнханова, И. Ф. (2023). МУОМАЛА МАДАНИЯТИДА НУТҚИЙ МУЛОҚОТ ОДОБИНИ ИФОДАЛОВЧИ
МАҚОЛЛАРНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ.
Innovation: The journal of Social Sciences and Researches
, (1), 96-100.
[19]
Баёнханова, И. Ф. (2022). КОРЕЙС ВА ЎЗБЕК ТИЛИДАГИ ПАРЕМИОЛОГИК БИРЛИКЛАРНИНГ ҚИЁСЛАБ
ЎРГАНИШИ.
Scientific progress
,
3
(3), 265-269.
[20]
Bayanxanova, I. F., & Soliyeva, A. (2022). O’ZBEK VA KOREYS TILLARIDA KELISHIK KATEGORIYASI HAQIDA
UMUMIY TUSHUNCHA.
Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences
,
2
(Special Issue 24), 114-
121.
[21]
Furkatovna, B. I., & Farxodovna, A. Z. (2023). KOREYS VA O'ZBEK TILLARIDA HURMAT MA'NONI IFODALOVCHI
MAQOLLARNING QIYOSIY TAHLILI.
Innovation: The journal of Social Sciences and Researches
,
1
(5).
[22]
Eshkuvatovna, K. L., & Ilhomovna, K. M. (2021). The specific features of translation of the poetry and prose from English
into Uzbek.
American Journal of Social and Humanitarian Research
,
2
(9), 11-14.
[23]
Nasirovna, K. A. TRANSLATION METHODS AND TECHNIQUES OF PUBLICISTIC MATERIALS.
dǩZ dSmSe [hS^
ȉSca YfcS^
, 40.
[24]
Abdirashidovna, C. N., & Nasimovna, A. K. (2021). The Problems of Translation When Translating Into Uzbek
Languages.
EUROPEAN JOURNAL OF INNOVATION IN NONFORMAL EDUCATION
,
1
(2), 207-209.
[25]
Bakiyev, F. J. (2023). TRANSLATION STRATEGY AS A BASIC CONCEPT OF TRANSLATING SUBTITLES.
GOLDEN
BRAIN
,
1
(15), 220-223.
[26]
Bakiev, F. (2024, February). LEXICAL CORRESPONDENCE ISSUES IN UZBEK-ENGLISH TRANSLATION STUDIES.
In
Conference Proceedings: Fostering Your Research Spirit
(pp. 478-481).
[27]
Nuritdinova, P., & Shermatova, B. (2024). THE IMPACT OF CHATGPT ON THE TRANSLATION
INDUSTRY.
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
,
4
(2), 345-347.
[28]
SHERMATOVA, B., ALIMOVA, S., & SHOKHRUKH, O. Simultaneous Translation and Its Issues.
International Journal of
Innovations in Engineering Research and Technology
,
7
(09), 37-39.
